كتاب آسماني قرآن يگانه كتابي است كه از بدو ظهور اسلام تاكنون پيوسته مأواي انسان‌هاي كمال‌جو و محور پژوهش‌هاي شيفتگان معارف الهي بوده، هزاران كتاب درباره آن به رشته تحرير درآمده و دانش‌ها و قوانين بي‌شماري از آن نشأت گرفته است.
با اين وجود، همچنان تازه و جديد است و چون اقيانوسي بيكران شگفتي‌هاي پايان‌ناپذيري در ظاهر و باطن آن وجود دارد كه هر كس فراخور ظرفيت و استعداد و به ميزان نياز خويش مي‌تواند از آن بهره‌‌مند گردد.
امير بيان، علي(ع) در يكي از فرمايشات گهربار خويش در توصيف قرآن مي‌فرمايند: «ان القرآن ظاهره انيق و باطنه عميق لا تفني عجائبه و لا تنقضي غرائبه و لا تكشف الظلمات الا به؛1 همانا قرآن داراي ظاهري زيبا و باطني ژرف و ناپيداست. مطالب شگفت‌آور آن تمام نمي‌شود و اسرار نهفته‌اش پايان نمي‌پذيرد و تاريكي‌ها بدون آن برطرف نمي‌گردد.»
آري، قرآن كريم، اين معجزه جاويد رحماني و مؤيد رسالت آخرين سفير الهي، به راستي پاسخگوي نيازهاي فطري بشر در همة ادوار تاريخ _ چه در عصر جاهليت و چه در دوران شكوفايي علم و تكنولوژي – در راستاي هدايت او به سوي كمال و جمال مطلق بوده و همواره كام عطشناك آدمي را با چشمه سار معارف بي‌پايان خويش سيراب نموده است؛ اما روشن است كه دستيابي هر چه بهتر به اين خوان گسترده آسماني و برخورداري مناسب از موضوعات و مفاهيم قرآني، از رهگذر فرهنگ‌نامه‌ها و معجم‌هاي موضوعي، بسي سهل‌تر مي‌نمايد؛ آثاري كه با فهرست سازي و طبقه‌بندي موضوعات، زمينه را براي پژوهش‌هاي روزآمد قرآني فراهم آورده‌اند.
در اين مقاله، برآنيم كه ضمن معرفي برخي از مهم‌ترين فرهنگ‌نامه‌ها و معاجم موضوعي قرآن به ارزيابي و مقايسه آن‌ها با «فرهنگ قرآن» اثر دانشور سترگ همت، آيت الله هاشمي رفسنجاني و جمعي از محققان مركز و فرهنگ و معارف قرآن بپردازيم.

سابقه تدوين فهرست‌ها يا فرهنگ‌هاي موضوعي قرآن كريم، چندان كهن نيست و شايد مناسب‌ترين و قديمي‌ترين فرهنگ موضوعي قرآن كه آيات كريمه را بر اساس موضوع آن‌ها طبقه‌بندي كرده است، «تفصيل الآيات» ژول لا بوم (1806 – 1876م.) «Jules la Beaume» مستشرق فرانسوي باشد كه بر مبناي ترجمة فرانسوي «كازيميرسكي» از قرآن تدوين شده و نخستين بار در سال 1877م. انتشار يافته است.
بعدها محمد فؤاد عبد الباقي از بزرگ‌ترين فهرست سازان مجموعه‌هاي حديث و قرآن، در سال 1924م. اين فهرست را تحت عنوان «تفصيل آيات القرآن الكريم» به عربي ترجمه كرد كه انتشار آن تا سال 1935م. به تأخير افتاد. وي مستدركي با استفاده از فهرستي كه در ترجمه فرانسوي «ادوار مونتيه» از قرآن آمده و شامل حدود 150 موضوع ديگر است، بر موضوعات كتاب ژول لا بوم افزود.2
اين اثر در ايران، ابتدا توسط كيكاوس ملك منصور با بهره‌گيري از كتاب «منتخب التفسير» مرحوم مهدي الهي قمشه‌اي به فارسي ترجمه و در سال 1334 ش. منتشر گرديد و سپس توسط خود مرحوم قمشه‌اي ترجمه شده و در سال 1360 ش. به زيور طبع آراسته گرديد.3
فهرست موضوعي ديگر، «تبويب آي القرآن من الناحية الموضوعية» تأليف احمد ابراهيم مهنّا مي‌باشد كه در سال 1342ق. به طبع دوم رسيد؛ اثري كه بيش از ساير آثار مشابه، نظر انتقادي به فهرست ژول لا بوم داشته و پس از بيان نقد مفصل بر اين فهرست، فهرست تازه‌اي درست به همان سبك و سياق ارائه نموده است.
«الترتيب و البيان عن تفصيل آي القرآن» تأليف محمد زكي صالح اثر ديگري است كه در سال 1399ق. براي دومين بار به چاپ رسيده و به گفتة مؤلف براي رفع نواقص فهرست ژول لا بوم تهيه شده و كار تأليف آن در حدود بيست سال به طول انجاميده است.4
آن‌گاه فهرست‌هاي موضوعي ديگري همچون: «الجامع لمواضيع آيات القرآن الكريم» اثر محمد فارس بركات (طبع چهارم، 1405ق.)؛ «معجم الاعلام و الموضوعات في القرآن الكريم» تأليف عبد الصبور مرزوق (چاپ اول، 1415ق.)؛ «المعجم الفهرس لمعاني القرآن العظيم» از محمد بسام رشدي الزين (طبع اول، 1416ق.) و ... به منصة ظهور رسيدند.
«البته از «كشف المطالب» مرحوم محمد حسن خان صنيع الدوله معروف به اعتماد السلطنه (م 1313ق.) و «فهرست مطالب» مرحوم دكتر محمود راميار كه زمينه‌هايي بسيار مناسب براي اطلاع از موضوعات قرآني و دستيابي به آن‌ها فراهم آوردند، نبايد غفلت كرد.»5
در سال‌هاي اخير نيز فرهنگ‌هاي موضوعي متعددي منتشر شده كه از آن جمله است: «فرهنگ موضوعي قرآن مجيد» تأليف كامران فاني و بهاء الدين خرمشاهي؛ «فروغ بي پايان» اثر عبد المجيد معاديخواه؛ «پژوهش موضوعي در قرآن مجيد» از سيد خليل خليليان؛ «الفهرس الموضوعي لآيات القرآن الكريم» اثر محمد عوض العايدي؛ «فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم» از احمد خاتمي؛ و ... كه هر كدام سبك و سياق مخصوص به خود را دارند و كار پژوهش را براي قرآن پژوهان آسان مي‌كنند.

