قرآن از صدر اول،به خصوص از ناحیه کتابت و زیبایی خط،با گذشت زمان سیرتکاملی داشته است.خطاطان بزرگ،در زیبایی قرآن و تکمیل خط آن،سهم‏به سزایی داشته‏اند.نخستین کسی که در راه تکمیل کتابت مصحف و زیبایی خط آن‏قدم برداشت،خالد بن ابی الهیاج از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام بود که در حدودسال صدم هجری در گذشته است.او به خوشنویسی و داشتن خط زیبا معروف بود.
گفته‏اند که سعد،مولا و حاجب ولید،وی را برای کتابت مصحف و شعر و اخبار دردربار ولید بن عبد الملک(96-86)استخدام کرد. او کسی است که پس از تجدید بناو توسعه مسجد نبوی در مدینه،به دست عمر بن عبد العزیز،سوره شمس را باطلا برمحراب آن مسجد نوشت.این تجدید بنا به سال 90 هجری پایان یافت (1).
عمر بن عبد العزیز از خالد خواست که مصحفی با همین خط برای او بنویسد واو مصحفی را با زیبایی تمام نوشت.عمر بن عبد العزیز آن را پذیرفت و بر او آفرین‏گفت.اما خالد مبلغ زیادی را برای انجام این کار می‏خواست،که عمر از پرداخت آن‏خود داری کرده و مصحف را به او پس داد.
محمد بن اسحاق(ابن الندیم)می‏گوید:«مصحفی را به خط خالد بن ابی الهیاج ازاصحاب علی علیه السلام دیدم.این مصحف در مجموعه خطوط تاریخی محمد بن الحسین‏معروف به ابن ابی بعره بود که پس از او به عبد الله بن حانی رسید» (2).
خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری مصحف‏ها را با خط کوفی می‏نوشتند.از این‏پس،در اوایل قرن چهارم،خط زیبای نسخ جای خط کوفی را گرفت.اولین مصحف به خط نسخ،به دست‏خطاط معروف محمد بن علی بن الحسین بن‏مقله(328-272)نوشته شد.گفته شده است:وی اولین کسی است که به خط ثلث‏و نسخ نوشت.او که در علم هندسه تخصص داشت،با رسم حروف هندسی و بنانهادن قواعد و اصول آن،خط عربی اسلامی را تغییر داد و بدان زیبایی بخشید.
این کار منحصر به اوست و تا کنون در میان امت اسلامی خطاطی با این مهارت‏یافت نشده است.تعدادی از مخطوطات تاریخی، مانند مصحف موجود در موزه‏هرات در افغانستان منسوب به اوست و گفته‏اند که او دو بار قرآن را نوشت (3).
خط نسخ عربی در قرن هفتم هجری،به دست‏یاقوت بن عبد الله‏موصلی(متوفای 689)به حد اعلای کمال خود رسید.او با خط زیبای خود هفت‏مصحف نوشت.این مصحف‏ها با انواع خطوط نوشته شده بود و پیش وای دیگرنویسندگان قرار گرفت (4). کلیه مصحف‏ها تا قرن یازدهم هجری بر شیوه خط یاقوت‏نوشته می‏شد.در اول قرن دوازدهم ترک‏های عثمانی،به خصوص پس از فتح مصربه دست‏سلطان سلیم،خط عربی اسلامی را مورد توجه قرار دادند و به دست‏خطاطان فارسی که در امپراتوری عثمانی خدمت می‏کردند در پیش برد و تکمیل‏این خط کوشیدند.سلطان سلیم تمام خطاطان،نقاشان و هنرمندان را در پایتخت‏خود گرد آورد. اینان انواع جدیدی از خطوط عربی،مانند خط رقعی،خط دیوانی،خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدید آوردند،که هم چنان در نوشته‏ها متداول‏است.
برخی از خطاطان عثمانی که شهرت بسیار یافتند عبارتند از:حافظ‏عثمان(متوفای 1110)و سید عبد الله افندی(متوفای 1144)و استادراسم(متوفای 1169)و ابوبکر ممتاز بک مصطفی افندی،که خط رقعی را اختراع‏کرد.این خط از سهل‏ترین و ساده‏ترین خطوط عربی است.او قواعد این خط راوضع نمود و اولین بار با این خط کتابت کرد.ابو بکر ممتاز بک در زمان سلطان‏عبد المجید خان و به سال 1280 هجری این خط را عرضه کرد.
