در اين مقاله سعي بر آن است تا با بررسي اجمالي كتاب‏هاي تاريخ قرآن و موضوعات مطرح شده در آنها، الگوي مناسبي براي مباحث «تاريخ قرآن» ارائه گردد. براي اين منظور نخست پيشينه تاريخ قرآن در علوم قرآني و اينكه چرا اين مبحث «تاريخ قرآن» ناميده مي‏شود و نيز موضعگيري انديشمندان مختلف اعم از خاورشناسان و مسلمانان در اين باره بحث و بررسي مي‏شود تا جايگاه اين دانش در ميان ساير علوم قرآني تبيين گردد.

اصطلاح تاريخ قرآن، در ميان عناوين علوم قرآني، اصطلاحي نوپيداست و در كتب قديمي علوم قرآني چنين اصطلاحي به چشم نمي‏خورد.1 به نظر مي‏رسد كه اين عنوان را نخستين بار خاورشناسان به كار گرفتند. اين نوع نامگذاري خود ناشي از نوع نگرش آنان به قرآن است كه آن را متن و كتاب بشري مي‏دانند و براي آن سير شكل‏گيري و تحولات و تغييرات و حتي تحريف قائل‏اند. از طرفي محققان و قرآن‏پژوهان مسلمان در پي پاسخگويي به اشكالات و شبهات وارده از سوي خاورشناسان و نيز تحت تأثير نامگذاري آنان، اين عنوان را ذيل عناوين علوم قرآني مطرح كرده‏اند و مباحثي را در آن گنجانده‏اند كه مبتني بر نگرش الهي و وحياني به قرآن كريم است. بنابراين، اصطلاح تاريخ قرآن براساس اين دو نوع نگرش دو معنا دارد: «نخست: به عنوان يكي از علوم قرآني يعني علم و مباحث مربوط به توصيف و تحليل سرگذشت جمع و تدوين قرآن مجيد از آغاز نزول وحي تا سير هزارو چهارصد ساله كتابت و طبع آن در اعصار جديد. دوم: نفس توصيف و تحليل اين سرگذشت كه گفته شود قرآن چگونه قرآن شد»2.
از ديدگاه نخست، قرآن پيامي آسماني است كه در گذر تاريخ، اصالت خود را نگاه داشته است و راه دراز تاريخ را به سلامت و شايستگي پيموده و از گزند هرگونه آفات درامان مانده است (انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون)3. بنابراين آنچه كه ذيل اين عنوان بايد بدان پرداخته شود اين است كه: «اين پيام چگونه فرود آمد و كجا و كي انجام گرفت و به دستور چه كسي گرد آمد، در يك دوره بود يا در دوران‏هاي مختلف، چه‏مقدار از آن در دوران حيات پيامبر (ص) انجام گرفته و چه مقدار پس از آن، و به دست چه كساني انجام گرفته است. همچنين دوران‏هاي گوناگوني كه اين سير را گذرانده تا امروز بدين سان به دست ما رسيده است؛ شرح تمامي اين حوادث و پيشامدهاست كه تاريخچه اين كتاب آسماني را تشكيل مي‏دهد».4
اما ديدگاه مستشرقان كه نامگذاران ابتدايي اين عنوان‏اند، به گونه‏اي ديگر است. در نگاه آنها قرآن همچون هر كتاب ديگري سير تكوين و شكل‏گيري دارد و در اين شكل‏گيري، سامان‏دهنده آن از محيط، فرهنگ و آگاهي‏هايش بهره گرفته است.5
نخستين خاورشناسي كه درخصوص تاريخ قرآن تحقيق كرده و اثري از خود به‏جا گذارده است فرانسي بوتيه (1800 1883 م) بوده كه اثر او، تاريخ قرآن كريم در سال 1840 م نشر يافته است و پس از او خاورشناسان ديگري چون گوستاو وايل (1808 ــ 1889 م) و نولدكه (1836 ــ 1930 م) آثاري در تاريخ قرآن نوشته‏اند.6
