بي گمان تمدن سازي نيازمند الگوهايي در حوزه هاي مختلف زندگي انساني است كه از جمله مهم ترين آن ها مي توان به تعريف و تعيين الگوي كامل در حوزه اقتصادي در بخش هايي چون توليد، توزيع و مصرف اشاره كرد. هر چند كه تعيين الگوهاي توليد و توزيع، مهم و اساسي است ولي مسئله الگوي مصرف مهم ترين و اساسي ترين بخش سه گانه است؛ زيرا با وجود بهترين الگوها و مناسب ترين شيوه ها در توليد و توزيع، شيوه مصرف و فرهنگ آن مي تواند به تمام زحماتي كه براي تصحيح و اصلاح دو بخش انجام گرفته، آسيب برساند و كار را بي سامان و بي نتيجه سازد. از اين رو همگان بر اصلاح و تصحيح الگوهاي مصرف و ايجاد فرهنگي مناسب تاكيد مي ورزند تا زمينه براي بهره گيري و بهره مندي درست امكانات و فرصت ها فراهم آيد و مجموعه اي متراكم از آن، فرصت اجراي طرح و برنامه هاي بلندپروازانه را تحقق بخشد و شكوفايي تمدني را پديد آورد.
دست يابي به اين مهم تنها زماني شدني است كه مجموعه اي از شرايط مناسب فراهم آيد كه از جمله آنها تغيير اساسي در بينش ها و نگرش هاي مصرف است. در اين نوشتار اين مسئله براساس تحليل قرآن مورد توجه قرار گرفته و نويسنده با بهره گيري از آيات قرآن كوشيده است تا علل و عوامل تاثيرگذار بر شيوه هاي مصرف را در راستاي تمدن سازي تبيين كند و راهكارهاي تغيير و اصلاح در اين حوزه را برپايه آيات و آموزه هاي وحياني ارايه دهد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.

مصرف از واژه عربي صرف به معناي گرديدن و تغيير دادن گرفته است. هر چند كه در عربي اين مفهومي كه در ادبيات فارسي از آن استفاده مي شود به ذهن نمي آيد ولي اين واژه ارتباطي تنگاتنگ با مفهوم فارسي آن دارد. در كاربردهاي فارسي وقتي از مصرف سخن به ميان مي آيد، مراد از آن بهره گيري و استفاده از چيزي در راستاي برآورد يك و يا چند نياز ذاتي و يا عرضي است. انسان در زندگي روزانه خويش در مدت زماني كه در قرارگاه زمين، زندگي مي كند، نيازمند چيزهايي است كه موجبات دوام و بقا و يا رشد و بالندگي را فراهم آورد. اين مجموعه نيازهاي بشري بسيار متعدد و متنوع است ولي مي توان گفت كه عمده ترين آنها شامل اموري چون تغذيه، آسايش و آرامش است.
خداوند در آيات بسياري از قرآن تبيين مي كند كه همه چيزهايي كه در آسمان و زمين و به عبارت ديگر در دنيا فراهم آمده است به شكلي مربوط به پاسخ گويي به نيازهاي بشري به عنوان اشرف و اكرم مخلوقات بوده است. از اين رو از بشر مي خواهد كه با بهره گيري درست از آن ها و نيز توجه يابي از طريق آنها به سوي خداوند، سپاسگزار و شاكر نعمت هاي الهي باشد.
براين اساس هرگونه استفاده و بهره گيري از امكانات و ثروت هاي مادي زمين و آسمان، نه تنها براي انسان مباح و مجاز است بلكه اصولاً همه آن ها براي انسان است. لذا انسان تنها با مصرف و استفاده از آن ها مي تواند به كمال لايق و شايسته انساني خويش دست يابد.
تأكيد خداوند بر اين است كه همه هستي انسان و تحت تدبير واراده اوست، بيان ديگري از اين معناست كه همه چيز هستي، نه تنها قابليت تصرف و مصرفي شدن براي انسان را دارا مي باشد بلكه انسان، بايد همه آن ها را بهينه تصرف و مصرف كرده تا در مسير كمالي خويش قرار گيرد.
