فن تجوید عبارت از مجموعه‏ای از نقطه‏نظرهای بشری (اعم از نظری و عملی) است که در جهت بهسازی و زیباسازی آهنگ و صوت در خواندن کتاب مقدس به کار گرفته می‏شود. این شیوه پس از عهد نبوی و به موازات شکل‏گیری «حوزه‏های قرائت» و رقابت گسترده "قاریان" (مقریان بزرگ حرفه‏ای) به‏عنوان یک فن یا یک علم ـ با تسامح در تعبیرـ از بیرون بلاد اسلامی و عمدتاً از ایران و هندوستان به مهبط وحی و دیگر سرزمین‏های اسلامی وارد شد و به سرعت هرچه تمام‏تر رواج و گسترشی فوق‏العاده یافت.
حال اگر سوءال ما این باشد که جایگاه تجوید در نظام آموزش و ترویج قرآنِ مکتب معصومین (ع) چیست به این جواب خواهیم رسید که تجوید، بر خلاف همه شهرت و گستردگی امروزی‏اش، هیچ‏گونه جایگاهی در الگوها و توصیه‏های اهل بیت(ع) ندارد. هم‏چنین باید این نکته را نیز یادآور شد که سخن ما، در حوزه آموزش و استفاده از تجوید در مقام آموزش و ترویج قرآن است وگرنه تجوید می‏تواند مانند بسیاری از هنرهای رایج که پیوندی با قرآن دارند مانند خط، تذهیب و...، در مقام تلاوت شخصی و به صورت فردی مورد استفاده و تعلیم قرار گیرد. برای روشن‏شدن محدوده این مقاله نیز باید یادآور شویم تعریف ما از تجوید در اینجا، تعریفی است که مدنظر غالب علمای علوم قرآن و قرائات است و آن عبارت است از «دادن حق حروف و مراعات صفات آنها1».

با مطالعه کتاب‏های مختلفی که در این فن به رشته تحریر در آمده است، می‏توان برای تجوید به پنج سند شرعی و دینی دست یافت. این پنج سند عبارت‏اند از:
1ـ آیه‏ها و احادیثی که قرآن کریم را "کتابی عربی" معرفی می‏کند2: استدلال این استناد چنین است که لازمه توجه به "عربی بودن قرآن" ـ در حوزه قرائت قرآن ـ رعایت مخارج و صفات حروف است.
2ـ آیه الذین ءاتیناهم الکتاب یتلونهَ حقَّ تلاوته اولئک یوءمنون به3: در این استناد حق تلاوت قرآن، به رعایت مخارج و صفات حروف تفسیر شده است4.
3ـ تجلیل پامبر اکرم (ص) از قرائت ابن مسعود5: استدلال این استناد نیز چنین است که قرائت ابن مسعود ـ که بهره وافری از فن تجوید داشته است ـ مورد تجلیل پیامبر اکرم(ص) قرار گرفته است6.
4ـ جمله معروف ابن مسعود که گفته است "جدّواالقُرآن"7: در این‏باره نیز چنین استدلال می‏شود که همان ابن مسعودی که مورد تجلیل رسول خدا(ص) قرار گرفته در مقام تشویق دیگر مسلمانان، همواره آنها را به رعایت تجوید تشویق کرده است.
5ـ آیه چهارم سوره مزمل که در آن خداوند در مقام تلاوت قرآن به پیامبراکرم(ص) توصیه می‏کند که قرآن را ترتیل نماید: احادیثی که در توضیح معنای ترتیل آمده8 و تفسیر این آیه شمرده می‏شود، آخرین مستند فن تجوید است.
اینک به نقد و بررسی مستندات مذکور پرداخته و می‏کوشیم که درستی و نادرستی این استنادها را دریابیم.