در دوران جديد تحقيقات تئودور نولدكه7 خاورشناس و اسلام‏شناس مشهور آلماني، نقطه عطفي در شناخت و نگارش تاريخ قرآن است. او اثر معروفش تاريخ قرآن را در سال 1860 م انتشار داد.8 شايد بتوان گفت اين اثر اساسي نولدكه و اثر گولدتسيهر درباره تاريخ قرآن و نيز آثار محققان ديگر چون آرتور جفري، ريچارد بل، رژي بلاشر در زمينه قرآن، همت پژوهندگان مسلمان اعم از شيعه و سني را به حركت درآورد.9
با اين بيان، اصطلاح «تاريخ قرآن» از اصطلاحات جديدي است كه در صدساله اخير رواج يافته است. از نظر آيت‏الله معرفت، در نوشته‏هاي پيشينيان اين اصطلاح با عنوان «شناخت قرآن» مطرح بوده است. وي در مقدمه تاريخ قرآن خود چنين مي‏نويسد: «در زمينه «شناخت قرآن» در قرون اوليه اسلامي كتاب‏هاي سودمندي نوشته شده است. اين كتاب‏ها بيشتر به وصف مصاحف اوليه پرداخته و ويژگي‏هاي آنها را بازگو كرده‏اند و لذا نام «المصاحف» را به خود گرفته و با اين نام معروف شده‏اند. از اين كتاب‏ها آنچه اكنون در دست است كتاب «المصاحف» ابن ابي‏داود سجستاني است. كتاب او نمونه‏اي از كتاب‏هاي فراواني است كه درباره تاريخ قرآن نگاشته شده است. اين كتاب10 بهترين و قديمي‏ترين كتاب در اين زمينه به شمار مي‏رود»11.
در مقاله «تاريخ قرآن» در دانشنامه قرآن كريم به گونه‏اي ديگر به اين مطلب اشاره شده است.12
اما در عصر اخير، از سوي محققان مسلمان كتاب‏هاي زيادي در اين زمينه نگارش يافته است كه نخستين آنها، كتاب تاريخ القرآن تأليف ابوعبدالله زنجاني (1309 ــ 1360 ق) محقق نامدار شيعه است.
نخستين كتاب تاريخ قرآن به زبان فارسي را نيز دكتر محمود راميار نگاشته است.13 با وصف وي از كتاب خود، انگيزه انديشمندان مسلمان از نگارش كتب تاريخ قرآن روشن‏تر مي‏گردد: «اين تاريخ و سرگذشت كتابي است كه از لوح محفوظ توسط فرشته‏اي جبرئيل نام بر پيامبر(ص) نازل شده است، سرگذشت آن از لحظه نزول و يا حتي پيش از آن، تا امروز كه ميان دستان و پيش روي ماست».14
در دانشنامه قرآن پرداختن پژوهشگران مسلمان به موضوع تاريخ قرآن چنين ارزيابي شده است:
«پژوهشگران مسلمان نيز با اينكه هر كدام در مقدمه‏ها و لابه‏لاي كتاب‏هايشان نسبت به اين عنوان دخيل از فرهنگ و زبان بيگانه اعتراض كرده‏اند، اما با توجيهاتي نه چندان صائب آن را پذيرفته‏اند. و بعضا به تقليد از اروپاييان و در واقع به اين اميد كه جاي خالي چنين آثاري را در فرهنگ اسلامي پر كنند، كتاب‏هايي در اين زمينه تأليف كرده‏اند. اگر چه مي‏توان به راحتي در بند عنوان و نام نبود و به محتواي كتب اروپاييان پرداخت و نه خرده‏گيري از عنوان تاريخ قرآن».15
بدين ترتيب روشن مي‏شود كه موضع پژوهشگران مسلمان در اين باره كاملاً در تقابل و تعارض با موضع خاورشناسان قرار دارد. چنان‏كه برخي به كارگيري اين اصطلاح از سوي خاورشناسان را ايجادكننده زمينه‏اي براي ترديد در جمع و گردآوري قرآن پس از رحلت پيامبر برشمرده، آنان را متهم به غرض‏ورزي كرده‏اند.
