درباره آيات يازده‏گانه‏اى كه با تعبير: «وَ مِن آياتِهِ»آغاز شده بود، سلسله بحثهايى تحت عنوان «نشانه‏هاى خدا در قرآن»، در هفده شماره از نظر خوانندگان گرامى گذشت. در اين شماره بر آنيم به اين پرسش پاسخ دهيم كه هدف از بيان نشانه‏ها چيست؟ و اينك:
تفكّر وانديشه گزينه‏اى است كه همه ملتها آن را براى پيشرفت و كمال بشر لازم و ضرورى مى‏دانند چرا كه عصاره انسان همان عقل او؛ و انديشه و تفكر در واقع مغز عقل است و تا انسان فكر نكند، نمى‏تواند عقل خود را بكار بياندازد.
اگر انسان شرح زندگانى مكتشفان و مخترعان و دانشمندان بزرگى را كه گاهى دنيا و تاريخ را عوض كرده‏اند مطالعه كند، مى‏بيند همه، صاحب فكر و انديشه بوده‏اند و به وسيله تفكر به آن حد از دانش رسيده‏اند و اصلاً فرق آنان با اشخاص عادى همان انديشه آنهاست. و اگر ما امروز شاهد اينهمه شكوفائى در تكنيك و غيره هستيم و زمين و آسمان در اختيار بشر قرار گرفته، به خاطر تفكّر در امكانات بالقوّه زمين و آسمان و آنچه در آنها هست، مى‏باشد.

1. تفكّر در مادّيات و تكنيك؛ كه اين طرز تفكّر را به دو نوع مى‏توان تصوّر كرد:
الف: مانند كسانى كه فقط به فكر مسائل مادى هستند و تنها در اين فكرند كه از آسمان و زمين، و آنچه در آنها هست، چگونه به نفع خود استفاده كنند (كه البته تا حدودى به خواسته‏هاى خود دست يافته‏اند). اما درباره اينكه مبدأ پديده‏ها و اين مناظر زيبا و موجودات گوناگون با طبايع مختلف كيست، تدبّر نمى‏كنند. و فقط به فكر پيشرفت علمى خود و آسايش خود و ديگران هستند.
به عنوان مثال: سازندگان اولين هواپيما از «لئوناردو داوينچى»(1)(ت‏1452م - 831ش- م 1519م - 898ش - متولّد فلورانس ايتاليا)، كه از ترس حاكمان كليسا نوشته‏هاى خود را بر روى كاغذ تَرْ منقوش مى‏كرد گرفته، تا ارشميدس و برادران مونگلفيه و برادران رايتِ دوچرخه‏ساز، اختراع خود را از پرندگان كشف كرده‏اند(2) كه آن هم از مخلوقات خداوند حكيم و توانا است. و اگر آنان انديشه خود را به كار نمى‏انداختند و با يك نگاه معمولى به پرندگان از كنار آنها رد مى‏شدند، هيچ‏وقت به اين اختراع بزرگ دست نمى‏يافتند و همچنين متفكّران و مخترعان ديگر.
ب: تفكّر در مادّيات بدون در نظر گرفتن عواقب آن كه آيا به آسايش انسانها منجر خواهد شد يا مايه تباهى بشريت؟ مانند سازندگان بمب‏اتم كه بر سر مردم بى‏گناه مى‏ريزند و پشيمان هم نمى‏شوند، چون نه به ياد خدا بوده و نه در اين موارد اصلاً فكر كرده‏اند، بلكه به خاطر پيشرفت مادى خودشان حاضرند به هر جنايتى دست بزنند. به عنوان مثال: «ادوارد تلر»، كه پدر «بمب اتم» نام گرفته، و اخيراً در سن 95 سالگى درگذشت، در خاطراتش نوشته است كه:
به خاطر قربانيان و مجروحين بمباران‏هاى اتمى عميقاً متأسّف است، اما بهترين توضيح در مورد اين كه چرا از كار كردن بر روى اين سلاح‏ها متأسّف نيست، اين سؤال است: «اگر ما اين كار را نكرده بوديم، چه اتفاقى مى‏افتاد؟»(3).
تازه اين يكى از هزاران دانشمند سلاح هسته‏اى و متخصصان شهر اتمى «لوس آلاموس» LOS ALOMOS آمريكا است كه بمب‏اتمىِ معادل 20 هزار تن (تى.ان.تى) را بر سر مردم شهر هيروشيما ريختند و تا مساحت ده كيلو متر مربع تا چهل و نه درصد آثار حيات و تمدن را از بين بردند(4).
2. تفكّر در معنويات تنها. مانند ارباب كليسا، مخصوصاً قبل از رنسانس اروپا كه هر گونه تفكر در مادّيات و صنعت و تمدّن را نفى كرده و آن مايه كفر مى‏دانستند.
3. تفكّر در هر دو مورد. و اين طرز تفكّر از آموزه‏هاى اسلام و قرآن است خداوند به اين نوع تفكّر دستور داده، دو گزينه اول و دوم را تخطئه مى‏كند.