آیات و احادیثی که قرآن کریم را "کتاب عربی" معرفی می‏کند: استدلال این استناد چنین است که لازمه توجه به "عربی بودن قرآن" ـ در حوزه قرائت قرآن ـ رعایت مخارج و صفات حروف است. وجه این استدلال این است که چون قرآن "عربی" است، باید آن را به عربی خواند و برای عربی خواندنِ قرآن نیز رعایت مخارج حروف الزامی است در نتیجه تجوید که متکفل تعلیم مخارج و صفات حروف است و یاد می‏دهد که چگونه می‏توان قرآن را به عربی خواند، یک علم ضروری و لازم شمرده شده9، و در حوزه آموزش و ترویج قرآن، جایگاهی درخور توجه یافته است.
رویات هایی مانند «اَعربِ‏القرآن فإِنه عربی10» نیز در همین رابطه مورد استناد قرار گرفته و نهایتاً به این نتیجه منجر شده است که رعایت دقیق مخارج و صفات حروف در تلاوت قرآن الزامی است و ابداً جایز نیست قرآن به عجمی خوانده شود11، چرا که این مسئله (غیرعربی خواندن قرآن) موجب تغییر لفظ و ایجاد کجی و ناراستی در کلمات قرآن می‏شود و چون این مسئله از مصادیق تحریف قرآن به شمار می‏آید، لذا پرهیز از آن ضروری و لازم شمرده شده است12.
در این باره باید بگوییم، اگر قرآن «عربی»است، نباید فراموش شود که "للناس13" نیز می‏باشد و خدای تعالی آن را آسان گردانیده و نازل نموده است تا همه موانع از میان رفته و قرآن بتواند به وسیله این ایجاد سهولت، ذکری للبشر14 و ذکر للعالمین15 شود و در پرتو تبدیل‏شدن کلام خداوند به ذکر بندگان، میان خالق و مخلوق رابطه برقرار گردد.
برای این‏که قرآن به ذکر بندگان تبدیل شود و مسئله قرآن‏خوانی در میان نوع بشر رواج یابد، تنها یک راه حل اساسی و اصولی وجود دارد و آن عبارت است از خواندن قرآن به گونه‏ای که قرآن بر دل و زبان و گوش قاری همواره جریان داشته باشد و آیه‏های قرآن برای او حالت ذکر پیدا کند تا جایی که "تذکره" بودن قرآن را دریابد و این مهم دست نمی‏دهد جز این که نکته کلیدی و مهم دیگری موردتوجه قرار گیرد و آن نکته این است که به حالت ذکر در آمدنِ قرآن برای حامل آن، مرهون استمرار در تلاوت قرآن است، اگر چه کم باشد. از سوی دیگر استمرار در تلاوت قرآن کریم و انس با آیات الهی (که تنها و تنها به وسیله تلاوت دائمی قرآن به دست می‏آید) خود مرهون رعایت نکته مهم و ظریف دیگری است که ما از آن به "ایجاد سهولت و آسانی" در تلاوت و ترویج قرآن تعبیر می‏کنیم. خداوند متعال می‏فرماید: و لقد یسّرنا القرآن للذِکّر فهل من مُدّکر16، و معلم قرآن نیز باید این مسئله را درک کند و مانند خدای حکیم راه تلاوت قرآن و استفاده از کلام خداوندی را ساده و ساده‏تر نماید و هر مقدار که ممکن است بر سهولت و سادگی این راه بیفزاید تا همه مردم با آسان‏ترین شکل ممکن بتوانند قرآن را بیاموزند و بخوانند و برای خواندن کلام پروردگار خویش احساس سختی و دشواری نکنند.
استناد علم تجوید به عربی بودن قرآن برای لزوم عربی‏خوانی آن، استناد صحیحی نیست، چرا که بسیاری از آیات قرآن، از جمله وَ لَقَد یسّرنا القرآنَ للذّکر و یا و نیسّرک للیُسری17 از یک‏سو و آیاتی که قرآن را للنّاس و للعالمین18 معرفی می‏کند از سوی دیگر ـ هنگامی که در حوزه آموزش و تلاوت قرآن مطرح می‏شوند ـ برداشت علمای تجوید را از آیاتی چون قرآناً عربیاً غیرَ ذی عوجٍ19 تخصیص داده و تصحیح می‏نمایند. مرحوم علامه طباطبایی (ره) درباره آیه و نیسّرک للیسری که آیه‏ای کلیدی در آداب و شروط ارتباط با قرآن است، می‏فرماید: «معنای این آیه این است که به‏گونه‏ای تو را آماده می‏نماییم که همیشه آسان‏ترین راه را برای تبلیغ و دعوت خود انتخاب نمایی»20.