اصولاً براساس اين ديدگاه، كمال هرچيزي در آن است كه مورد مصرف انسان قرار گيرد. اين معنا به اشكال مختلف در آيات قرآني بيان شده است. انسان به عنوان اشرف مخلوقات مجاز است تا همه چيز را به تسخير خويش درآورد ودر مسير كمالي خود و ديگران از آن بهره مند شود.
هرچند كه يكي از مأموريت ها و مسئوليت هاي بشر از نظر قرآن آباداني زمين به عنوان خليفه الهي دانسته شده است (هود آيه 61) ولي اگر به اين مسئوليت و وظيفه به دقت توجه شود به روشني معلوم مي شود كه اين هدف نيز در راستاي بهره گيري كامل هرچيزي در مسير شدن كمالي انسان است.
به اين معنا كه بشر براي بهره گيري واستفاده درست از امكانات زميني نيازمند آن است كه زمين را آباد ساخته و هرچيزي را از قوه به فعليت درآورد تا در مسير رشد و برآورد نياز خويش از آن به درستي بهره گيرد.
بهره كشي از زمين، مقتضي آن است كه قواي زميني از شكل خام و بسيط آن خارج شود و به اشكالي درآيد كه بتواند نيازهاي مختلف و متعدد بشر را برآورده سازد. اين بدان معناست كه زمين و چيزهايي كه در آن قرار دارد به دست انسان باتوجه به نيازهاي وي تغيير يابد و قابليت مصرف و بهره برداري را پيدا نمايد.
از اين رو گفته شده كه مأموريت انسان براي آباداني زمين نيز در حقيقت در راستاي بهره مندي و مصرف بهينه و مناسب از استعدادها و امكانات زمين براي انسان مي باشد. پس برخلاف تصور رايج، هرچند كه از طريق آباداني در زمين، موجودات ديگر نيز بهره مند مي شوند و به كمال لايق و سزاوارشان مي رسند ولي در حقيقت اين تغيير در جهت تغييراتي است كه مصرف بهتر و مناسب تر آن ها را براي انسان فراهم تر مي سازد.
آيات قرآن با واژگان و اصطلاحات چندي خواهان مصرف درست و بهينه انسان از زمين مي باشد. لذا بر اموري چون رو آوري به شكر نعمت و دوري از اتراف و اسراف و مانند آن تأكيد مي ورزد تا به انسان بياموزد كه مصرف درست و مناسب هر چيزي مطلوب و محبوب خداوند است. هنگامي كه آيات الهي پس از ذكر هر نعمتي، از مردم مي خواهد تا شاكر آن باشند به معناي آن است كه از ايشان مي خواهند كه به درستي از آن ها استفاده كنند و به جا مصرف نمايند تا موجبات رشد و بالندگي بشر را فراهم آورد نه آن كه انسان با مصرف نادرست و نامناسب آن ها، خود را از كمال دور سازد و از مقام انسانيت ساقط شود.

از آنچه گفته شد معلوم مي شود كه آيات قرآني سرشار از آموزه ها و گزاره هايي است كه از انسان مي خواهد تا شناختي كامل نسبت به امور و چيزهاي دنيا پيدا كرده و راه درست و مناسب استفاده از آن ها را بياموزد. از اين رو مي توان گفت كه مجموعه اي از آموزه هاي دستوري دين و قرآن به ويژه بخش حلال و حرام آن كه از آن به شريعت ياد مي شود درحقيقت همان تبيين و معرفي درست مصرف است. به اين معنا كه به انسان مي آموزد كه چگونه از چيزهاي دنيا استفاده كرده و آن را در مسير بهره مندي خويش به كار گيرد.
به سخن ديگر، آموزه هاي وحياني قرآن حاوي مجموعه اي كامل از روش ها و راهكارهاي بهره مندي و مصرف درست چيزها در راستاي دست يابي انسان به كمال در دنيا و آخرت و رشد و بالندگي در مسير شدن و خلافت الهي است كه از آن به عبوديت ربوبي تعبير و تفسير مي شود.