با توجه به فهرست‌ها و فرهنگ‌هاي موضوعي تأليف يافته قرآني، به نظر مي‌آيد كه يك فرهنگ يا معجم موضوعي مناسب و كارآمد در حيطة قرآن، آن است كه داراي ويژگي‌هاي زير باشد:
1. چينش صحيح مدخل‌ها، سر فصل‌ها و عناوين فرعي و استفاده از ساختار منسجم در ارائه موضوعات به طوري كه دسترسي پژوهشگران به اطلاعات مورد نظر به راحتي صورت پذيرد، همچون بهره‌مندي از ترتيب الفبايي _ موضوعي.
2. روز آمدن بودن مدخل‌ها و موضوعات و پرهيز از به كار بردن اصطلاحات نامأنوس و غريب، مانند استفاده كردن از عبارت «جانبازي در راه خدا» به جاي عبارت «اضطهاد به سبب عقيده».6
3. مدخل قرار دادن اعلام مصرّح در قرآن و نيز اعلام غير مصرّح كه بر اساس روايات و كتاب‌هاي تفسير و اسباب نزول، مورد اشاره‌هاي قرآن مي‌باشند، مانند «ابوجهل» كه بر اساس روايات، عبارت «كان الكافر»7 به او اشاره دارد.
4. جامعيت موضوعات و ارائه فهرست كاملي از موضوعات معارف قرآني و آن دسته از موضوعات علوم قرآني كه در قرآن كريم به آن‌ها اشاره شده و از مفاهيم قرآني قلمداد مي‌گردند، نظير محكم و متشابه، نسخ، و ... .
5. ارائه شناسه در توضيح هر مدخل با استفاده از مطالبي همچون: معناي لغوي، معناي اصطلاحي، حدود و چارچوب مدخل، كليد واژه‌هاي اصلي قرآني و اهم مباحث آن موضوع.
6. ذكر متن آية مورد استفاده به همراه آدرس آن و اكتفا نكردن به آدرس تنها و يا ترجمه آن.
7. آوردن تمامي آياتي كه ذيل يك موضوع مي‌تواند قرار بگيرد و اكتفا نكردن به بيان نمونه‌هايي از آيات. و در عين حال، پرهيز از آوردن عبارات آيات بيشتر از آنچه محل استشهاد است.
8. ارائه برداشت و پيام آيات در ذيل هر موضوع و با توجه به هر آيه، به صورت جمله يا عبارت.
9. عرضة اطلاعات كامل و دقيق با توجه به لغت، احتمالات تقديم و تأخير آيات، سياق جمله، الغاي خصوصيت و مانند آن‌ها و با استفاده از روايات تفسيري، روايات شأن نزول و كتب تفسيري معروف و پرهيز از تفسير به رأي.
10. توضيح و تبيين موارد مبهم در پرانتز و يا در پاورقي، در راستاي استفادة همگاني و رفع ابهام و اجمال از عناوين و موضوعات.
اينك با توجه به آنچه گفته شد، به معرفي بعضي از شاخص‌ترين معاجم و فرهنگ‌هاي موضوعي قرآن به ترتيب تاريخ تأليف و اهميت آنها مي‌پردازيم:

ژول لا بوم، مترجم به عربي: محمد عبد الباقي، مترجم به فارسي: مهدي الهي قمشه‌اي، تهران: كتابفروشي اسلاميه، 1360ش.، 1 جلد، 1302ص، رحلي.
اين كتاب كه قديمي‌ترين اثر موجود در بين فرهنگ‌هاي موضوعي است، به روش موضوعي در 18 باب ترتيب يافته است: تاريخ، محمد(ص)، تبليغ، بني‌اسرائيل، تورات، نصاري، ماوراء طبيعت، يگانگي خدا، قرآن، دين، عقايد، عبادات، شريعت، نظام اجتماع، علوم و فنون، تجارت، علم تهذيب اخلاق، پيروزي.
در ذيل اين 18 باب كلي، 354 مدخل ارائه شده كه هر چند شامل اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني نيز مي‌باشد، اما بسياري از موضوعات قرآني را شامل نيست. همچنين از مدخل‌هاي ارجاعي بي‌بهره است و مدخل‌ها فاقد شناسه مي‌باشند.
آيات ذكر شده در هر مدخل، بدون برداشت و پيام هستند و غالباً بيشتر از آنچه محل استشهاد است، ارائه شده‌اند. علاوه برا ينكه به همة آيات مربوط به يك موضوع، استناد نشده است؛ چنان كه در باب هفدهم (علم تهذيب اخلاق) در موضوع «عدل» به دو آيه استناد گرديده، در حالي كه آيات مربوط به عدل و قسط بيش از اين دو مورد مي‌باشد.
و به طور كلي، انتخاب مدخل‌ها و استشهاد به آيات با دقت كامل صورت نگرفته است؛ مثلاً در باب دوم (محمد(ص)) و در ذيل عنوان «شخصيت محمد(ص)» آياتي ذكر شده كه با اين موضوع هماهنگ نمي‌باشد؛ همچنان كه آية 3 سورة سجده، افترا بستن قرآن از سوي پيامبر(ص) را نفي مي‌كند و آيه 146 سوره بقره، حقانيت رسول اكرم(ص) را بيان مي‌كند و آيه 44 سوره قصص، از تأييد رسالت او سخن مي‌گويد (كه اين آخري بهتر بود در موضوع «تأييد رسالت او» ذكر شود).
گفتني است كه «محمد فؤاد عبد الباقي» _ مترجم اين اثر از زبان فرانسوي به عربي _ در مقدمه كتاب اظهار نموده:
«من و بسياري مردم ديگر مانند مرحوم استاد شيخ مصطفي عبد الرزاق، استاد دانشگاه الازهر، ملاحظه كرديم كه مؤلف تفصيل الآيات چند باب از آنچه بايد بياورد، نياورده است و در آن ابواب كه آورده، چندين آيه مناسب آن ابواب از قلمش افتاده است. آن‌گاه در مجله «المنار» مقاله‌اي خواندم به قلم «شكيب ارسلان» درباره ترجمه قرآن به زبان فرانسه كه «ادوارد مونتيه» منتشر ساخته است و اين دقيق‌ترين ترجمه است بدين زبان و مترجم در آخر آن فهرستي الحاق كرده است شامل مطالب قرآن به تمام تفصيل كه گويي براي تدارك نقص تفصيل الآيات تأليف شده. آن را بر استاد عرضه داشتم، بپسنديد و مرا به نقل آن به لغت عربي ترغيب نمود. امتثال امر وي نمودم و در طبع دوم تفصيل الآيات آن را هم به نام «المستدرك» ضميمه كردم.»
اين مستدرك كه بيش از 390 صفحه از كتاب را به خود اختصاص داده، شامل 149 مدخل است كه به صورت الفبايي ترتيب يافته و همچون اصل كتاب (تفصيل الآيات) بدون شناسه و برداشت از آيات، تنها ذيل هر مدخل، به ذكر آيات مربوط پرداخته و آيات را بيشتر از آنچه محل استشهاد است، آورده است.
در پايان اين اثر، فهرست اجمالي كتاب «تفصيل الآيات» و نيز فهرست الفبايي كتاب و مستدرك آن ارائه گرديده است.