جالب‏توجه است که اگر به شیوه مرضیه رسول خدا(ص) نیز مراجعه نماییم، مشاهده می‏کنیم که آیاتی که قرآن را عربی معرفی می‏نماید، ابداً آن حضرت را بر آن نداشت که قرآن خواندن‏های عربی برخی مسلمانان را تخطئه کند و آنها را ناقص نماید، بلکه از وصف قرآناً عربیاً در نزد ایشان، قرآن بودن (خوانده شدن آن) اهمیت بالاتری نسبت به عربی بودن آن داشت. از این‏رو همین‏که مسلمانی غیرعرب، هرچند به لهجه عجمی قرآن می‏خواند، مورد تأیید و تشویق آن حضرت قرار می‏گرفت؛ آن هم تأیید و تشویقی دقیقاً همسان و برابر با قران خواندنِ عربیِ دیگر مسلمانان21.
در مکتب رسول خدا (ص) آنچه از یک مسلمان خواسته شده است خواندن قرآن است، حال این قرآن خواندن با هر لهجه و گویشی که باشد تفاوتی نمی‏کند و این مکتب هیچ تشویق و ترغیبی مبنی بر این که مسلمان غیر عرب باید سعی کند کلمات و حروف قرآن را به عربی بخواند، مشاهده نمی‏شود22 بلکه در این دیدگاه، هر نوع قرآن خواندنی نیکوست23.

آیه الّذین آتیناهم الکتاب یتلونه حقّ تلاوته اولئک یومنون به24 در این استناد حق تلاوت قرآن، به رعایت مخارج و صفات حروف تفسیر شده است25.
علمای تجوید در تعریف و تفسیر حق تلاوت قرآن گفته‏اند که نیکو ادا کردن حروف در رعایت مخارج حروف، امری ضروری است و لازم است که قاری قرآن برای نگهداری قرآن از اشتباه و تحریف، قرآن را با مراعات حق تلاوت آن بخواند26.
در پرتو ذکر یک حدیث بنگریم که اهل‏بیت(ع) حق تلاوت قرآن را ـ که در حوزه مجالست و موءانست با قرآن، مرتبه‏ای قابل‏توجه است ـ چگونه می‏بینند و چه افقی را فرا روی پیروانشان می‏گشایند. در ارشاد دیلمی از امام صادق (ع) نقل شده است که آن حضرت در بیان معنای حق تلاوت قرآن می‏فرمایند: معنای یتلونه حقَّ تلاوته این است که آیات قرآن را به صورت ترتیل می‏خوانند و فهم و درک خود را درباره اسلام و راه و رسم زندگی از قرآن می‏گیرند و به احکامش عمل می‏کنند و به وعده‏های آن امید می‏بندند و از وعیدهای آن بیمناک می‏شوند و از قصه‏های آن عبرت می‏گیرند و از دستورهای آن پیروی می‏کنند و از آنچه نهی می‏کند می‏پرهیزند. به خدا قسم! حق تلاوت قرآن، به حفظ آیات و یادگیری حروف و خواندن سوره‏ها و یادگیری و حفظ عدد و شماره آیه‏ها نیست [چه بسیار بوده و هستند کسانی که] "حروف" قرآن را در حفظ ولی "حدود" آن را ضایع کردند. همانا حق تلاوت قرآن عبارت است از "تدبّر" در آیات و عمل به احکام آن. خداوند متعال می‏فرماید: کتاب اَنزلناه الیکَ مبارک لَیّدبّروا آیاتهِ27.
