تاكنون مطالب ومقالات بسياري درباره عدالت و دادگري و نقش مهم و حياتي آن در زندگي انسان بلكه در نظام آفرينش نوشته شده است. هرچند كه عدالت در زبان و گفتار، افق گسترده اي را دربر مي گيرد ولي در مقام عمل ازهمه سخت تر و دشوارتر است.
بازخواني عدالت از منظر قرآن و تحليل خداوند از اهميت، نقش و آثار عدالت در زندگي بشر از آن جا مهم و اساسي است كه شرايط و بستري را براي مطالبات حقوقي بشر فراهم مي آورد و فرصت هاي جديدي براي اعمال وتوجه به اين اصل اساسي به همگان مي بخشد. نويسنده در اين نوشتار بر آن است تا ضمن بيان اهميت، ارزش، آثار و كاركردها، به علل وعوامل و موانع اجراي آن از منظر قرآن توجه دهد. باهم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
عدل كه در لغت نقيض جور و ستم دانسته شده (ترتيب العين ج 2 ص 1154) به معناي حد وسط و ميانه افراط و تفريط است به گونه اي كه در آن هيچ نقصان و زياده اي نباشد. (التحقيق، ج 8 ص 55) راغب اصفهاني در مفردات الفاظ قرآن خود بر اين باور است كه لفظ عدالت اقتضاي برابري دارد؛ ازاين رو مي توان گفت كه دادگري در ذات خود برابري را نيز دربرمي گيرد و هر جايي كه دادگري باشد برابري نيز تحقق مي يابد. اما به نظر مي رسد كه نمي توان اين مطلب را پذيرفت؛ زيرا گاهي اوقات برابري و تساوي عين بي عدالتي و بيداد است.از اين رو، مي بايست در تعريف عدالت به همان معناي وسطيت و ميانه روي تاكيد كرد.
در فرهنگ قرآني عدالت چيزي است كه بنياد و اساس نظام هستي و آفرينش بر آن نهاده شده است و در حوزه تشريع نيز معيار مفاهيم اساسي وارزشي اسلام مي باشد، به گونه اي كه نمي توان در آموزه هاي اسلام و قوانين آن چيزي را يافت كه بيرون از دايره عدالت و دادگري باشد و از حد ميانه به سوي نقص و يا زياده متمايل و گرايش داشته باشد. (انعام، آيه 115)
در اهميت و ارزش آن همين بس كه بنيان وضع قوانين تشريعي در اسلام بر پايه عدالت است و هيچ قانوني را نمي توان يافت كه در آن كوچك ترين ظلم و ستم و يا تمايلي به بيداد داشته باشد. (بقره، آيه 279 و نيز حشر، آيه 7)
اگر به مهم ترين و اساسي ترين بخش هاي زندگي بشر و قوانين مربوط يا مرتبط با آن توجه كنيد در همه جا نقش و كاركرد اساسي عدالت به خوبي و روشني مشهود است. ازاين روست كه عدالت از مهم ترين شرايط احراز مقام امامت و رهبري جامعه شمرده شده است و كسي كه از صفت و خوي عدالت بهره مند نيست و منش و خوي وي بر ظلم و بيداد است از دايره رهبري جامعه به خودي خود بيرون است. (بقره آيه 124)
مسئله عدالت دربسياري از امور ريزو درشت زندگي بشر به عنوان شرط مطرح شده است. از اين رو است كه مومنان در انتخاب امام جماعت و هم چنين در تنظيم سند دين و مطالبات (بقره آيه 282)، اقامه شهادت و گواهي نسبت به خودو ديگري (نساء آيه 35) و اموري از اين دست موظف به رعايت شرط عدالت مي باشند.
به سخن ديگر، مؤمنان موظف هستند در مسير زندگي خويش در همه امور خرد و كلان، شخصي و اجتماعي، دنيوي و اخروي عدالت را مراعات كنند و از ظلم و جور و بيداد پرهيز كنند. (شوري آيه 40)
خداوند در آيه 135 سوره نساء رعايت عدالت را مهم تر از رعايت حال خود، والدين و خويشاوندان فقير و غني مي شمارد و در آيات 9 و 10 سوره حجر بر لزوم مراعات عدالت در رفع اختلاف هاي ميان مؤمنان تأكيد مي كند.