احمد ابراهيم مهنا، قاهره: مركز الكتاب للنشر، چاپ اول، 1424 ق.، 3 جلد، 2549 ص، وزيري.
اين اثر كه به زبان عربي تحرير يافته، در واقع 4 جلد است كه در يك مجلد به طبع رسيده و در پايان هر جلد فهرستي از مطالب آن جلد ارائه شده است. مؤلف، در 65 صفحة اول جلد نخست، به بيان اشكالات كتاب «تفصيل آيات القرآن الكريم» ژول لا بوم پرداخته و سپس اصل كتاب خود را ارائه نموده كه البته به شيوة همان كتاب، به روش موضوعي مي‌باشد.
83 مدخل در اين كتاب ذكر گرديده كه از اعلام غير مصرّح قرآني در آنها استفاده نشده، و همگي اصلي هستند و سيستم ارجاع مدخل‌ها در آن به كار نرفته است. اين مدخل‌ها كه بسيار كلي هستند و داراي عناوين و موضوعات زير مجموعه نمي‌باشند، ذيل فصولي همچون: الكتب المنزلة في القرآن، السمعيات، الجنة و اصحابها، الانسان في القرآن، اهل الكتاب في القرآن الكريم، العبادات، شخصيات تاريخية، و ... بيان گرديده‌اند و شامل بسياري از موضوعات قرآني نمي‌باشند.
نويسنده در هر جا كه لازم دانسته، از شناسه براي توضيح برخي از مدخل‌ها بهره برده و آيات را به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها در ذيل هر موضوع آورده و آن‌ها را بيشتر از مقدار محل استشهاد ذكر نموده كه گاهي به ده آية متوالي مي‌رسد. وي هيچ پيامي را از آيات ذكر شده، برداشت نكرده و دقت كافي را در تنظيم مدخل‌ها و استناد به آيات به خرج نداده است. به عنوان مثال، مدخلي راجع به «اسلام» ارائه نكرده و در مدخل «السلام في القرآن» علاوه بر آيات مربوط به سلام، دو آية 112 سوره بقره و 125 سوره نساء را كه دربارة تسليم است و نه سلام، ذكر نموده است.

محمد زكي صالح، بغداد: دار المكتبة العلمية، چاپ دوم، 1399ق.، 2 جلد، 512 + 683 ص، وزيري.
كتابي به زبان عربي است كه به گفتة مؤلف آن با انگيزة رفع نواقص كتاب «تفصيل آيات القرآن الحكيم» و با همان شيوه (روش موضوعي) به رشته تحرير درآمده و هجده سال (1356 _ 1374ق.) كار تأليف آن به طول انجاميده است.
اين اثر، در 61 باب ترتيب يافته با عناويني همچون: التوحيد، اسماء الله الحسني، مفاتح الغيب، علم الساعة، الروح و النفس، الملائكة، غرائز الانسان، و ... آيات مورد استناد نيز در ذيل همين عناوين كليِ ابواب به ترتيب شماره‌ سوره‌ها و آيه‌ها و بدون بيان هيچ پيام و برداشتي ذكر شده است؛ البته بعضي از ابواب، موضوعاتي كلي را به عنوان زير مجموعه همراه خود دارند كه اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني هم در آنها ديده مي‌شود؛ مثلاً در باب «القصص» عنوان‌هاي: قصة قابيل و هابيل، قصة اهل الكهف، قصة ذي القرنين، و قصة الافك، زير مجموعه قرار گرفته‌اند.
مدخل‌ها (عناوين ابواب) همگي اصلي و فاقد شناسه هستند و شامل بسياري از موضوعات قرآني نمي‌باشند و در عين حال، همة آيات مربوطه در آن‌ها ذكر نشده؛ به عنوان مثال، در مدخل «يتيم» به 10 آية قرآني استشهاد شده و از 13 آيه ديگر كه راجع به يتيم است، غفلت شده است.
شايان توجه است كه ذكر تفسيري مختصر توسط مؤلف در ذيل هر آيه كه در واقع، شرح لغات و توضيح عبارات آيه است و نيز ذكر احاديث نبوي در پايان هر باب راجع به موضوع آن باب، از امتيازات اين اثر مي‌باشد.

محمد فارس بركات، بيروت: دار قتيبه، چاپ چهارم، 1405ق.، 1 جلد، 660ص، رحلي.
نويسنده، انگيزة خود را از تدوين اين كتاب _ كه به زبان عربي نوشته _ اقبال مردم به اثر ديگر او «المرشد الي آيات القرآن الكريم و كلماته» و تقدير آنان از آن كتاب و تشويق ايشان به تهية فهرستي جامع از آيات قرآن بر اساس موضوع، بيان مي‌نمايد.
در اين كتاب كه سه دانشمند بر آن مقدمه نوشته‌اند و فهرست موضوعات در پايان آن به چشم مي‌خورد، 376 موضوع جزئي _ و در واقع پيام و برداشت از مجموعه آيات _ ذيل 21 موضوع كلي آورده شده كه عبارت‌اند از: الهيات، عبادات، ايمان، جهاد و هجرت، رسالت، روز قيامت، محرمات، احكام و حدود، اجتماعيات، كفر، فساد و جرم و فسق، نفاق، شرك و مشركون، امثال، علم، انسان، ابليس يا شيطان، جن، شعراء، اخلاق حميده و ترغيب به آن، اخلاق ذميمه و نهي از آن و از سيئات. اين موضوعات، همگي اصلي و فاقد شناسه مي‌باشند. از اعلام مصرح و غير مصرح قرآني در عناوين موضوعات نيز استفاده شده است.
روش كتاب موضوعي است ولكن آيات در هر موضوع به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها، آن هم به مقداري كه محل استشهاد است، ذكر گرديده است. اگر چه موضوعات ارائه شده نمي‌تواند جامع همه موضوعات قرآني باشد، اما در آن‌ها برداشت‌هاي خوبي از آيات قرآن صورت گرفته است؛ مثلاً در مدخل «القرآن الكريم» با اين مطالب رو به رو مي‌شويم:
وصف قرآن و وجوب ايمان به آن، احتجاجات قرآن بر اهل كتاب و غير ايشان، نسخ، اقسام قرآن، محكمات و متشابهات از آيات قرآن.

عبد الصبور مرزوق، قاهره: دار الشروق، چاپ اول، 1415 ق.، 3 جلد، 1420 ص، رحلي.
كتابي است به زبان عربي كه به صورت الفبايي تنظيم شده است؛ با اين توضيح كه از پنج قسمت (بخش) تشكيل يافته: چهار بخش آن مربوط به اعلام است، با عناوين: الله جل جلاله، اعلام انبياء، اعلام غير انبياء، نمونه‌هاي بدون اسم. و بخش پنجم «معجم موضوعات» است كه از حرف الف تا ياء را شامل مي‌باشد و از واژة «الآيه» آغاز مي‌شود.
علاوه بر اينكه در پايان هر جلد، «فهرست محتويات» آن جلد آمده، در پايان جلد سوم فهرستي كلي از اعلام و موضوعات هر سه جلد ارائه گرديده است.
بيش از 900 مدخل اصلي و ارجاعي دارد كه شامل اعلام مصرّح نيز مي‌باشد و در زير مجموعه مدخل‌ها، موضوعات كلي و گاهي موضوعات جزئي نيز بيان شده و سپس به آيات استناد گرديده كه در اين خصوص، به ذكر مقدار مورد استشهاد از آيات اكتفا شده است. بعضي از مدخل‌ها كه نياز به توضيح داشته، داراي شناسه است.
برداشت از آيات در غالب مدخل‌ها به خوبي انجام گرفته؛ مثلاً در مدخل «شرك» اين عبارات از آيات برداشت شده است: الشرك بالله اثم و ضلال و ظلم، النهي عنه، ويل للمشركين، ليس في الانبياء من اقرّ الشرك، بالعقل و بالمنطق يجب رفض الشرك.
اشكال عمده اين اثر در مورد مدخل‌هاي ارجاعي است كه ضابطه خاصي در آن‌ها ديده نمي‌شود؛ چنان كه عناويني مثل: سليمان، شعيب، صالح، مسيح، يعقوب، يونس، و ... دوبار ذكر شده كه يكبار به عنوان مدخل اصلي و يكبار ارجاعي است؛ در حالي كه عناوين: آدم، ادريس، اسحاق، اسماعيل، ايوب، داود، و ... تنها به صورت مدخل اصلي در بخش اعلام انبياء آمده‌ است.