علامه طباطبایی نیز در بیان معنای حق تلاوت قرآن می‏فرماید: «به نظر من، منظور از حق تلاوت قرآن، تدبّر در قرآن است28». آنچه در روایت امام صادق(ع) قابل توجه است، این نکته است که منظور ایشان از حفظ آیات و یادگیری حروف و...توجّه نمودن بسیار به قشر و الفاظ قرآن و غفلت از محتوا و هدف و مقصد نزول قرآن می‏باشد. بنابر این پیمودن راه تلاوت قرآن به نحوی که شایسته کلام خداوندی است و رسیدن به درجه و مرتبه حق تلاوت قرآن، امری است که تنها به وسیله تدبر ـ که قرآن برای آن نازل شده است ـ به دست می‏آید، نه جز آن.

تجلیل پیامبر اکرم (ص) از قرائت ابن مسعود29: استدلال این استناد نیز چنین است که قرائت ابن مسعود ـ که بهره وافری از فن تجوید داشته است ـ مورد تجلیل پیامبر اکرم (ص) قرار گرفته است30. ملاحظه می‏شود که این صغرا و کبرا که «ابن مسعود با تجوید، قرآن می‏خوانده» و «و پیامبر اکرم (ص) قرآن خواندن وی را مورد تشویق قرار داده است» به این نتیجه منجر شده است که تجوید ریشه در سیره نبوی دارد و پیامبر اکرم (ص) آن را مورد تجلیل خویش قرار داده است.
در این‏باره باید بگوییم، اولاً کلمه تجوید در عصر نبوی و زمان ابن مسعود، هنوز دارای معنایی که بعدها رواج یافت نبوده و در ادبیات آن زمان، هنوز تجوید به معنای فنی که متولی بیان مخارج و صفات حروف است، به کار نمی‏رفته است. بنابر این اگر نقل شده است که ابن مسعود بهره وافری از تجوید قرآن داشته است، به این معنا نیست که وی صفات حروف و احکام تجویدی را (که بعد از وی تأسیس شده است) می‏دانسته؛ بلکه تجوید قرآن در آن زمان به معنای بیان کامل و نیکوی کلمات بوده است که به وسیله تلاوت آرام و شمرده و حرف به حرف قرآن دست می‏آید31.
ثانیاً حدیث پیامبر در این استناد ـ به عمد و یا سهو ـ به طور ناقص نقل شده و صدر حدیث حذف گردیده است و آنچه مورد استناد قرار گرفته، این است که رسول خدا(ص) فرمودند هر کس دوست دارد قرآن را تروتازه، همان گونه که نازل شده است بخواند، همانند ابن مسعود بخواند32. حال‏آن که حدیث مذکور به طور کامل چنین است که: «پیامبر اکرم (ص) به عبدالله بن مسعود برخورد نمودند درحالی‏که ایشان قرآن را شمرده‏شمرده و آنچنان آرام ادا می‏کرد که گویی حرف‏به‏حرف کلمات کلام خدا را می‏خواند، در این حال فرمودند: هر کس دوست دارد قرآن را تروتازه، همان‏گونه که نازل شده است بخواند، همانند ابن مسعود بخواند33.
پیامبر اکرم (ص) می‏کوشیدند که هر کس در مقام تلاوت قرآن، احساس کند که گویی قرآن هم اینک برخود او نازل شده و تر و تازگی نزول قرآن را درک کند و آن نوع قرآن خواندنی را که بتواند چنین احساسی را در فرد ایجاد کند، تلاوت محبوب خداوند بیان می‏فرمودند. تلاوتی که بر سر هر آیه وقف شود و آرام و شمرده و حرف‏به‏حرف خوانده شود، تلاوتی است که می‏تواند شایستگی این را داشته باشد که آن را "پدیده‏ای شبیه نزول قرآن" بنامیم و این قرائت، قرائتی است که فرد به وسیله آن تروتازگی قرآن را آنقدر احساس کند که گویی این آیات برخود او نازل می‏شود.