به نظر قرآن براي دست يابي به هرگونه عدالت مشهود و تحكيم و اقامه قسط و داد در جامعه، نمي توان جز از راه برنامه هاي خاص چون سخت گيري و شدت عمل و جهاد دست يافت. اين بدان معنا خواهد بود كه قسط و عدالت مشهود مركز و محور همه تحولات و برنامه ريزي ها و اهداف دولت و ملت است. (حديد آيه 25)
به هرحال انسان ازنظر قرآن به دور از هرگونه گرايش و تمايلات ديني و مذهبي براي دست يابي به هرنوع كمال و رشد وبالندگي و نظم اجتماعي و ده ها هدف و مقصد ديگري لازم بلكه موظف است كه عدالت را در زندگي مراعات كند. (بقره آيه 282 و نيز نساء آيات 2 و 9 و 55 و 135 و مائده آيه 8 و انعام آيه 152 و نحل آيه 90 و آيات ديگر)
خداوند براي اهميت بخشي به مفهوم عدالت و تأثيرگذاري در رفتار مسلمانان و بهادهي به جايگاه و ارزش عدالت در زندگي مسلمانان از آنان مي خواهد كه عدالت را در همه حوزه هاي زندگي و نسبت به همگان حتي دشمنان در بحبوحه جنگ و خونريزي مراعات كنند. به اين معنا كه مسلمانان مجاهد موظف به رعايت اصول عدالت حتي در جنگ و نسبت به دشمنان خود هستند. (بقره آيه 190 و 194 و مائده آيه 2و 8)
در ارزش و اهميت عدالت همين بس كه رعايت آن از سوي مردم شايسته تر از احسان و نيكي و بخشش به خويشاوندان دانسته شده (نحل آيه 90) و برپايي آن از اهداف اصلي دعوت پيامبر (شورا آيه 15) قرار داده شده و هدف بعثت و فرستادن پيامبران از سوي خداوند آشنايي مردم با اصول عدالت و حقوق مبتني بر آن و آموزش و مديريت عملي براي ايجاد جنبش هاي مردمي براي اجراي آن دانسته شده است.(سوره حديد آيه 25)
خداوند در آيه 3 سوره نساء رعايت عدالت را در روابط خانوادگي تأكيد مي كند و جواز هرگونه تعدد زوجات را مشروط به رعايت آن در نفقه قرار مي دهد و در آيه 42 سوره مائده و 90 سوره نحل و 3 و 4 سوره الرحمن، رعايت عدالت را موعظه مي كند و مردمان را براي اجراي آن پند مي دهد.
در آيات 48 و 50 سوره نور خداوند خود را به عدالت مي ستايد و اين كه هرگز كسي نمي بايست ترسي از بي عدالتي از سوي خدا و رسولش(ص) داشته باشد.
ازنظر قرآن بنيان جامعه و همگرايي و نظم و ثبات اجتماعي بر عدالت است و حاكمان و دولتمردان موظف هستند كه عدالت را در جامعه نهادينه و اجرا كنند و از هرگونه ظلم و ستم و بيداد پرهيز نمايند. (نساء آيه 58)
خداوند در آيات بسياري چون نساء 3 و 58 و 127 مردمان را به سوي برپايي و رعايت عدالت دعوت مي كند و در آيه 76 سوره نحل دعوت به عدل از سوي مردمان را مهم ترين نشان انسان هاي ارزشمندي شمارد.
عدالت اختصاص به حوزه اي از حوزه هاي زندگي ندارد و چنان كه بيان شده است بنيان نظام آفرينش و هم چنين قوانين و تشريعات الهي بر پايه آن نهاده شده است. بر اين اساس در همه حوزه هاي زندگي مي بايست اصل عدالت مورد توجه و رعايت قرار گيرد.
از اين روست كه عدالت در حوزه هاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي، نظامي، خانوادگي، شخصي، و نسبت به خرد و كلان و دارا و ندار و معتبر و غيرمعتبر مورد تأكيد قرار گرفته و از هرگونه بيدادي هشدار و پرهيز داده شده است.