از اين رو برخي قرآن پژوهان از به‏كارگيري اين نام در آثار و نوشته‏هاي خود، امتناع كرده‏اند. محمد عزت دروزه از كساني است كه ظاهرا اصرار داشته تا در كتاب خويش كه حاوي بحث‏هاي كاملاً مرتبط با اين موضوع است، از چنين نامي استفاده نكند. وي كتاب خود را، به جاي تاريخ قرآن، القرآن المجيد نام نهاده است. مترجم اين كتاب نيز در تأييد اين مطلب در مقدمه چنين آورده است: «مترجم با اينكه عنوان «تاريخ قرآن» را براي اين رشته از علوم قرآني تحميلي مي‏داند و مؤلف كتاب نيز ظاهرا اصرار داشته است كه اين عنوان را به كار نبرد، اما به خاطر عدم غفلت در اين موضوع آن را با اين نام ترجمه مي‏كند16».
با توجه به رويكرد قرآن پژوهان مسلمان، روشن مي‏شود كه چرا گاه در كتب تاريخ قرآن خود، به مباحثي پرداخته‏اند كه هيچ‏گونه صبغه تاريخي ندارد ولي بيانگر نوع انديشه و جهت‏گيري فكري نگارندگان اين كتاب‏ها درباره قرآن است، به گونه‏اي كه در پاره‏اي مباحث صرفا در مقام دفع شبهاتي برآمده‏اند كه خاورشناسان غالبا در كتب خود نسبت به قرآن ايراد كرده‏اند. آيت‏الله معرفت در مقدمه تاريخ قرآن اهميت اين موضوع را يادآوري مي‏كند.17
دكتر سيد محمد باقر حجتي كه خود يكي از مؤلفان حال حاضر تاريخ قرآن است، تحقيقات مسلمانان و نيز مستشرقان را در اين زمينه ناكافي و غيرپاسخگو به مشكلات مي‏داند. به عقيده وي كوشش‏ها در زمينه تاريخ قرآن نسبت به ساير علوم قرآن بسيار كم و ناچيز است و اكثر نويسندگان مسلمان و خاورشناس نتوانسته‏اند به روح بحث دست يابند. او در انتقاد از نگرش خاورشناسان به اين بحث، به دليل رعايت نكردن اسلوب تحقيق در متون اسلامي از ايشان خرده مي‏گيرد و مهم‏ترين اشكال آنان را بيگانگي با قرآن و عدم لحاظ وجه آسماني اين كتاب الهي برمي‏شمارد به شكلي كه آنان قرآن را كتابي عادي و در عين حال نوشته‏اي حادثه‏آفرين در تاريخ بشريت تلقي كرده‏اند.18
با اين مقدمات كه تا حدودي پيشينه «تاريخ قرآن» و فلسفه نامگذاري آن را آشكار نمود، مي‏توان به دو نگرش عمده درباره اين دانش قرآني اشاره كرد: نخست نگاهي صرفا تاريخي به متن قرآني كه شايد متأثر از رويكرد و نگرش خاورشناسان نسبت به قرآن باشد. و ديگر نگاهي تاريخي ــ وحياني به قرآن كه علاوه بر مباحث تاريخي درصدد پاسخگويي و رد اتهامات و شبهات وارد بر قرآن نيز بوده است.

دكتر محمد حسين علي‏الصغير در كتاب المستشرقون و الدراسات القرآنيه مهم‏ترين پژوهش‏ها و فعاليت‏هاي خاورشناسان درباره قرآن را، موضوع تاريخ قرآن برمي‏شمارد و مي‏نويسد:
«شايد از مهم‏ترين بحث‏هاي مستشرقان در مطالعات قرآني، موضوع تاريخ قرآن باشد كه بيشتر شامل بحث‏هاي نزول، ادوار نزول، ساختار، تركيب، قرائات، لهجه‏ها، تدوين و كتابت قرآن است»19.
از آنجا كه مستشرقان پايه‏گذاري اصلي اين دانش قرآني محسوب مي‏شوند، به اجمال به كتاب‏ها و آثار ايشان در اين باره اشاره مي‏شود. دكتر محمد حسين علي‏الصغير سير تأليفات تاريخ قرآن را به ترتيب تاريخي در ميان خاورشناسان چنين آورده است:20
1. تاريخ قرآن كريم، فرانسي بوتيه. اين خاورشناس فرانسوي در اثر خود بحث‏هاي مختلفي از قبيل اهداف و شرايط نزول، عقايد موافق و مخالف قرآن در اديان ديگر، تأثير قرآن در اجتماع، مذاهب منشعب شده از قرآن در ميان مسلمانان و مانند آن را مطرح كرده است. كتاب او در سال 1840 ميلادي در پاريس انتشار يافته است. كتاب داراي بحث‏هاي كامل و شامل نيست و به طور دقيق انتخاب عنوان نشده است.