تفكر از نظر قرآن‏
در قرآن مجيد در سوره‏هاى مختلف هفده بار دستور به تفكر و انديشه داده شده است زيرا آيات قرآن تنها به خاطر خواندن و گوش كردن نيست، بلكه براى درك كردن و انديشه و فهم مردم است. آياتى كه بشر را به تفكّر در آفرينش دعوت مى‏كند، معمولاً پس از بيان احكام و نعمتهاى آسمانى و زمينى كه خداوند در اختيار انسان قرار داده، آمده است. گاهى پس از بيان حلال و حرام(5)، و گاهى پس از اشاره به آفرينش خود انسان(6)، مخصوصاً پس از اشاره به آفرينش آسمان و زمين و آنچه در آنهاست كه از بزرگترين نشانه‏هاى قدرت خدا و پيش چشم انسان قرار دارد. ما به عنوان مثال بعضى از اين آيات را مى‏آوريم:
«مسلماً در آفرينش آسمانها و زمين و آمد و رفت شب و روز، نشانه‏هاى(روشنى) براى صاحبان خرد و عقل است»(7).
همچنين مى‏فرمايد: «او آنچه در آسمانها و زمين است، همه را مسخّر شما ساخته، در اين؛ نشانه‏هاى مهمى است براى كسانى كه اهل فكرند»(8).
نيز در ذيل آيه 219 سوره بقره مى‏فرمايد: «...كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الآيات لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ» «..همچنين خداوند آيات خود را بيان مى‏كند تا شما فكر كنيد». و آيه بعدى را با تعبير «في الدُّنيا و الآخِرَةِ» «در دنيا و آخرت...» آغاز مى‏كند كه از اين تعبير دو موضوع استفاده مى‏شود:
نخست اينكه انسان با اينكه مأمور است در برابر خدا و پيامبران تسليم شود، در عين‏حال موظّف است اين اطاعت را با فكر و انديشه انجام دهد نه اينكه كوركورانه و بدون فكر پيروى كند.
ديگر اينكه نبايد انسان تنها در جهان ماده يا معنى بيانديشد، بلكه بايد هر دو را مورد انديشه و فكر قرار دهد و براى تأمين نيازمنديهاى روح و تكامل و پيشرفت هر دو تلاش كند كه دنيا و آخرت باهم مربوطند و ويرانى يكى در ويرانى ديگرى اثر مى‏كند.
البته معنى اين سخن اين نيست كه اطاعت از احكام الهى مشروط به درك فلسفه آن است، بلكه منظور اين است كه به موازات اطاعت از اين دستورات براى آگاهى از روح و اسرار آنها نيز تلاش و كوشش نمايد و به اندازه توان خود از علوم و فلسفه آفرينش استفاده كند(9).
«ياد خدا»، مكمّل فكر بشر
اگر روزى از ترس حاكمان كليساها و ساير مكتبها انديشمندان نمى‏توانستند اظهار نظر كنند و مانند داوينچى و ديگران نظريات خود را مخفيانه، بر روى كاغذِ تَرْ مى‏نوشتند، قرآن مجيد خود؛ مردم را به تفكّر و انديشه و ياد خدا دعوت مى‏كند و «ذكر و ياد خدا» را مكمّل «فكر بشر» مى‏داند و دستور به تفكر در امر دنيا و آخرت هر دو مى‏دهد و مى‏فرمايد:
«الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً و قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ...»(10).
«خردمندان، خدا را در حال ايستاده و نشسته و آنگاه كه بر پهلو خوابيده‏اند، ياد مى‏كنند، و در اسرار آفرينش آسمانها و زمين مى‏انديشند و مى‏گويند: خدايا اين را بيهوده نيافريده‏اى».
بلى كسانى كه عقل و خرد سالم دارند، هميشه سرگرم ذكر و ياد خدا بوده و در مورد جهان هستى و مخلوقات خداوند تفكّر و تدبّر مى‏نمايند چرا كه ذكر و ياد خدا باعث روشنى ذهن و تفكّر در باره آفرينش مى‏گردد، مرحوم علاّمه طباطبائى در معنى «ذكر» مى‏فرمايند: «تذكّر يعنى انتقال دهنده و متوجه كننده ذهن به دليل چيزى، براى نتيجه‏گيرى»(11).
اما اينكه در آيه مزبور نخست به ذكر و ياد خدا اشاره شده و سپس به تفكّر و تدبّر، گويا بيانگر اين نكته است كه تنها يادآورى خدا كافى نيست، بلكه بايد همراه با تفكّر و انديشه باشد تا نتيجه‏بخش باشد.
عكس قضيّه هم چنين است. يعنى اگر تفكر و انديشه آميخته با ياد خدا نباشد، به جائى نخواهد رسيد و اگر هم برسد، مايه بدبختى بشريت خواهد بود. چنانكه مى‏بينيم بسيارى از انديشمندان كه حتى در خلقت كرات آسمان و زمين و شگفتيهاى آنها مطالعه و تفكر مى‏نمايند، ولى به خدا نمى‏رسند، زيرا آنان فقط از دريچه مادى و ظاهرى نگاه مى‏كنند و از زاويه مبدأ آفرينش (كه چه كسى اينها را خلق كرده و اينهمه انرژى‏هاى بالقوّه را در آنها قرار داده) نگاه نمى‏كنند.