در برخي از آيات و آموزه هاي وحياني اسلام از اموري منع شده است؛ زيرا بهره مندي و مصرف هر يك از آن ها و استفاده نادرست از آن امور و چيزها، مي تواند آدمي را از كمال دور سازد.
بنابراين مي توان گفت كه بخش اعظم شريعت، ناظر به اصلاح در حوزه رفتاري انسان در چگونگي مصرف و بهره گيري از چيزهاست؛ زيرا بدون اصلاح در چگونگي شيوه هاي مصرف، نمي توان به هدف و مقصد اصلي دست يافت. ريشه اين مطلب را بايد در اين گرايش ذاتي انسان جست كه همواره موجودي ظلوم و جهول است (احزاب، آيه 72) و هرگز در حدي نمي ماند و به اصطلاح عرفاني موجودي است كه حد يقف ندارد. ظلوم به معناي تجاوز از حد و حدود است و جهول به معناي ناداني بسيار مي باشد. عدم احاطه كامل علمي و شناخت جامع نسبت به نيازهاي واقعي خود و ظرفيت هاي هر چيزي مي تواند در شيوه درست و مناسب مصرف آدمي خلل وارد سازد. از سويي عدم قرار گرفتن در حد و مرزي معين، نيز انسان را به سوي افراط و تفريط سوق مي دهد. از اين رو نمي تواند ازهر چيزي به مقدار نياز و يا به طريق درست بهره گيرد. از اين رو نيازمند آموزه هايي است تا وي را در مصرف درست و مناسب ياري رساند.
پس شريعت و آموزه هاي دستوري آن، تنها در راستاي ايجاد شناخت درست و رهايي بشر از ظرفيت هاي خود و هر چيز ديگري كه براي وي در زمين ساخته شده و نيز تبيين شيوه هاي درست و مناسب مصرف آن، وارد شده است.
فقهيان و دانشمندان علم اصول فقه اسلامي بارها و بارها بر اين نكته تأكيد داشته اند كه احكام و قوانين اسلامي كه به اشكال پنج گانه واجب و حرام و مستحب و مكروه و مباح بيان شده است تنها براي اصلاح درست رفتار آدمي و بهره گيري و مصرف درست هر چيزي در زندگي مي باشد. هر حكمي داراي مصالح و مفاسدي است كه برخي از آن ها به شكل بيان علت حكم و بخشي ديگر به عنوان بيان فلسفه و حكمت حكمي بيان شده است تا آدمي دريابد كه همه اين آموزه ها و احكام و قوانين تنها در راستاي دست يابي انسان به كمال است؛ زيرا برخي از چيزها به شكل خاصي قابليت مصرف نداشته و يا مي تواند مصرف آن زيانبار باشد.
بنابراين مي توان گفت كه آموزه هاي وحياني، چيزي جز اصلاح حوزه رفتاري انسان در مصرف و بهره گيري از امور و چيزها نيست. اين مساله اي است كه براي تبيين فلسفه آموزه ها و قوانين شريعت مي بايست همواره در نظر داشته شود.
اسوه هاي اصلاح و تغيير
انسان به عنوان موجودي كه بسياري از مسايل را از طريق تقليد مي آموزد و به ديگري منتقل مي كند، نيازمند چيزي است كه از آن به عنوان اسوه و الگو ياد مي كنند. الگو به چيزي گفته مي شود كه مي تواند آدمي را در مسير كمالي خويش ياري رساند و قابليت عمل را به شيوه ملموس و محسوس بنماياند.
براي الگوسازي هر چيزي و يا هر كسي، نياز به آن داريم تا آن چيز يا آن كس از طرق گوناگون به عنوان چيزي مهم و اساسي شناخته و معرفي شود. از اين رو تبليغ به معناي ارايه شناخت كامل و درست براي مهم سازي، اهميت و ارزش خاصي مي يابد، زيرا با شناخت است كه شخص و يا چيزي براي انسان اهميت و ارزش پيدا مي كند و در پي آن مي رود.