محمد بسَام رشدي الزَين، دمشق: دار الفكر، چاپ اول، 1416ق.، 2 جلد، 1376 ص، رحلي.
محمد بسام رشدي الزين به عنوان مدير بخش درس‌ها و بحث‌‌ها در انتشارات دار الفكر، اين اثر را كه به زبان عربي است، با نظارت محمد عدنان سالم، مدير كل دار الفكر، به منظور اطلاع رساني به محققان آن مركز و همه قرآن پژوهان، در مدت سه سال به سامان رسانده و در 1977 مدخل اصلي و ارجاعي كه شامل اعلام مصرّح قرآني نيز مي‌باشد، بر اساس شيوة الفبايي مرتب نموده و در پايان جلد دوم، فهرستي با عنوان «فهرست موضوعات اساسي» شامل همه مدخل‌ها آورده است.
مدخل‌ها داراي شناسه نمي‌باشند و در زير مجموعه آن‌ها، موضوعاتي كلي نيز بيان گرديده و آيات، اگر چه بيشتر از مورد استشهاد ذكر شده‌اند، اما محل استشهاد در آيات با قلمي پر رنگ‌تر به چاپ رسيده است.
برداشت خاصي از آيات صورت نپذيرفته و استناد به آيات در بعضي موارد سليقه‌اي و شخصي است. به عنوان مثال، در مدخل «علم اليقين» علاوه بر آيه 5 سوره تكاثر كه به صراحت واژه علم اليقين در آن ذكر شده، به 13 آيه ديگر نيز استناد گرديده كه كلمة يقين در آن‌ها به كار نرفته و مؤلف از واژه علم در آن آيات، علم اليقين استفاده نموده، همچون آيه 260 سوره بقره: «و اعلم ان الله عزيز حكيم».

كامران فاني و بهاء الدين خرمشاهي، تهران: ناهيد، چاپ سوم، 1376ش.، 1 جلد، 419ص، وزيري.
مؤلفان اين كتاب، مدعي شده‌اند كه «براي نخستين بار شيوه‌هاي جديدي را كه در فهرست‌سازي كتب و مدارك علمي در علم كتابداري و اطلاع رساني جديد اروپايي معمول است و سابقه‌اي بيش از يك قرن دارد، در كار آورديم...؛ لذا مبناي كار خود را نه بر امر ذهني و ما قبل تجربي، بلكه امر مشهود تجربي گذارديم تا ببينيم خود قرآن مجيد، آيه به آيه از چه سخن مي‌گويد... [پس] به آيه آيه آن موضوع داديم و تقطيع موضوعي كرديم و تا آنجا كه ممكن بود، از نص و لفظ قرآني عدول نكرديم.»8
روش كتاب به صورت الفبايي است و در حدود 10 هزار مدخل اصلي و ارجاعي دارد كه تمامي مدخل‌هاي اصلي (در حدود 7 هزار) عربي است. مدخل‌ها بدون شناسه مي‌باشند و در آن‌ها از اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني نيز استفاده شده است. نص آيات ذكر نگرديده و به آدرس آن‌ها اكتفا شده و هيچ گونه برداشتي از آن‌ها صورت نپذيرفته است.
شايان ذكر است كه چاپ اول اين اثر توسط انتشارات فرهنگ معاصر در سال 1364 ش. و چاپ دوم آن توسط انتشارات الهدي در سال 1369 ش. بوده است. اين كتاب، به جز متن خود، فاقد هر نوع فهرست ديگر است.

سيد خليل خليليان، تهران: فرجام، چاپ اول، 1381 ش.، 1 جلد، 470 ص، وزيري.
روش اين كتاب، موضوعي است و 350 مدخل كه گاهي موضوعات كلّي و جزئي را به عنوان زير مجموعه به همراه دارند، در پنج بخش طبقه بندي شده‌اند: خداشناسي، پيامبر شناسي، كردار و رفتار، سياست و حكومت، رستاخيز.
مدخل‌ها، شناسه ندارند و اعلام مصرّح قرآني و نيز واژه‌هاي روزآمد در آن‌ها ديده مي‌شود. از سيستم ارجاع مدخل‌ها بسيار كم استفاده شده و نص آيات ذكر نگرديده و به ترجمه آيات اكتفا شده است. البته ترجمه آيات به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها ذيل هر مدخل، آن هم به مقدار مورد استشهاد، آورده شده، اما هيچ‌گونه پيام و برداشتي از آن‌ها صورت نگرفته است.
از امتيازات اين اثر، ترجمه روان آيات با استفاده از ديدگاه قرآن شناساني چون علامه طباطبايي است. همچنين در جاي جاي آن به نقل قول از ايشان پرداخته شده و اگر آيه‌اي، عبارتي و يا واژه‌اي نياز به توضيح داشته، در پاورقي شرح آن آمده و نيز در پيوست كتاب، فهرست‌هاي: واژه‌ياب، نمايه، و زمان بندي نزول آيه‌هاي قرآن ارائه گرديده است.
اما مشكل اساسي اين كتاب، پراكندگي و جامعيت نداشتن مدخل‌ها و موضوعات، و شامل نبودن برهمة آيات است؛ چنان كه در سه مدخل جداي از هم، يعني: مدخل ‌«آزادي» و مدخل «گستردن دين با زور» - كه موضوع «آزادي عقيده» در ذيل آن آمده – و مدخل «آزادي و ناچاري» - كه موضوع «آزادي انسان در گزينش» زير مجموعه آن است - تنها به 23 آيه استناد گرديده و موضوعات ياد شده، شامل همة انواع آزادي نمي‌باشد.

محمد عوض العايدي، قاهره: مركز الكتاب للنشر، چاپ اول، 1424 ق.، 3 جلد، 2549 ص، وزيري.
اثري است به زبان عربي كه محمد طلعت ابو بصير، استاد دانشكده اصول الدين دانشگاه الازهر، بر آن مقدمه نوشته و در پايان جلد سوم آن، فهرست الفبايي موضوعات، تحت عنوان «الكشاف الهجائي» آمده است.
روش كتاب، الفبايي است و آيات به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها _ البته بيشتر از آنچه محل استشهاد است _ ذيل هر مدخل ذكر گرديده و هيچ گونه پيامي از آيات برداشت نشده است. بيش از 7 هزار مدخل اعم از اصلي و ارجاعي دارد كه شامل اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني نيز مي‌باشد. عناوين زير مجموعة مدخل‌ها در اين اثر، به طور مستقل، خود مدخل قرار گرفته‌اند و مدخل‌ها از شناسه بي‌بهره هستند.
در اين كتاب برخي از مدخل‌ها بسيار كلي است و از موضوعات زير مجموعه در آن‌ها استفاده نشده و گاهي به تمام آيات مربوط به موضوع استناد نگرديده است؛ مثلاً در مدخل «اذن» تنها به 24 آيه استشهاد شده و هيچ زير مجموعه‌اي برايش ذكر نشده است؛ زير مجموعه‌هايي همچون: اذن تشريعي، اذن تكويني، اذن جهاد، اذن پدر، اذن ورود به خانه، و ... .