به اين ترتيب قرآن مردم را به تفكّر در آفرينش خود انسان و جهان دعوت مى‏نمايد كه هركس به اندازه استعداد خود از درياى بى‏كران و بى‏پايان جهان هستى بهره‏مند گردد.
گرچه همه آيات قرآن به خاطر كلام خدا بودن، حائز اهميت هستند ولى در پنج آيه قرآن (آيه 190 تا 194 سوره آل عمران)(12) كه مجموعه‏اى از معارف دينى و آميخته با لحن مناجات مى‏باشد، در خور توجه بيشترى است. در احاديث و روايات هم اهميت خاصى به اين آيات داده شده است. چنانكه در روايتى از على‏عليه السلام نقل شده كه پيامبر هرگاه براى نماز شب برمى‏خاست، نخست مسواك مى‏زد و سپس نظرى به آسمان مى‏افكند و آنگاه اين آيات را زمزمه مى‏كرد(13).
همچنين آن حضرت‏عليه السلام در اهميت فكر مى‏فرمايند:
«الفِكْرُ مِرآةٌ صافِيةٌ، و الإعتبارُ مُنذرٌ ناصحٌ».
«انديشه، آيينه‏اى صاف و روشن است(كه پايان كار در آن ديده مى‏شود) و عبرت گرفتن(از روزگار) بيم دهنده‏اى خيرانديش است»(14).
باز آن حضرت مى‏فرمايد:
«...بِصُنعِ اللّهِ يُسْتَدلّ عَليهِ و بالعُقولِ تعتقد معرفته و بالفِكرةِ تثبت حجّته و بآياته احتجّ على خلقه...».
«...آفرينش خدا به وجودش راهنمائى مى‏كند، و به وسيله خردها شناسائى مى‏شود و با انديشه، حجت وى ثابت مى‏گردد...»(15).

يكى از عواملى كه در طرز تفكر انسان مؤثّر است، محيط و جامعه‏اى است كه در آن زندگى مى‏كند. چنانكه اميرمؤمنان على‏عليه السلام درباره كسانى كه در اثر جوّ نامساعد سياسى و عدم توانائى از درك صحيح و پاره‏اى از مطامع مادى، در جنگ جمل شركت كرده و بر ضدّ حق و عدالت شمشير كشيده بودند، مى‏فرمايد:
«كُنتُم جُندَ المرأة و أَتباعَ البَهِيمَةِ، رَغا فَأَجَبْتُمْ و عُقِرَ فَهَرِبتُمْ».
«شما سپاه يك زن و پيروان حيوان(16)(شتر عايشه) بوديد تا شتر صدا مى‏كرد، مى‏جنگيديد و تا دست و پاى آن قطع گرديد، فرار كرديد»(17).
از اينجا معلوم مى‏شود منظور از «اُولوالألباب»(صاحبان خرد)، كسانى هستند كه عقل و خرد خالص و بدون شائبه بوده و عارى از تعلّقات مادى و سياسى و بدور از تهاجم فرهنگى بيگانگان باشد(18).
پيام روشنى كه كلام اميرمؤمنان‏عليه السلام بر پيروان راستين قرآن و اهل بيت‏عليهم السلام دارد، اين است كه مسلمانان و بالأخصّ شيعيان دردآشناى آن حضرت با چنگ زدن به دستورات حياتبخش قرآن و اهل بيت‏عليهم السلام، اجازه ندهند بيگانگان و بيگانه‏پرستان، محيط جامعه اسلامى و فرزندان پاك و بى‏گناه كشورمان را آلوده سازند. و اين امر ممكن نيست مگر با دل سپردن به آيات خدا. و به ياد خدا و تعاليم حيات‏بخش قرآن و اهل بيت‏عليهم السلام بودن و در آنها تفكر و انديشه نمودن. چرا كه بدون اطلاعات كافى و درك مفاهيم قرآن و حقايق، نمى‏توان در مقابل دشمن ايستادگى كرد.

تفكّر و انديشه در جهان آفرينش آگاهى خاصى به بشر مى‏بخشد. يكى از نمونه‏هاى اين تفكّر، توجه به بيهوده نبودن آفرينش خود انسان و جهان است چرا كه انسان اگر در يكى از اعضاى كوچك خود مانند قلب و حفره‏ها و دريچه‏هاى آن و مغز و ميليونها سلّول آن كه هركدام براى هدفى ساخته شده‏اند، بينديشد و فكر خود را بكار بياندازد، به اين نتيجه مى‏رسد كه آيا ممكن است اعضاى كوچكى مانند قلب و... هركدام داراى هدف خاصى باشد، ولى مجموعه جهان هستى به اين بزرگى بى‏هدف باشد؟ لذا كسانى كه در جهان هستى تفكر و تدبّر نمايند، مى‏فهمند و اقرار مى‏نمايند كه:
خدا اين دستگاه عظيم هستى را بيهوده نيافريده و اين جهان بى‏نهايت با اين نظم خاص خود همه و همه نشانه عظمت و وحدانيت اوست(19).