انسان ها در طول مدتي به امري عادت مي كنند و اين در حالي است كه جامعه و انسان ها و نيز نيازهاي آنان تغيير مي يابد. بنابراين تغيير دايم شرايط و مقتضيات، مقتضي تغيير دايم و اصلاح وضعيت است. اين گونه است كه اصلاحات دايمي و تغيير در امور، متناسب با تغيير شرايط و مقتضيات، امري ضروري و بايسته است و گريزي از آن نيست.
ناگفته نماند كه نيازها و امور هستي به دو دسته ثابت و متغير دسته بندي مي شود. برخي از امور همواره ثابت است و نيازها و پاسخ هاي ثابتي را مي طلبد، ولي برخي ديگر از امور، مرتب در حال تغيير است و نيازهاي نوشونده و پاسخ هاي نو و تازه اي مي طلبد. اين بخش دوم است كه لزوم اصلاح دايمي و تغيير متناسب را مي طلبد تا نوعي هماهنگي و سازگاري در ميان آن ها تحقق يابد.
قرآن در حوزه مسايل اقتصادي، برخي از امور را به عنوان الگوهاي ثابت بيان داشته است؛ چنان كه در اين حوزه به دو تن از پيامبران كه در اين حوزه فعاليت داشته اند به عنوان الگوهاي عيني و ملموس تاريخي اشاره مي كند. حضرت شعيب(ع) و حضرت يوسف(ع) بيش ترين مباحث در حوزه مسايل اقتصادي را مطرح مي سازند (هود آيات 84 تا 88) و حتي حضرت يوسف(ع) در عمل نشان مي دهد كه چگونه بايد از توليد تا توزيع تا مصرف، الگوهاي بهينه و مناسبي داشت تا جامعه بتواند. علاوه بر عبور از گذرگاه هاي بحران ها، به شكوفايي دست يافته و فرصت تمدن سازي براي جامعه فراهم آيد. (يوسف، آيات47 تا 49 و نيز 59 و 63) البته بسياري از آيات به حوزه اقتصادي پرداخته و همه مسايل ريز و درشت را تبيين و توضيح مي دهد؛ زيرا حوزه اقتصادي مهم ترين بخشي است كه زندگي انسان را تحت تأثير قرارمي دهد.

آيات قرآني به ويژه آياتي كه در مدينه نازل شده، در راستاي فرهنگ سازي تمدني است. بخش مكي آن در حوزه فرهنگ سازي فرهنگي و شناختي نسبت به جايگاه انسان و خدا و نيز انسان و ديگران مي باشد تا نگرش ها و رفتارها براساس شناخت ها و بينش ها شكل گيرد. مجموعه آيات مكي ومدني فرهنگ خاصي را براي جامعه اي كه قرآن از آن به عنوان جامعه نمونه و شاهد ياد مي كند، ترسيم مي سازد.
بنابراين مي توان گفت كه هدف آيات قرآني، فرهنگ سازي كامل و جامع براي جامعه اي نمونه و الگو است كه بشريت بتواند بر اساس آن، جامعه جهاني سالم و كامل را ايجاد كند و مردم با بهره گيري از همه توان خويش و جامعه و زمين، عدالت قسطي را توسعه بخشند و مجموعه انساني به شكل جمعي بتوانند به سوي مسير كمالي حركت نمايند.
دست يابي به اين مهم، نيازمند سختي هاي بسياري است؛ چرا كه تغيير و تحول در رفتارها و نگرش ها بسيار سخت و كند است. از اين رو پيامبر(ص) در مدت بيست و سه سال توانست نگرش مردم را اصلاح و تغيير دهد. اين در حالي است كه پيامبر در جامعه اي مأموريت پيدا كرد كه از كم ترين سابقه تمدني برخوردار بود مردم آن امي و بي كتاب و قانون مدون بودند.
جامعه جزيره، جامعه اي بدوي بود كه قابليت بسياري براي دگرگوني داشت و از كمال برخوردار نبود؛ زيرا جوامعي كه احساس و يا توهم كمال را دارند نسبت به تغيير، واكنش سرد و منفي نشان مي دهند و درصد مقاومت در آن ها بالاست. جوامع بدوي همانند درختان جوان و بوته هايي است كه قابليت تغيير و ترميم پذيري را بيش تر مي كند. از اينرو جامعه صدر اسلام توانست با فرهنگي رشد كند كه مي توان از آن به جامعه نمونه قابل گسترش در سطح جهان ياد كرد.