زمینه تجلیل رسول خدا(ص) از نحوه قرائت ابن مسعود، ظهور پدیده "تکاثرگرایی" در قرائت قرآن است، به این معنا که برخی از صحابه به گمان این که هرچه آیه‏های بیشتری تلاوت شود، ثواب بیشتری به دست خواهد آمد، با اصرار و پافشاری بسیار می‏خواستند مثلاً در هر چند روز یک‏بار، همه قرآن را ختم کنند34. در برابر همین فرهنگِ ناروا بود که پیامبر اکرم(ص) با کوشش بسیار می‏خواستند که فرهنگ تلاوت ترتیلی قرآن (خواندن آرام و شمرده و حرف به‏حرف) رواج یابد و شاید به همین علت است که وقتی مشاهده می‏نمایند که فردی مانند ابن مسعود قرآن را حرف به حرف و آرام می‏خواند، برای ترغیب مردم به این‏گونه از تلاوت قرآن، از شکل قرآن خواندن وی تجلیل به عمل می‏آورند و ابن مسعود را به‏عنوان الگوی تلاوت شایسته کلام خداوندی معرفی می‏کنند، نه این که وی را به عنوان الگوی رعایت مخارج و صفات حروف معرفی نمایند35.

جمله معروف ابن مسعود که گفته است: "جوّدواالقرآن": در این باره نیز چنین استدلال می‏شود که همان ابن مسعودی که مورد تجلیل رسول خدا (ص) قرار گرفته است، در مقام تشویق دیگر مسلمانان، مرتباً آنها را به رعایت تجوید ترغیب می‏نماید.
چنانچه گذشت کلمه تجوید در عصر ابن مسعود، بار معنایی کنونی را نداشته است، بلکه مراد از تجوید قرآن در آن زمان نیکو ادا کردن و بیان کامل حروف و کلمات قرآن بوده است. ادای نیکوی کلمات و بیان کامل حروف نیز به معنی تلفظ عربی حروف نبوده است، بلکه چنانچه بعداً خواهد آمد، معنای آن آرام خواندن آیات خداوند است و تجوید قرآن، نقطه مقابل عجله در قرائت قرآن محسوب می‏شده است36.
اگر ابن مسعود به مسلمانان توصیه می‏کند قرآن را با تجوید بخوانند، مراد وی سفارش به این نکته است که ایشان نیز چون خود او قرآن را شمرده و آرام بخوانند و کلمات آن را روشن و نیکو ادا کنند و از مزایای تلاوت ترتیلی کلام خدا بهره‏مند شده و ایشان نیز تروتازگی وحی الهی را دریابند، بنابراین مقصود او تأکید بر یادگیری مخارج و صفات حروف نبوده است زیرا در مکتب رسول اکرم (ص) قرآن را با تجوید و با لهجه و تلفظ غیرعربی نیز می‏توان خواند37 و برای ادای نیکوی کلمات، ضرورت ندارد که آنها را با لهجه عربی تلفظ نمود38، چرا که ترتیل خواندن قرآن، ـ که خود عاملی برای دریافت تروتازه قرآن است ـ اسیر تلفظ عربی آنها نیست39.
از سوی دیگر، در این سخنِ ابن مسعود تصحیفی (تغییری) صورت گرفته است و عبارت جرّدُواالقرآنَ40 به "جوّدواالقرآن" تغییر کرده و رواج یافته است و ادامه کلام ابن مسعود که می‏گوید ولا تخلطوه بشیءٍ41» که مکمل آن عبارت است و معنای آن این است که قرآن را با چیز دیگری مخلوط نکنید، حذف شده است. توضیح مختصر مطلب این‏که در جریان نقطه گذاری و تخمیس و تعشیر و زیر و زبرگذاری حروف در مصاحف، ابن مسعود یکی از مخالفان جدی این پدیده، بوده است. وی اصرار داشته است که صفحه قرآن از هر چیزی ـ افزون بر خود قرآن مکتوب و رایج در زمان رسول خدا(ص) ـ مجرد و پیراسته باشد و پیوسته هم از او شنیده می‏شده است که قرآن را مجرد و پیراسته نگاه دارید و آن را با غیر آن مخلوط نکنید42.