احمد خاتمي، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اول، 1383 ش.، 3 جلد، 3810 ص، وزيري.
بيش از 1400 مدخل كه همگي اصلي هستند و از اعلام مصرّح قرآني نيز در آن‌ها استفاده شده، در اين كتاب به روش الفبايي گرد آمده‌اند. شناسه به صورت پاورقي، آن هم در بعضي از مدخل‌ها كه به نظر رسيده معناي آن ممكن است براي خوانندگان مشخص نباشد، به كار رفته است. آيات مورد استناد، بيشتر از آنچه محل استشهاد است، به همراه ترجمه فارسي ذكر شده، اما هيچ گونه برداشتي از آنها صورت نگرفته است.
از ويژگي‌هاي اين اثر، آن است كه مدخل‌هاي ارجاعي را نه در متن كتاب كه در «فهرست راهنما» به همراه مدخل‌هاي اصلي آورده و همچنين اعلام و موضوعات غير مصرّح قرآني را نه در اصل كتاب كه در «فهرست راهنماي تكميلي» ذكر نموده است.
اين دو فهرست، به همراه «فهرست مداخل» و «فهرست نام و شماره سوره‌هاي قرآن كريم» در ابتداي جلد نخست كتاب و خلاصه‌اي از شأن نزول آيات در پايان جلد سوم كتاب آمده است.
اما انتخاب واژه‌‌هاي مداخل، اگر چه به گفته مؤلف با مطالعه و تفحص در قرآن كريم و كتب تفاسير و مراجعه به فرهنگ‌هاي قرآني و بهره‌مندي از پژوهش پژوهشگران، انجام يافته، و لكن خالي از اشكال نيست؛ چنان كه يك مدخل با عنوان «اثم / گناه» (شامل آيات مربوط به اثم) و يك مدخل با عنوان «گناه و پيامدهاي آن» (شامل آيات مربوط به ذنب و خطيئه) در اين كتاب وجود دارد.

عبدالمجيد معاديخواه، تهران: ذرّه، چاپ اول، 1378 ش.، 1 جلد، 859 ص، وزيري.
روش اين كتاب، الفبايي _ موضوعي است؛ بدين معنا كه مدخل‌ها بر اساس شيوه الفبايي مرتب شده‌اند، اما عناوين زير مجموعه با شيوة موضوعي ترتيب يافته‌اند و در اين خصوص، مفاهيم كلي: جهان بيني، فلسفه، كلام و عرفان، تاريخ و جغرافيا، فرهنگ و اخلاق، طبيعت، ادبيات و هنر، حقوق، سياست، و ... مورد توجه بوده است.
2300 مدخل اصلي و 750 مدخل ارجاعي دارد كه اعلام مصرّح و غير مصرّح قرآني نيز در آن‌ها هست. همچنين مجموع عنوان‌ها و زير عنوان‌ها _ كه غالباً برداشت از آيات است _ به بيش از 21600 عنوان مي‌رسد. اگر موضوعي با موضوعات ديگر پيوند داشته، به آن موضوعات نيز توجه داده شده است. مدخل‌ها داراي شناسه نيستند، اما از واژه‌هاي روز آمد در آن‌ها استفاده شده است.
نص آيات در اين كتاب ذكر نگرديده و به آدرس آن‌ها اكتفا شده؛ البته چنانچه برداشت از آيه‌اي در گرو تأمل در آيات قبل و بعد از آيه مورد استشهاد بوده، آدرس آن‌ها هم ذكر گرديده است.
از ويژگي‌هاي اين اثر، آن است كه «سي دي» كتاب نيز به همراه آن به بازار عرضه شده است. در پايان كتاب يك فهرست از عناوين فقهي و اصولي به ترتيب الفبا و يك فهرست از نمونه‌هاي آيات جامع قرآن در هر زمينه (با 9 مدخل) ارائه شده، اما كتاب از فهرست اجمالي مطالب بي‌بهره است.
انتخاب واژه‌هاي مدخل‌ها و زير مجموعه آن‌ها سليقه‌اي و شخصي است كه خالي از اشكال نمي‌باشند؛ چنان كه موضوعي با عنوان «علم اليقين» (تكاثر / 5) در مدخل «علم» وجود ندارد. همچنين در مدخل «آدم» يكي از زير عنوان‌ها «تفاوت نژادي آدم و ابليس» ذكر شده، در حالي كه با توجه به آيات مورد استشهاد، بهتر است گفته شود: «تفاوت آدم و حوا در خلقت»؛ هر چند يكي از آيات (غافر / 67) تنها چگونگي خلقت آدم را بيان مي‌كند.
اشكالات ديگري نيز ديده مي‌شود كه به نظر مي‌‌آيد بيشتر مربوط به امر حروفچيني و چاپ باشد؛ مثلاً يكي از زير عنوان‌هاي مدخل «آينده»، «آينده، معيار ارزيابي مواضع و عملكرد افراد و جامعه‌ها» است و حال آنكه نه آيه‌اي در مورد آن ذكر گرديده و نه به موضوع ديگري ارجاع داده شده است.