اقتصاد واژه اي است كه ناظر به تبيين الگوي مصرف است. اين واژه به معناي ميانه روي واعتدال است، ولي در كاربردهاي اسلامي و قرآني، به منظور تبيين شيوه درست و مناسب مصرف از آن واژه استفاده مي شود. اقتصاد تبيين مي كند چيزهايي كه از آن به نام مال ياد مي شود و كاربردهاي بسيار و نقشي مهم در زندگي بشر و تعالي و تكامل او دارد، چگونه مورد مصرف و استفاده قرارگيرد؛ زيرا مردم به علل دروني و بيروني از حد اعتدال و ميانه در مصرف امور خارج مي شوند و به سوي اتراف و اسراف سوق مي يابند.
اتراف به معناي رفاه زدگي، حالتي است كه بسياري از مردم بدان متمايل و گرفتار مي شوند و مجموعه اي از اثرات و نعمت هاي الهي را به طوري مصرف مي كنند كه بيش از نياز فردي و جمعي آنان است. اگر بخواهيم مثالي براي رفاه زدگي بيان كنيم مي توان به مصرف بيش از اندازه موادغذايي اشاره كرد كه موجب مي شود چربي زايد در بدن انباشته شود. اين چربي زايد نه تنها براي بدن مفيد نيست بلكه براي آن بسيار زيانبار هم هست.
مترفان در جامعه كساني هستند كه بيش از نياز خود از امكانات و توليدات بهره مي گيرند و گرفتار مصرف زياد چيزي مي باشند.
دركنار اين گروه، مي توان به گروههاي ديگر اجتماعي اشاره كرد كه به ريخت و پاش گرايش دارند. اينان چيزي را بيش از نياز به كار نمي گيرند و مصرف نمي كنند بلكه با زياده روي از نوعي ديگر، نعمت الهي را تباه مي سازند و كفران نعمت مي كنند. اينان به جاي آن كه مثلا درست ميوه را مصرف كنند و بيش از اندازه نخورند، آن را نيم خورده دور مي اندازند. اسراف در غذا به معناي ريخت وپاش، بدون خوردن آن است.
بنابراين مي توان تفاوت ميان اتراف و اسراف را دراين دانست كه مترف كسي است كه بيش از اندازه از يك نعمتي برخوردار بوده و آن را مصرف مي كند كه هيچ سودي براي او ندارد، درحالي كه مسرف نه تنها آن را استفاده و مصرف نمي كند بلكه آن را تباه كرده و دور مي ريزد. حتي اگر از اين تفاوت نيز چشم بپوشيم و هردو نوع را نوعي زياده روي بدانيم، مي توان به اين امر توجه داد كه اتراف و اسراف در هرحال نوعي خروج از حد اعتدال و ميانه روي در مصرف است.

مسرفان و مترفان مردماني هستند كه با زياده روي در مصرف و خروج از حد اعتدال و عدم ميانه روي درمصرف موجبات تباهي نعمت و عدم بهره گيري ازآن را فراهم مي آورند و شرايط مناسب كمال يابي عده اي را از ميان برمي دارند.
خداوند در آياتي چند بيان مي كند كه هرگونه اسراف و اترافي، براي فرد و جامعه زيانبار است و آدمي را از كمال دور مي سازد. از آن جايي كه دوري از كمال به معناي دوري از خداوند است، آيات قرآني تبيين مي كند كه خداوند مسرفان و مترفان را دوست نمي دارد؛ زيرا كسي كه از خداوند دوري مي كند نمي تواند محبوب خداوند باشد (انعام آيه 141 و نيز اعراف آيه31)
مترفان به سبب اين كه نسبت به نعمت هاي الهي واكنش مثبتي نشان نمي دهند، فرصت بسياري را از جامعه و مردم سلب مي كنند و تباهي جامعه را سبب مي شوند (اسراء آيه16) پس ازنظر قرآن شيوه مصرف مي تواند موجبات تباهي فرد و جامعه را فراهم آورد. بنابراين اصلاح جامعه در گرو اصلاح الگوي مصرف است. امري كه در اين عنوان مورد تاكيد قرار گرفته است.