آیه چهارم سوره مزمل که در آن خداوند متعال در مقام تلاوت قرآن به پیامبر اکرم (ص) توصیه می‏کند که قرآن را ترتیل نماید: احادیثی که در توضیح معنای ترتیل آمده43 و تفسیر این آیه شمرده می‏شود، آخرین مستند فن تجوید است. آنچه در این استناد قابل توجه است، این نکته است که این استناد در درون معنای ترتیل، رعایت مخارج حروف و توجه به صفات و احکام آنها را تصور کرده است44، در حالی که معنای ترتیل در سیره و سنت رسول خدا(ص) و دیگر معصومین(ع) چیز دیگری است و مفهوم و مصداق دیگری دارد. ترتیل در لغت به معنای "تنسیق" و "ترتیب" و "تنظیم" است45 و حاصل نظریات اهل لغت در مورد معنای کلمه ترتیل، حاکی از آن است که ترتیل عبارت است از تأنی و آرامش و عدم عجله در خواندن یا حرف‏زدن به نحوی که حروف و کلمات، مرتب و روشن و واضح تلفظ شوند46.
معنای ترتیل در روایات اسلامی نیز به روشنی بیان شده است و می‏توان در بیان این روایات، سه اصل اساسی برای ترتیل شناسایی کرد. آن سه اصل عبارت اند از: 1) بیان کامل و واضح حروف 2) حفظ وقوف 3) تانّی و عدم عجله و سرعت در قرائت47.
در اینجا، تنها به اصل اول (بیان کامل و واضح حروف) خواهیم پرداخت، چرا که دو اصل دیگر ارتباط مهمی با بحث ندارند.

آنچه باید بگوییم این است که در "بیان حروف"، رعایت الزامی مخارج حرف شرط نیست و نباید به این روایات استناد نمود و عنوان کرد که اگر کسی بخواهد حرف را به نیکی ادا کند، لازم است که مخارج حروف را به دقت رعایت کند. برای تصحیح این برداشت نادرست باید بگوییم، اگر رعایت مخارج حروف، داخل در معنای ترتیل باشد مسلّماً یادگیری و رعایت مخارج حروف بسیار مورد تشویق و توصیه پیامبر اکرم(ص) و معصومین(ع) قرار می‏گرفت و ایشان در راستای ترویج اصیل‏ترین نحوه تلاوت قرآن (ترتیل)، تلاوت‏های غیر عربی را ناقص تلّقی می‏کردند و مسلمانان غیر عرب را به خواندن عربی قرآن، ترغیب و تشویق می‏کردند چرا که ایشان می‏خواستند گونه‏ای از خواندن قرآن رواج یابد که فرد با مراعات اصول و مبانی آن، تر و تازگی کلام خدا را درک کند! در حالی که خود پیامبر اکرم(ص) و اهل‏بیت ایشان(ع) که کارشناسان این مسئله هستند، در تلاوت قرآن حتی در یک مورد هم مسلمانان غیر عرب را به "عربی خوانی" قرآن تشویق نکرده‏اند، بلکه تنها و تنها مسلمانان را به "قرآن خوانی" ترغیب می‏نموده‏اند و لهجه و لحن عربی را در خواندن قرآن لازم ندانسته‏اند و بالعکس خیال مسلمانان غیر عرب را از این جهت آسوده کرده‏اند که می‏توانید بدون هیچ تقیدی، با زبان عجمی خود قرآن بخوانید48. زیرا ایشان قرآن بودنِ قرآن و خواندن کلام خداوندی را غالب بر قالب عربی آن می‏دیده‏اند و در قرآن‏شناسی ایشان قرآن برای همه بشریت نازل شده است که خداوند متعال آن را برای برقراری ارتباط میان خود و بندگان و استفاده همگان از این سفره الهی آسان نموده است و تاکید بر رعایت مخارج حروف در تلاوت قرآن با آسان نمودن قرآن برای همگان در تناقض است و نمی‏تواند هدف نزول قرآن را (که همانا استفاده بشریت از قرآن است) مورد توجه قرار دهد؛ زیرا خواندن قرآن باید زمینه "انس با قرآن" را فراهم نماید ولی التزام و الزام به رعایت مخارج و صفات حروف، قرآن کریم را برای غیر عرب‏ها (و حتی خود عرب‏ها) در لباس پدیده‏ای غریبه و بیگانه ارائه می‏کند به گونه‏ای که ناخودآگاه غیر عرب‏ها نمی‏توانند با آن انس گرفته و آن را جزئی از وجود خود در آورند و از آن استفاده کنند.