2. مدخلي تاريخي ــ نقدي به تاريخ قرآن، گوستاو وايل. وجه امتياز اين كتاب، مشموليت موضوعات و شناخت روش تاريخي قرآن است. البته در اين كتاب، آثاري از فرهنگ تلمودي به چشم مي‏خورد زيرا نويسنده آن يهودي الاصل است. وي سوره‏هاي مكي را براي اولين بار به سه دسته تقسيم مي‏كند كه نولدكه اين تقسيم‏بندي را از او برگرفته است. از مهم‏ترين نكاتي كه وايل در كتاب خويش مطرح كرده آن است كه پيامبر خواندن و نوشتن مي‏دانسته، كه دلايل قانع‏كننده‏اي بر آن اقامه نكرده است.
3. تاريخ قرآن، تئودور نولدكه. وي با انتشار رساله دكتري خويش با عنوان «اصل و تركيب سوره‏هاي قرآن» عرصه جديدي را در مطالعات قرآني گشود. او پس از آنكه از جايزه مجمع پاريس براي تأليف كتابي در اين باب باخبر شد به گوتنگن و برلين سفر كرد و به تكميل منابع و گسترش كتاب خود پرداخت و سرانجام جايزه آن مجمع را در سال 1858 م از آن خود كرد. پس از كسب اين موفقيت، با تجديد نظر در كتابش آن را به آلماني ترجمه كرد و با نام تاريخ متن قرآن منتشر ساخت. وي در اين كتاب با روشي علمي و دقيق، مشكل تاريخ سوره‏ها و آيات را حل كرده است و اثر وي مبناي مهمي براي همه پژوهش‏هاي قرآني پس از وي محسوب مي‏شود. جلد دوم اين كتاب عهده‏دار مباحث مربوط به جمع قرآن و مسائل مرتبط با آن است و در جلد سوم تاريخ متن قرآن مورد بررسي قرار مي‏گيرد. وي كار خويش را با پژوهشي در زمينه زبان قرآن تكميل كرد كه در آن به مباحث ذيل پرداخت: قرآن و عربيت، ويژگي‏هاي ساختاري متن قرآن، ويژگي‏هاي ساخت جملات در زبان قرآن و كلمات بيگانه مستعمل در قرآن.
4. تطور تاريخي قرآن، ادوارس. پس از نولدكه برخي ديگر از خاورشناسان به موضوعات خاصي از تاريخ قرآن پرداخته‏اند. از جمله، مستشرق انگليسي ادوارس كه اثر خود را در سال 1898 م منتشر كرد. وي در اين اثر به بحث درباره آيات مكي و مدني، تدوين و نگارش قرآن پرداخته است.
5. مذاهب تفسير اسلامي، گولدتسيهر. وي در كتاب خويش، متعرض برخي موضوعات تاريخ قرآن نيز شده است.
6. تاريخ ادب عربي، كارل بروكلمان. او نيز در باب دوم از كتاب خود فصلي را به مباحث تاريخ قرآن اختصاص داده است.
7. قرآن، رژي بلاشر. شايد بتوان اثر اين مستشرق فرانسوي را سرانجام اين پژوهش‏ها دانست. وي كتاب خود را در هفت فصل تنظيم كرده است كه در چهار فصل آن به تاريخ قرآن مي‏پردازد.
از جمله مباحث مهم كه به تاريخ قرآن بلكه به تقدس و اعتبار آن مربوط مي‏شود، بحث از تحريف است كه مستشرقان بسيار زياد و بي‏پروا بدان پرداخته‏اند. از آن جمله مقاله بول درباره تحريف قرآن در دايرة‏المعارف اسلامي آلمان است.