چاپ مصحف‏ها نیز مانند کتابت آن،در دوره‏های مختلف رو به کمال داشته‏است.نخستین بار در حدود سال 950 هجری مطابق 1543 میلادی،قرآن دربندقیه به چاپ رسید.ولی پس از چاپ،مقامات کلیسا به معدوم کردن آن دستوردادند.پس از آن در سال 1104 هجری مطابق با 1692 میلادی هنکلمان در شهرهامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت.پس از وی در سال 1108 هجری مطابق با1696 میلادی ماراکی در«پادو» به چاپ قرآن دست زد.
به سال 1200 هجری مطابق با 1785 میلادی،مولا عثمان در«پطرزبورگ‏»
روسیه،قرآن را چاپ کرد و این اولین چاپ اسلامی قرآن بود.نظیر آن در«قازان‏»نیزبه چاپ رسید.
فلوگل نیز در سال 1252 هجری مطابق با 1836 میلادی در شهر«لیپزیک‏» به‏چاپی مخصوص از قرآن دست زد.این چاپ از قرآن به علت املای ساده آن بااستقبال بی‏نظیر اروپاییان رو به رو شد.اما مانند دیگر چاپ‏های اورپایی در جهان‏اسلام توفیقی به دست نیاورد.
اولین دولت اسلامی که به چاپ قرآن اقدام کرد و اقدام آن با موفقیت رو به روشد،«ایران‏»بود.این دولت اسلامی دو چاپ سنگی زیبا و منقح از قرآن تهیه کرد.
این چاپ‏ها که در حجمی بزرگ ارائه شده و دارای ترجمه در ذیل هر سطر بود وبرخوردار از فهرست‏های متعدد بود.اولین نسخه به سال 1243 هجری مطابق با1827 میلادی در تهران و دومین نسخه در سال 1248 هجری مطابق با 1832میلادی در تبریز به چاپ رسید.در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد.
به دنبال آن،از سال 1294 هجری مطابق با 1877 میلادی،ترکیه عثمانی‏به چاپ‏های مختلفی از قرآن دست زد که در نهایت زیبایی و استواری قرار داشت.
در سال 1323 هجری مطابق با 1905 میلادی،روسیه تزاری به چاپ قرآنی به‏خط کوفی و به حجمی بزرگ همت گماشت،که تصور می‏رفت‏یکی از مصحف‏های اولیه عثمانی است. این قرآن خالی از نقطه و علایم فتحه و کسره بود.چند ورق ازاول آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود.این قرآن از آیه هشتم سوره بقره: و من الناس‏من یقول امنا بالله و بالیوم الاخر و ما هم بمؤمنین آغاز و به آیه چهارم از سوره زخرف:
و انه فی ام الکتاب لدینا لعلی حکیم پایان می‏یافت.این قرآن در سمرقند پیداشده بود و در اختیار کتاب خانه سلطنتی در پطرزبورگ بود و انستیتوی آثار در«تاشکند»آن را با همان حجم اصلی و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافی‏کرده،به مهم‏ترین دانش‏گاه‏های کشورهای اسلامی هدیه نمود.نسخه‏ای از این قرآن‏در کتاب خانه دانش‏گاه تهران(با شماره 14403 ثثا) موجود است.
در سال 1342 هجری مطابق با 1923 میلادی،کشور مصر به چاپ قرآن اقدام‏نمود.چاپ این قرآن به وسیله کمیته‏ای با تعیین وزارت اوقاف آن کشور و به‏سرپرستی مشایخ الازهر انجام شد.این نسخه از قرآن با پذیرش جهان اسلام‏رو به رو شد و چاپ‏های بسیاری بر اساس آن انجام گرفت.
در سال 1370 هجری مطابق با 1950،عراق نیز به چاپ نفیسی از قرآن دست‏زد.هم چنین سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترین صور و زیباترین انواع‏چاپ همت گماشتند.این روش هم چنان در جهان اسلام ادامه دارد.
هم چنین قرآن دیگری از خطاطی سوری به نام‏«عثمان طه‏»رواج یافت.این قرآن‏در کشورهای سوریه،عربستان،ایران،لبنان و دیگر کشورهای اسلامی چاپ شد.
ویژگی این چاپ تنظیم آیات در صفحه و تقسیم منظم حزب‏ها و جزءهای سی‏گانه‏قرآن است (5).