شكوفايي تمدني و بقاي آن در گرو اصلاح الگوي مصرف است كه بر اساس اعتدال و ميانه روي در مصرف و اقتصاد درست صورت مي گيرد.
اگر نگاهي به وضعيت بحران مالي در غرب بيندازيم درمي يابيم كه ريشه بحران غرب در شيوه نادرست الگوهاي مصرف بوده است. اتراف و اسراف گروهي همراه با بورس بازي و انباشت ثروت و دنيا طلبي موجب شد تا جامعه غرب بلكه بلوكي كه براساس شيوه و الگوي مصرف غربي رفتار مي كند گرفتار بحران عظيم شود.

براي دست يابي به شكوفايي تمدن اسلامي نياز است تا بينش ها و نگرش ها براساس اقتصاد اسلامي كه بر بنياد ميانه روي و اعتدال است، تصحيح و اصلاح و گاه تغيير شكل يابد. هركسي بايد درحد توان خود به اصلاحات اقتصادي و تصحيح نگرش ها اقدام نمايد. حضرت شيعب(ع) با انتقادهايي كه نسبت به الگوهاي مصرف جامعه خود داشت در برابر انتقادهاي گروه ها و افراد رقيب مي فرمايد كه وي درحد توان مي كوشد تا اصلاحات را به سرانجام رساند. (هود آيه88)
در حقيقت اصلاحات درحد توان و استطاعت، وظيفه و مأموريت همگان است و كسي نمي تواند از زير بار اين مسئوليت شانه خالي كند و مدعي شود كه با يك گل بهار نمي شود، زيرا هر شخصي وظيفه دارد مسئوليت خويش را انجام دهد و موظف به نتيجه نيست، هرچند كه با گام هايي كه تك تك برداشته مي شود، انسان ها به مقصد و مقصود مي رسند.
منتقدان اصلاحات اقتصادي به بينش شعيب اشاره مي كنند و مي گويند كه آيا نمازت موجب شده كه خواستار اصلاحات اقتصادي شوي؟ از اين پرسش به سادگي مي توان دريافت كه نقش بينش ها تا چه اندازه مي تواند مهم و اساسي شمرده شود؛ زيرا نماز كه به معناي پذيرش ربوبيت و عبوديت الهي است، در حقيقت بيانگر پذيرش هدفمندي همه مسايل ريز و درشت هستي مي باشد. بنابراين پذيرش هدفمندي هستي اقتصاد و شيوه مصرف را تعيين و تبيين مي كند و توضيح مي دهد كه چگونه بايد نسبت به نعمت ها و مصرف آن واكنش نشان داد و عمل كرد.
به سخن ديگر، هدفمندي كه از طريق نماز و عبوديت القا مي شود، شيوه و الگوي مصرف را نيز تبيين مي كند و انسان ها نمي توانند بيهوده و بي برنامه ريزي، مصرف و اقتصاد خويش را رها سازند.

ما درحال حاضر كه مدعي نظريه تمدني اسلام هستيم بايد نخست همانند دوران صدر اسلام جامعه الگو و نمونه اي ارايه دهيم كه بخشي از آن بلكه بخش مهم آن به الگوهاي اقتصادي به ويژه الگوهاي مصرف مربوط مي شود. بنابراين بايد با بررسي و تحقيق در آيات قرآني و روايي بهترين الگوي مصرف را استخراج و به جامعه ارايه دهيم.
اصلاح دايمي الگوهاي مصرف در زمينه هاي مختلف نياز دايمي هر جامعه و ضرورت امروزي جامعه اسلامي ايران است كه مي كوشد تمدن اسلامي جديد را تعريف و به شكل عملي به جهانيان ارائه دهد.