اكبر هاشمي رفسنجاني و محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن، قم: بوستان كتاب قم، چاپ اول، 85-1379ش، 7 جلد(ادامه دارد)، 560+584+543+432+527+568+535، وزيري.
اين اثر، با زير عنوان «كليد راهيابي به موضوعات و مفاهيم قرآن كريم» با هدف گردآوري همة اطلاعات بر اساس مفاهيم قرآن و در نهايت طبقه بندي آن‌ها براي استفاده آسان و سريع خوانندگان و بسترسازي مناسب براي پژوهش‌هاي نو در معارف قرآن پديد آمده و همچنان تدوين آن ادامه دارد.
پي‌ريزي اين بناي باشكوه نخست به همت سياستمدار و قرآن پژوه فرهيخته، آيت الله هاشمي رفسنجاني، انجام گرفته و سپس پژوهشگران مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، عهده‌دار تكميل، تنظيم و انتشار يادداشت‌هاي ايشان شده‌اند.
ابتدا جلد نخست اين مجموعه در 420 صفحه و در قطع رحلي به چاپ اول رسيد، اما از چاپ دوم جلد اول(1383ش.) و چاپ اول جلدهاي بعدي تصميم بر آن شد كه به منظور سهولت استفادة قرآن پژوهان با قطع وزيري منتشر گردد.
شيوه به كار رفته در اين اثر، روش الفبايي- موضوعي است؛ بدين معنا كه سامان دهي اطلاعات با ترتيب موضوعي بوده، اما موضوعات بر مبناي تنظيم الفبايي چيده شده‌اند. همچنين در دل هر موضوع، اطلاعات مربوط به آن بر اساس شيوة الفبايي قرار گرفته‌اند.
پيش بيني شده كه اين مجموعه بيش از 3 هزار موضوع اصلي و هزاران موضوع فرعي را در بر خواهد گرفت. مدخل‌هاي ارائه شده، اعم از اصلي و ارجاعي هستند و شامل اعلام مصرح و غير مصرح قرآني نيز مي‌باشند و از واژه‌هاي روزآمد در آن‌ها استفاده شده است. موضوعات كلي و در بعضي موارد، موضوعات جزئي به عنوان زير مجموعه‌هاي مدخل‌ها ارائه گرديده، سپس برداشت از آيات مطرح مي‌شود. نص آيات به مقدار مورد استشهاد، بدون ترجمه و به همراه آدرس ذكر گرديده است.
مدخل‌ها داراي شناسه هستند كه بيانگر معناي لغوي و اصطلاحي، حدود و چارچوب مدخل، كليدواژه‌هاي اصلي قرآني، و مهم‌ترين مباحث آن موضوع مي‌باشد.
از ويژگي‌هاي اين اثر، فراگيري و جامعيت نسبت به همه يافته‌هاي مهم قرآني در باب هر موضوع مي‌باشد و تلاش بر اين بوده كه جامع‌ترين فرهنگ موضوعي قرآن كريم تدوين گردد.10
همچنين براي رفع ابهام و اجمال از عناوين و موضوعات، موارد مبهم در پاورقي، توضيح داده شده است.
و مهم‌تر از همه اينكه برداشت از آيات، اجتهادي و فراتر از الفاظ است؛ به طوري كه مي‌توان گفت: «فرهنگ قرآن» بر خلاف فرهنگ‌ها و فهرست‌هاي موضوعي پيشين- به جز فروغ بي پايان- به راستي معجمي معنوي به شمار مي‌رود.
با توجه به اين توضيحات، هرچند اين اثر محصول پژوهش و تدوين بشري است و لذا مبراي از ضعف و كاستي نمي‌باشد، با اين وجود، به جرأت مي‌توان اذعان داشت كه «فرهنگ قرآن» قوي‌ترين و جامع‌ترين فرهنگ موضوعي قرآن كريم است كه تاكنون به رشته تحرير در آمده است.