از سوی دیگر، اگر در ابتدا به نظر می‏رسد که عدم رعایت مخارج حروف، موجب تغییر در معنا می‏شود، باید بگوییم که چون مسئله تلاوت قرآن و خواندن آیات قرآنی مطرح است رعایت نکردن مخارج حروف موجب تغییر در معنا نمی‏شود، زیرا در خواندن آیات، با جملات و فرازها رو به رو هستیم نه کلمات تنها و بیرون از جمله و عبارت. شاید تلفظ غیر عربی کلمه "صمد" معنای آن را تغییر دهد ولی زمانی که این کلمه در یک جمله وارد شد و آن جمله در کنار دیگر جملات قرار گرفت، ذهن هر انسان آشنا با زبان را به معنای اصلی آن معطوف می‏نماید. برای مثال اگر مسلمانی ترک زبان، آیه "قل هو الله احد" را «گل هوالله اهد» بخواند، هیچ فردی که آشنا با زبان قرآن است در فهم معنای کلمات «گل» یا «اهد» دچار تردید نمی‏شود، زیرا سیاق آیه و سوره، ذهن را به سمت معنای این کلمات هدایت می‏کند. این مسلمان ترک زبان با تلاوت این سوره به دریای بیکران "کلام خداوند" متصل شده است و هر گونه که بخواند، آنچه را که خوانده کلام خداوند است و آثار و نتایج ارتباط خالق با مخلوق را به همراه دارد.
بنابراین، بیان حروف به معنای این است که قاری قرآن با شمرده خواندن آیات و تلاوت آرام قرآن، یکایک حروف قرآن را مجال حضور و ظهور دهد و با بیان نیکوی هر حرف به آرامی به حرف بعدی منتقل شود و هر چند که حروف را به غیر عربی بخواند ولی در فضای زبان خود، حروف قرآن را کاملاً بیان کند و به لفظ در آورد.

1ـ قرآن کریم.
2ـ الاتقان فی علوم القرآن. جلال الدین سیوطی، دمشق: دار ابن کثیر، چاپ سوم.
3ـ اصول الاتلاوة. حازم سلیمان الحلی، نجف الاشرف: مطبعة الاداب، چاپ اول.
4ـ الاصول من الکافی، محمد بن یعقوب کلینی. تصحیح، علی اکبر غفاری، تهران: مکتبه الصدوق، چاپ دوم.
5ـ التمهید فی علم التجوید. شمس الدین محمد بن جزری. بیروت: موءسسه الرساله، چاپ سوم.
6ـ جمال القراء و کمال الاقراء. علی بن محمد سخاوی. بیروت: داراالبلاغه، چاپ اول.
7ـ سنن ابی داوود. سلیمان بن اشعث ابی داوود. دار احیاء السنة النبویة.
8ـ السیرة الحلبیة. علی برهان الدین الحلبی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
9ـ علوم القرآن عندالمفسرین. مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه. قم: مکتب الاعلام اسلامی، چاپ اول.
10ـ گزارش طرح آموزشی زبان قرآن. مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق (ع)، تابستان 1379.
11ـ کنز العمال فی سنن الاقوال و الانعال. علاءالدین علی بن حسام متقی هندی. بیروت: موءسسه الرسالة.
12ـ المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء. محمد بن مرتضی فیض کاشانی. دفتر انتشارات اسلامی.
13ـ المحکم فی نقط المصاحف. ابو عمر ودانی. بیروت: دارالفکر، چاپ سوم.
14ـ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. میرزا حسین نوری طبرسی. قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث.
15ـ المعجم الوسیط. ابراهیم انیس. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم.
16ـ المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی. تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم.
17ـ النشر فی القراءات العشر. ابن جزری. بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ سوم.