از آنچه كه به اختصار آمد، تا حدودي انگيزه‏ها و دغدغه‏هاي ذهني مستشرقان درباره قرآن روشن مي‏شود و مي‏توان وجه اشتراك مباحث مطرح در حوزه تاريخ قرآن نزد مستشرقان را به اين‏گونه فهرست كرد:
شكل‏گيري متن قرآني
تاريخ نزول سور و آيات قرآن
مكي و مدني در قرآن و ويژگي‏هاي آنها
جمع و تدوين قرآن
نگارش قرآن
تأثير قرآن بر علوم ديگر
زبان قرآن و ويژگي‏هاي ساختاري آن
تحريف قرآن
تأثير قرآن بر جامعه عربي و مذاهب منشعب از قرآن.

1. وحي: يكي از عناويني است كه در بسياري كتب تاريخ قرآن ذكر شده و در ذيل آن مباحثي نظير: معناي وحي، اقسام وحي، امكان كيفيت وحي، آغاز وحي، وحي بر پيامبر (ص) و چگونگي آن، وحي قرآني و غيرقرآني مطرح شده است.
اينكه آيا اين بحث، با عنوان تاريخ قرآن مرتبط است يا خير محل تأمل است. از ديد تاريخي صرف، قطعاً بحث مطلق از وحي نمي‏تواند ذيل «تاريخ قرآن» قرار گيرد. اينكه وحي چيست؟ آيا امكان دارد يا خير؟ چگونه بر پيامبر (ص) وحي شده است؟ اقسام و كيفيت آن چگونه است؟ هيچ‏يك از اين مباحث تاريخي نيست و از اين ديدگاه، ذيل تاريخ قرآن قابل طرح نيست. اما چنان‏كه پيش از اين اشاره شد، هدف بسياري از نويسندگان مسلمان كتاب‏هاي تاريخ قرآن، بحث و بررسي صرف مباحث تاريخي آن نبوده است و چه‏بسا در دفع و ردّ اشكالاتي كه بر وحيانيت قرآن از سوي مستشرقان وارد شده است، طرداً للباب به اين بحث پرداخته‏اند. گويي طرح اين بحث ذيل تاريخ قرآن، خود مقدمه و زمينه‏ساز ارائه نظرياتي در ساير مباحث تاريخ قرآن مي‏شود كه هرچند تاريخي است با نگرش غيروحياني و غيرالهي درباره قرآن تناقض دارد.
در هر صورت برخي كتب تاريخ قرآن به طور مفصل يا اجمالاً به اين بحث پرداخته‏اند كه در اين ميان دو كتاب تاريخ قرآن آيت‏الله معرفت و تاريخ قرآن دكتر راميار با تفصيل بيشتر به آن توجه داشته‏اند.

جدول 1 ــ فراواني موضوعات بحث «وحي» در كتب تاريخ قرآن
آثاري كه به موضوع وحي پرداخته‏اند بيشتر به «امكان و كيفيت وحي» و «آغاز وحي» توجه كرده‏اند. البته موضوع دوم را مي‏توان موضوعي تاريخي محسوب كرد و شايسته‏تر آن است كه اين موضوع ذيل موضوع «تاريخ نزول قرآن» قرار گيرد.
2. نزول قرآن كريم: اين موضوع يكي از عناوين اصلي تاريخ قرآن است و بيشتر مؤلفان تاريخ قرآن به گونه‏اي به موضوعاتي در اين باب پرداخته‏اند. موضوعات مطرح در اين عنوان را مي‏توان در چهار بخش زير طبقه‏بندي كرد:
الف) كيفيت نزول قرآن: شامل مباحثي نظير چگونگي نزول قرآن، كيفيت نزول قرآن از لوح محفوظ، مراحل نزول قرآن، نزول قرآن بر هفت حرف و حكمت نزول تدريجي قرآن؛
ب) ترتيب نزول آيات و سور: شامل مباحثي همچون فوايد شناخت ترتيب نزول آيات و سور، تاريخ نزول سور، جدول ترتيب نزول سور، مقايسه ترتيب موجود با ترتيب نزول، اولين و آخرين آيه، ترتيب نزول قرآن در مكه و مدينه، سوره‏هاي مكي و مدني، ناسخ و منسوخ؛
ج) تقسيمات قرآن: مباحثي درباره سور، آيات و حروف قرآن همچون معناي سوره، تعداد سور، سوره‏هاي گروهي، ترتيب سور، توقيفي بودن نام سور، تقسيم قرآن به سوره و آيه، معناي آيه، بسم‏الله آغاز سوره‏ها، ترتيب آيات در سور، سجده‏هاي قرآن و حروف مقطعه (فواتح سور)؛
د) اسباب نزول آيات و سور: كه معناي اسباب نزول و فايده شناخت آن را توضيح مي‏دهد.