در اينجا به منظور مقايسه بيشتر بين فهرست‌ها و فرهنگ‌هاي موضوعي مورد بحث- علاوه بر آنچه در معرفي هر يك از آن‌ها بيان گرديد- ابتدا فهرستي از مدخل‌هاي اصلي و ارجاعي مطرح شده در آن كتب با حرف «آ» را - به همان ترتيب گذشته - ارائه مي‌نماييم كه خود گوياي نوع انتخاب واژه‌هاي مداخل در كتب مزبور و موارد افتراق و اشتراك آنهاست و سپس به بررسي يكي از مدخل‌هاي مشترك مي‌پردازيم:
- تفصيل آيات القرآن الحكيم: در اين كتاب 10 مدخل اصلي وجود دارد كه با حرف «آ» آغاز مي‌شود:
«آداب شرعيه، آدم، آتش، آزر، آيات، آسمان‌ها، آهن، آرزو، آدم‌كشي، آلودگي.»
- تبويب آي القرآن الكريم من الناحية الموضوعية: تنها يك مدخل در حرف «آ» دارد كه عبارت است از:
«آدم.»
- الترتيب و البيان عن تفصيل آي القرآن: در اين اثر، يك مدخل در حرف «آ» وجود دارد كه اصلي هم هست:
«آدم و ابليس و جنوده من الجن.»
- الجامع لمواضيع آيات القرآن: در حرف «آ» تنها مدخل اصلي ذيل را دارد:
«آدم.»
- معجم الاعلام و الموضوعات في القرآن الكريم: 8 مدخل در حرف «آ» ذكر نموده كه يكي از آن‌ها ارجاعي است:
«آدم، الآية و الآيات، الآخرة، الآزفه، آل لوط، آل موسي، آل نوح، آل بيت النبي.»
- المعجم المفهرس لمعاني القرآن العظيم: 7 مدخل در حرف «آ» دارد كه همگي اصلي هستند:
«الآباء، الآخرة، آدم، الآل، الآلاء، الآنية، الآيات.»
- فرهنگ موضوعي قرآن مجيد (الفهرست الموضوعي لقرآن الكريم): از 137 مدخل ذكر شده در اين اثر، تنها 45 مدخل اصلي است و بقيه ارجاعي مي‌باشد:
«آب، آب تلخ و شور، آب شيرين، الآباء، آباءالبعولة، آب جستن، آب جوش، آبدست، آبستني، آب طلبيدن، آبگير، آبياري، آبگينه، آتش، آتش آسماني، آتش افروختن و گرم شدن، آتش افروز، آتش افروزي، آتش‌زنه، الآثار، آثار رحمة الله، الآثم، الآخر، آخرالنهار، الآخرة، الآخرون، آداب الحج، آداب ديني، آداب المعاشرة، آدم، آدم و حواء، الآذان، آذرخش، آراستن، آرام بخش، آرامگاه، آراميدن، آرايش، آرزو، آرزوهاي اهل كتاب، آرزوي شهادت، آرنج، آز، آزاد زنان، آزاد كردن، آزاد كردن بنده، آزاده در برابر آزاده، آزار، آزر، الآزفة، آزمايش، آزمايش الهي، آزمايش مؤمنان، آسان، آسان گرفتن، آساني، آسمان، آسمان‌هاي هفتگانه، آسن، آسودگي، آسيب، آسيب ديدگان، آسية بيت مزاحم، آشاميدن، آشاميدني، آشتي، آشكارا، آشكار شدن، آشكار كردن، الآصال، آصف بن برخيا، آفتاب، آفتاب زده شدن، آفريدگار، آفرينش، آفرينش آسمان و زمين، آفرينش انسان، الآفلون، الآكلون، آگاهانيدن، آگاهي، آلاءالله، آل ابراهيم، آل داود، آل عمران، آل فرعون، آل لوط، آل موسي، آل هارون، الآلهة، آل الياس، آل يعقوب، آماده، آمرزش، الآمرون بالمعروف، الآمن، الآمنون، آموزش، آموزش الهي، آميختن حق و باطل، آميزش، آناءالليل، الآني، الآنية، آوارگي بني اسرائيل، آواز برداشتن، آواز نرم، آهسته خواندن نماز، آهستگي، آهن، الآيات، آيات الاحكام، آيات الهي، آيات الله، آيات خدا، آيات القرآن، آيات متشابه، آيات محكم، الآية، آية الاذن، آية البر، آية التداين، آية التصديق، آية التطهير، آية الدين، آية السؤال، آية الكتمان، آية الكرسي، آية الليل، آية المباهله، آية المداينة، آية النبأ، آية النفر، آية النجوي، آية نفي السليل، آية النهار، آيين‌هاي ديني.»
- پژوهش‌ موضوعي در قرآن مجيد: 14 مدخل در حرف «آ» دارد كه همگي اصلي است:
«آفرينش انسان، آسمان، آغاز پيامبري ]محمد[، آسيب ناپذيري قرآن، آزادي و ناچاري، آزادي انسان در گزينش، آزمون بشر، آرامش و آسايش فكر، آرامش درجستجوي روزي، آرايش كارهاي ناهنجار، آزادي، آدمكشي، آشوب پراكني و فساد در زمين، آزادي عقيده.»
- الفهرس الموضوعي لآيات القرآن الكريم: داراي 40 مدخل در حرف «آ» مي‌باشد كه 2 مدخل از آن‌ها ارجاعي است:
«الآباء، الآباء الاقدمون، الآباء الاولون، آباء البعولة، الآباء الصالحون، الآباء الكافرون، الآبار، الآثار، الآثمون، الآخر، الآخرة، الآخرون، آداب الاستئذان، آداب الصلاة، آداب الضيافة و التحية، آداب الطريق، آداب الطعام، آداب المجالس، آداب تلاوة القرآن، آدم، الآذان، آزر، الآزفة، آسية، آشربن يعقوب، الآصال، آصف بن برخيا، الآفاق، آل ابراهيم، آل داود، آل عمران، آل فرعون، آل لوط، آل موسي، آل هارون، آل يعقوب، آلاء الله، الآمنون، الآنية، الآيات.»
- فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم: 125 مدخل اصلي در حرف «آ» دارد:
«آب و باران، آداب، آداب دوستي و دوست يابي، آداب عقود، آداب و احكام، آداب ورود به خانه، آدم، آدم و نخستين نافرماني، آراستن كردار، آرامش خاطر نشانه‌اي از ايمان، آرزوي مرگ، آزر، آسمان‌ها ويژگي‌ها و امكانات، آفاق و انفس، آفرينش زمينه‌اي براي معرفت خدا، آل ابراهيم، آل داود، آل عمران، آل فرعون، آل لوط، آل محمد، آل موسي، آل هارون، آل يعقوب، آماده كردن سپاه، آيات سجده‌دار، آيات و نشانه‌هاي خدا، آيه اخوت، آيه اذن، آيه اذن جهاد، آيه اذن واعيه، آيه استدراج، آيه استرجاع، آيه استعاذه، آيه استيذان، آيه اطاعت، آيه افك، آيه اكمال، آيه امانات، آيه امانت، آيه امتحان، آيه املاق، آيه امن يجيب، آيه انذار، آيه انفاق، آيه اولوالارحام، آيه بر، آيه بيعت رضوان، آيه تبديل، آيه تبليغ، آيه ترحيم، آيه تحويل قبله، آيه تداين، آيه تربص، آيه تطهير، آيه تلاعن، آيه تمتع، آيه توارث بالايمان، آيه تهلكه، آيه تيمم، آيه جزاي فحشاء، آيه جمعه، آيه حجاب، آيه حد زنا، آيه حذر، آيه حرث، آيه حفظ، آيه حيض، آيه خاتم، آيه خمس، آيه ربا، آيه روح، آيه زكات، آيه سخره، آيه سرقت، آيه سقاية الحاج، آيه سؤال، آيه شعوبيه، آيه شفاء، آيه صفح، آيه صلح، آيه صلوات بر پيامبر، آيه صوم، آيه طريق دعوت، آيه طلاق، آيه ظهار، آيه عبث، آيه عده طلاق، آيه عزت، آيه غار، آيه فطرت، آيه فيء، آيه قذف و لعان، آيه قصاص، آيه كتمان، آيه كنز، آيه ليلة المبيت، آيه مباهله، آيه مجاهدان، آيه محاربه، آيه محو و اثبات، آيه مشيت، آيه ملك، آيه مودت، آيه ميثاق، آيه نبأ، آيه نجوا، آيه نسخ، آيه نفر، آيه نفي سبيل، آيه نور، آيه و إن يكاد، آيه وصيت، آيه وضو، آيه ولايت، آية الكرسي، آيين‌هاي جهاد.»
- فروغ بي‌پايان (فهرست تفصيلي مفاهيم قرآن كريم): داراي 59 مدخل در حرف «آ» است كه 30 مدخل از آن‌ها ارجاعي مي‌باشد:
«آب، آباداني، آباده‌ها، آبرو، آبستني، آبشخور، آبگينه، آبياري، آتش، آتش بس، آتش زنه، آثار، آثار باستاني، آخر الزمان، آخربيني و آخوربيني، آخرت، آداب، آدم، آدم ربايي، آدمي زادگان، آذرخش، آذوقه، آرامش، آرايش، آرزو، آرمان، آز، آزادي، آرزم، آزمايش، آساني، آسايش، آسمان، آسيب، آسيه، آشاميدن، آشفتگي، آشكار، آشنايي، آغاز، آفت، آفتاب، آفرينش، آگاهي، آل، آمادگي، آمار، آمرزش، آموزش، آميزش، آوارگي، آوازه، آهن، آهنگ، آيات الاحكام، آيات الهي، آيات ولايت، آينده، آيه.»
- فرهنگ قرآن: 64 مدخل در حرف «آ» دارد كه 27 مدخل از بين آن‌ها ارجاعي است:
«آب، آباء، آباداني، آبرو، آبزيان، آبستني، آب ميوه، آبياري، آتش، آتش بس، آتش زنه، آثار باستاني، آجرپزي، آخذ، آخر، آخر الزمان، آخرت، آدم، آدم ربايي، آرامش، آرايش، آرزو، آرنج، آزادي، آزار، آزر، آزفه، آزمايش، آساني، آسايش، آسمان، آسيه، آشاميدني‌ها، آشتي، آشوب، آصف بن برخيا، آفاق، آفتاب، آفريدگار، آفرينش، آگاهي، آل ابراهيم، آل داود، آل عمران، آل فرعون، آل لوط‌، آل محمد، آل موسي، آل هارون، آلهه، آل يعقوب، آمادگي نظامي، آمال، آمر، آمرزش، آموزش، آميزش، آوارگي، آهن، آيات آفاقي، آيات انفسي، آيات خدا، آيه، آيين.»