جدول 2 ــ فراواني موضوعات بحث «نزول قرآن كريم» در كتب تاريخ قرآن
با نگاه اجمالي به اين موضوعات روشن مي‏شود كه باز هم برخي از مباحث طرداّ للباب وارد اين عنوان شده‏اند.
در هر يك از اين بخش‏ها، مباحث زير فراواني بيشتري در آثار نويسندگان تاريخ قرآن داشته‏اند:
در بخش كيفيت نزول قرآن: چگونگي نزول قرآن از لوح محفوظ بر پيامبر (ص) و حكمت نزول تدريجي قرآن؛ در بخش ترتيب نزول آيات و سور: تاريخ نزول سور، اولين و آخرين آيه، سوره‏هاي مكي و مدني و نحوه شناخت آنها؛ در بخش تقسيمات قرآن: تعداد آيات، كلمات و حروف قرآن، نامگذاري سور، شروع و خاتمه سور با بسم‏الله و حروف مقطعه (فواتح سور)؛ و در بخش اسباب نزول آيات و سور: معنا و شناخت آنها.
بدين ترتيب به نظر مي‏رسد محوريت مباحث، به جز موضوعات بخش الف، با مباحث تاريخي است.
3. حفظ، كتابت و تدوين قرآن: بدون شك اين عنوان، بدنه اصلي تاريخ قرآن را شكل مي‏دهد و به همين جهت تمامي كتب تاريخ قرآن به نحوي به اين عنوان پرداخته‏اند موضوعات مطرح شده در اين عنوان اغلب بيانگر سرگذشت قرآن پس از نزول است و از همين رو مورد توجه هر دو گرايش پژوهندگان تاريخ قرآن بوده است. موضوعات اين عنوان را مي‏توان در قالب‏هاي زير جاي داد:
الف) حفظ آيات: شامل نقش حفظ آيات توسط مردم در صيانت از قرآن، اقراء قرآن بر مردم و مانند آن؛ ب) كتابت قرآن: شامل پيدايش خط، خط در مكه و مدينه، نگارش قرآن همزمان با پيامبر (ص)، خط قرآن در زمان پيامبر (ص)، كتّاب وحي، نوشت‏افزارها؛ ج) جمع قرآن: شامل كيفيت جمع قرآن در زمان پيامبر (ص) و خلفا، اسباب جمع قرآن، جمع‏آورندگان قرآن در زمان پيامبر (ص)، مصاحف صحابه و ترتيب سور آنها، سوزاندن قرآن‏ها، روايات و نظريات و شواهد قرآني؛
د) شكل و نقط (اعجام) و علامت‏گذاري قرآني: شامل اصلاح شيوه نگارش قرآن (اعراب و اعجام)، علامت‏هاي وقف و وصل، اصلاح رسم‏الخط مصحف عثماني، تكامل كتابت مصحف عثماني، تكامل خط، رسم‏الخط كنوني مصحف؛ هـ••) تحزيب و اجزاي قرآن؛
جدول 3 ــ فراواني موضوعات بحث «حفظ، كتابت و جمع قرآن» در كتب تاريخ قرآن
و) نسخ خطي و چاپ قرآن.
اغلب موضوعات مطرح در اين عنوان، موضوعات تاريخي است و مباحثي كه صبغه تاريخي ندارند نيز به عنوان مقدمه بحث تاريخي در كتاب‏ها ذكر شده‏اند؛ مانند بحث از پيدايش خط يا خط در مكه و مدينه كه درواقع مقدمه بخش نگارش قرآن است.