يكي از مدخل‌هاي مشترك در اغلب كتب فوق، مدخل «آدم» است كه به بررسي و مقايسه اطلاعات ارائه شده در ذيل آن‌ها، مي‌پردازيم:
در «تفصيل آيات القرآن الحكيم»، مدخل «آدم» بدون هيچ عنوان زير مجموعه با 9 استشهاد قرآني ذكر گرديده كه ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها در آن رعايت نشده است. در بين آيات ذكر شده، آيه 27 سوره مائده دربارة دو پسر حضرت آدم است و آيه 70 سوره اسراء راجع به بني‌آدم و آية 57 سورة مريم مربوط به ذرّيه آدم مي‌باشد، نه خود آدم. بنابراين، ذكر اين آيات در مدخل «آدم» صحيح به نظر نمي‌رسد.
در «تبويب آي‌ القرآن من الناحيه الموضوعيه»، 10 استشهاد قرآني با رعايت ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها در مدخل «آدم» آورده شده كه يكي از آن‌ها، آيه 58 سوره مريم است و چنان كه گفته شد اين آيه دربارة ذريّه آدم است، نه خود آدم. اين مدخل نيز هيچ‌گونه عنوان زير مجموعه ندارد.
در «الترتيب و البيان عن تفصيل آي‌ القرآن»، يك مدخل با عنوان «آدم و ابليس و جنوده من الجن» به همراه 64 مورد استشهاد قرآني به ترتيب شمارة سوره‌ها و آيه‌ها وجود دارد كه تنها 8 مورد از آن‌ها دربارة آدم است و چنان كه پيش‌تر بيان شد، مؤلف در اين كتاب، ذيل هر آيه، تفسير آن را ذكر نموده و در پايان اين مدخل (همچون مدخل‌هاي ديگر) احاديث نبوي راجع به آن را نقل كرده است.
در «الجامع لمواضيع آيات القرآن»، مدخل «آدم» بدون هيچ عنوان زيرمجموعه با 7 مورد استشهاد به قرآن، به ترتيب شماره سوره‌ها و آيه‌ها ذكر شده است.
در «معجم الاعلام و الموضوعات في القرآن الكريم»، مدخل «آدم» با شناسة مختصري دربارة چگونگي روايت قرآن از قصة او همراه است و در ذيل عنوان‌هاي زيرمجموعة آن، يعني: خلقه من طين، استخلافه في الارض، تعليمه الاسماء (تمييزه بالعلم علي الملائكه)، امرالملائكه بالسجود له، امتناع ابليس عن السجود لآدم، سبب عداء الشيطان، اسكانه و زوجه الجنه و نهيهما عن الأكل من الشجره، اغواء ابليس لهما و اخراجهما من الجنه، آدم اول المصطفين من الانبياء و بعض ذريته، عهد الله اليه و نسيانه العهد، المعصية، تلقيه الكلمات و قبول توبته، تكريم الله لبنيه، مجموعاً به 42 مورد از آيات قرآن استشهاد شده است.
در «معجم المفهرس لمعاني القرآن العظيم»، 41 استشهاد قرآني در مدخل «آدم» ذكر شده، تحت عناوين: اخراجه من الجنة، استخلافه، اصطفاؤه، تسوية الله له، تعليمه الاسماء، توبته، حوار الله معه، خطيئته، خلقه من صلصال، خلقه من طين، سجود الملائكة له، سكناه في الجنة، سوءته، عتاب الله له، عهد الله اليه، آدم مع ابليس، نداء الله له، نسيانه، نفخ الروح فيه، نهيه عن الأكل من الشجرة، آدم و زوجه. ضمن آنكه عبارات مورد نظر در آيات، پر رنگ‌تر چاپ شده‌اند.
در «فرهنگ موضوعي قرآن مجيد»، دو مدخل در اين خصوص وجود دارد: مدخل «آدم» با زير مجموعه‌هاي: اجتباؤه، استقراره في الارض، اصطيفاؤه، اهتداؤه، تعلّمه الاسماء، توبته، خلقه، دعاؤه، ذريته، زوجه، السجدة له، سوأته، شركه، عدوّه، عصينانه، عهده، في الجنة، السم به، لباسه، نسيانه، هبوطه، و شجرة الخلد، و الشيطان؛ و مدخل «آدم و حواء» با زير مجموعه‌هاي: سوأتهما، عريهما، لباسهما، هبوطهما، ولدهما، و نداء ربّهما، در ذيل مجموع اين عناوين، به 43 آيه استناد شده كه تنها آدرس آيات ذكر شده است.
در «پژوهش موضوعي در قرآن مجيد»، مدخلي مستقل به «آدم» اختصاص داده نشده و مطالب مربوط به اين موضوع، به همراه استشهاد به آياتي محدود در ذيل اين مدخل‌ها آورده شده: آفرينهش انسان، دانش‌آموزي، نماز، ايمان به پيامبران، شيطان، عصمت، فرجام زشت كرداري و گناه در دنيا. ضمن آنكه اشكالاتي در نوع استفاده از آيات وجود دارد؛ چنان كه در مدخل «عصمت» به آيات 35 – 37 سوره بقره استناد شده كه در بارة لغزش آدم و توبه او مي‌باشد و صراحتي در موضوع عصمت ندارد.
در «الفهرس الموضوعي لآيات القرآن الكريم»، 42 مورد استشهاد به آيات قرآن در مدخل «آدم» وجود دارد، ذيل عناوين زير مجموعه‌هاي: استخلافه في الارض، اسكانه و حواء الجنة، اصطفاء الله له، تحذير الله له من فتنة الشيطان، تعليم الله الاسماء له، تكريم الله لبنيه، حواره مع الله، خروجه و حواء من الجنة، خلقه من طين و صلصال، سجود الملائكة له الا ابليس، سوءته، مغفرة الله له، نفخ الله الروح فيه، نهاه الله عن الأكل من الشجرة، هبوطه من الجنة، هدايته.
در «فرهنگنامه موضوعي قرآن كريم»، دو مدخل با عنوان «آدم» و «آدم و نخستين نافرماني» بدون هيچ زير مجموعه‌اي به 54 مورد از آيات قرآن به همراه ترجمه استشهاد شده است.
در «فروغ بي‌پايان»، مدخل «آدم» با 4 موضوع كلي زير مجموعه: آدم در نگاه فلسفي، آدم در نگاه عرفاني، آدم در نگاه فرهنگي و اخلاقي، و آدم در نگاه تاريخي، و با 28 زير عنوان، (كه اغلب آن‌ها برداشت از آيات است) مطرح شده و به 69 مورد از آيات قرآن استناد گرديده كه تنها به آدرس آيات اكتفا شده است.
و اما در «فرهنگ قرآن»، 443 مورد استشهاد به آيات قرآن در مدخل «آدم» ذيل ده‌ها موضوع كلي و جزئي ذكر شده است. عناوين موضوعات كليِ زير مجموعة اين مدخل عبارت است از: آبروي آدم، آثار وجودي آدم، آدم از خاك، آدم اولين انسان، آدم پدر انبيا، آدم پدر انسان‌ها، آدم و ابليس، آدم و درخت ممنوع، آدم و ظلم به خويش، آدم و ملائكه، آرامش آدم، آسايش آدم، آميزش آدم، اتمام حجت با آدم، احتجاج با آدم، احتياط آدم، اختيار آدم، اخراج آدم از بهشت، ارادة آدم، ازدواج آدم، استعداد آدم، استغفار آدم، استقرار آدم در زمين، اغواي آدم، اقرار آدم، القاي كلمات به آدم، اندام آدم، برتري آدم، برگزيدگي آدم، برهنگي آدم، بهشت آدم، پشيماني آدم، پوشش آدم، تضرع آدم، تطميع آدم، تعليم اسما به آدم، تكامل آدم، تكريم آدم، تكليف آدم، توبه آدم، توسل آدم، جايگاه آدم، حرص آدم، حياي آدم، خلافت آدم، خلقت آدم، خواست‌هاي آدم، دشمن آدم، دعاي آدم، زيان‌كاري آدم، سجده بر آدم، سرزنش آدم، شكرگزاري آدم، عصمت آدم، عصيان آدم، علم آدم، عهد آدم، عهد خدا با آدم، غريزه جنسي آدم، غفلت آدم، فراموشي آدم، فرزندان آدم، فرزنددار شدن آدم، فضايل آدم، كفران آدم، گرايش‌هاي آدم، لباس آدم، لغزش آدم، لياقت آدم، موجودات قبل از آدم، نبوت آدم، نسل آدم، نيازهاي آدم، هبوط آدم، هدايت آدم، هشدار به آدم، همسر آدم. در ضمن، 196 برداشت از آيات در مدخل «آدم» ارائه گرديده است.