از ميان اين موضوعات، مباحث زير توجه تعداد بيشتري از نويسندگان كتب تاريخ قرآن را به خود جلب كرده است: نقش حفظ آيات توسط مردم در صيانت از قرآن؛ كتابت قرآن در زمان پيامبر (ص) و كتّاب وحي؛ كيفيت جمع‏آوري قرآن (در زمان پيامبر (ص) و خلفا) و جمع‏آورندگان قرآن، مصاحف صحابه و مقايسه آنها با يكديگر، مصحف عثمان و مباحث مربوط به آن نظير مصاحف؛ شكل و نقط (اعجام) قرآن و اصلاح مصحف عثماني.
يكي از مهم‏ترين مباحثي كه تقريباً قريب به اتفاق كتب تاريخ قرآن آن را طرح و نظريات مختلف در اين باره را بررسي كرده‏اند «كيفيت جمع قرآن» است كه درواقع معركه آراي دانشمندان قرار گرفته است. در ذيل اين بحث مطالبي از اين قبيل مطرح شده است: آيا قرآن در زمان پيامبر (ص) جمع شده يا خير؟ كيفيت جمع قرآن پس از پيامبر (ص) (دوران خلفا) چگونه بوده است؟ موقف صحابه در برابر جمع قرآن توسط خلفا چه بوده است؟ جمع اول، دوم و سوم به چه معناست؟
4. قرائات قرآن. اين عنوان در كنار بحث كتابت و جمع قرآن در برخي كتب تاريخ قرآن بحث و بررسي شده است. ريشه اصلي حضور اين بحث در تاريخ قرآن، وجود اختلاف قرائات و بررسي منشأ آن در تاريخ قرآن است. به دنبال اين بحث برخي مقدماتي نظير پژوهشي در علم قرائت يا مباحث فرعي ديگر مانند قرائت‏هاي مشهور و غيرمشهور، قرائت‏هاي قانوني، قرائت‏هاي شاذ و نيز بحث تواتر قرائات سبع در اين كتب طرح شده است. برخي از كتب تاريخ قرآن نيز منشأ اختلاف قرائات را به روايت «نزول قرآن بر هفت حرف» برگردانده و بحث مفصلي درباره اين روايت ذيل عنوان قرائات مطرح ساخته‏اند.
جدول شماره 4 شماي كلي از نحوه ارائه اين بحث در كتب تاريخ قرآن را نمايش مي‏دهد. با توجه به اطلاعات اين جدول، در اين عنوان محوريت بحث از آن «اختلافات قرائات قرّاء و منشأ آن» است.
جدول 4 ــ فراواني موضوعات بحث «قرائات قرآن» در كتب قرآن
5. ترجمه قرآن: اين عنوان در ديد اول ممكن است با موضوعات تاريخ قرآن مرتبط به نظر نرسد. اما مباحثي همچون معنا و اهميت ترجمه، جواز ترجمه و شرايط آن، چگونگي ترجمه و فوايد آن، نظر دانشمندان در اين باره و نيز فهرست ترجمه‏هاي اروپايي (غيرعربي)، ترجمه‏هاي قرون وسطايي و ترجمه‏هاي معاصر قرآن كريم، همگي مباحثي تاريخي محسوب مي‏شوند.
جدول 5 ــ فراواني موضوعات بحث «ترجمه قرآن» در كتب قرآن
6 . تحريف يا عدم تحريف قرآن: ازجمله عناويني كه بعضاً به طور مفصل در برخي كتب تاريخ قرآن به آن پرداخته شده است، بحث تحريف قرآن يا مصونيت قرآن از تحريف است. اين موضع نشأت گرفته از شبهاتي است كه در كتاب‏ها و پژوهش‏هاي خاورشناسان درباره تاريخ قرآن بر قرآن وارد شده است. به هر حال بحث از تحريف يا عدم تحريف قرآن در گذر زمان، بحثي تاريخي است و با هر نوع نگرش نسبت به قرآن ــ چه نگاه وحياني و چه نگرش تاريخي ــ بايد با مستندات تاريخي طرح شود. به عبارت ديگر صرف نگاه وحياني داشتن به قرآن و داشتن برخي اعتقادات كلامي نمي‏تواند پاسخگوي اين شبهه باشد. همان‏گونه كه بعضي از خاورشناسان با بهره‏گيري از مستندات روايي و تاريخي سعي بر اثبات تحريف قرآن در گذر زمان داشته‏اند، انديشمندان مسلمان نيز در كتب تاريخ قرآن خود اين بحث را از زاويه تاريخي طرح كرده و به دفع شبهات وارد بر قرآن پرداخته‏اند. هر چند برخي از ايشان خود را به فضاي تاريخي محدود نكردند و در پاسخ به نگرش نادرست اين خاورشناسان به توجيهات و دلايل كلامي نيز متوسل شده‏اند.
جدول 6 ــ فراواني موضوعات بحث «سلامت قرآن از تحريف» در كتب تاريخ قرآن
علاوه بر عناوين فوق، برخي كتب تاريخ قرآن به مباحث متفرقه‏اي چون بحث از نام‏هاي قرآن كريم، تفسير قرآن، اعجاز قرآن، محكم و متشابه در قرآن و مانند آن پرداخته‏اند كه قطعاً به تاريخ قرآن مربوط نيست و نويسندگان اين كتب سهواً يا طرداً للباب متعرض اين موضوعات شده‏اند.

پس از بررسي آماري موضوعات مطرح در كتب تاريخ قرآن و نقد و بررسي آنها، اكنون مي‏توان طرحي جامع براي عناوين اين بحث ارائه داد به‏گونه‏اي كه دو شرط زير را برآورده سازد:
اول آنكه همه موضوعات سياق و صبغه تاريخي داشته باشند تا طرح آنها ذيل عنوان «تاريخ» قرآن بي‏مسمّي نباشد.
دوم آنكه ترتيب و سير منطقي اين موضوعات رعايت شود تا خواننده درميان موضوعات مختلف دچار سردرگمي و ابهام نگردد.
مباحث تاريخ قرآن را مي‏توان در طرح ذيل سامان داد:
فصل اول: نزول قرآن
بخش اول: ترتيب آيات و سور قرآن:
1. آغاز نزول قرآن و فترت وحي
2. تاريخ نزول سور
3. شناخت سوره‏هاي مكي و مدني
بخش دوم: تقسيم‏بندي آيات و سور قرآن:
1 ــ شروع و پايان سور (توقيفي يا اجتهادي بودن)
2 ــ نامگذاري سور (توقيفي يا اجتهادي بودن)
3 ــ ترتيب آيات و سور قرآن (توقيفي يا اجتهادي بودن)
بخش سوم: اسباب نزول آيات و سور قرآن، معنا و شناخت اسباب نزول قرآن
فصل دوم: حفظ و ساماندهي قرآن
بخش اول: حفظ قرآن: نقش حفظ قرآن توسط مردم در گردآوري و صيانت قرآن
بخش دوم: كتابت قرآن: در زمان پيامبر (ص) و كتّاب وحي
بخش سوم: جمع قرآن:
1. كيفيت جمع‏آوري قرآن (در زمان پيامبر (ص) و خلفا)
2. جمع‏آورندگان قرآن
3. مصاحف صحابه
4. مصحف عثماني و مباحث آن
بخش چهارم: قرائات قرآن: اختلاف قرائات و منشأ آن
بخش پنجم: سلامت قرآن از تحريف
فصل سوم: مراحل پس از ساماندهي قرآن
بخش اول: شكل و نقط قرآن: اصلاح شيوه نگارش قرآن و اصلاح مصحف عثماني
بخش دوم: تحزيب و اجزاي قرآن
بخش سوم: نسخه‏هاي خطي قرآن
بخش چهارم: چاپ قرآن
بخش پنجم: ترجمه قرآن: اهميت ترجمه و بررسي و معرفي ترجمه‏هاي قرآن
در پايان نگارنده خاطرنشان مي‏سازد كه در اين مقاله صرفاً سعي بر آن بوده است تا ضمن بررسي تحليلي و آماري مباحث علوم قرآني، الگويي منطقي و متناسب با اهداف اين دانش قرآني ارائه گردد و از آنجا كه اين عنوان به طور خاص، از عناوين درسي رشته «علوم قرآن و حديث» در مقطع كارشناسي و كارشناسي ارشد نيز مي‏باشد، اميد است كه اين طرح الگوي مناسبي براي سرفصل درسي اين رشته دانشگاهي باشد.