خداوند در آيات 13 و 15 سوره شوري رسالت پيامبر(ص) را در راستاي رفع تبعيض ها و ايجاد عدالت در جامعه بشري برمي شمارد و توضيح مي دهد كه رفتار عادلانه ميان طبقات و اقشار مختلف اجتماعي در مقام تبليغ، هدايت و اجراي شريعت از وظايف وي شمرده شده است.
در آيه 135 سوره نساء زمينه و بستر دست يابي به عدالت اجتماعي را گواهي به حق و براي خدا مي شمارد تا مردمان را به سوي اجراي عدالت اجتماعي به شكل كامل و درست ترغيب و تشويق نمايد.
در حوزه عدالت اقتصادي نيز با تعيين مصارف ششگانه براي في به منظور تعديل ثروت عدالت اقتصادي و گردش درست سرمايه و توزيع عادلانه ثروت و درآمدها مي كوشد تا اين مسأله را اجرا نمايد و عدالت را به همه مراكز و اقشار تعميم و گسترش دهد و طعم شيرين و گواراي عدالت توزيعي را بچشاند. (حشر آيه7)
از نظر قرآن، عدالت، اصلي مهم در نظام اقتصادي و مالي اسلام و تشريعات آن است (بقره آيه 278 و 279 و بقره آيه 282 و انعام آيه 152 و حديد آيه 25 و الرحمن آيات 8 و 9) و ايجاد عدالت اقتصادي نيز از راه برنامه هاي بيان شده پيامبران شدني است.
خداوند در آيه 25 سوره حديد چنان كه گذشت ايجاد عدالت اقتصادي و عدالت مشهود يعني قسط را از برنامه اصلي آموزشي و مديريتي پيامبران مي شمارد تا با جنبش توده اي و قيام مردمي عدالت مشهود در جامعه تحقق يابد و جامعه طعم عدالت توزيعي را به خوبي بچشند؛ زيرا اصلاح جوامع بشري در گرو رعايت عدالت و انصاف در امور اقتصادي و تجاري (هود آيات 84تا 88) است و هر جامعه اي در كنف رعايت عدالت و انصاف اقتصادي است كه به اهداف بلند خويش جامه عمل مي پوشاند و به فرجامي نيك و عاقبت نيكو دست مي يابد. (اعراف آيه85 و اسراء آيه35)
خداوند براي ايجاد و تحقق عدالت اقتصادي هر گونه نظام اقتصاد ربوي را نفي مي كند و به بسط و گسترش نظام اقتصادي عادلانه و سالم توجه مي دهد و آن را از اهداف اصلي برنامه هاي پيامبران برمي شمارد. (بقره آيات 278و 279) زيرا رعايت نكردن عدالت در امور اقتصادي و مبادلات تجاري موجب فساد و تباهي جامعه مي شود (هود آيه85) و از آن جايي كه يكي از مهم ترين لغزشگاه هاي مهم و زمينه ساز ابتلاي انسان در بي عدالتي حوزه مبادلات اقتصادي و تجاري است مردم را به رعايت آن دعوت مي كند.
ازنظر قرآن رعايت عدالت در حوزه روابط اقتصادي و تجاري از آثار توحيد و باور به خداي يكتا و يگانه است و فقط باورمندان به توحيد است كه در همه حوزه ها به ويژه حوزه اقتصادي مراعات عدالت را مي كنند و اين گونه توحيد و باور خويش را به نمايش مي گذارند. (هود آيه84 و اعراف آيه85)
در حوزه خانوادگي خداوند دستور مي دهد تا نسبت به حقوق زنان عدالت را مراعات نمايند (نساء آيه127) و همه حقوق ايشان را براساس آن پرداخت نمايند؛ زيرا عدالت در خانه به ويژه در مسايل مالي و نفقه موجب مي شود تا عنصر گرايشي در ميان اعضاي خانواده تقويت شود و مهر و محبت و در نتيجه آن احسان و ايثارگري در ميان آنان رشد يابد. در حقيقت گام نخست دست يابي به مقام احسان آن است كه انسان در خانه و خانواده مراعات عدالت را بكند تا زمينه درستكاري و راست آزمايي فراهم آيد و مهر و محبت در خانه رشد و يا تداوم يابد و بستري براي احسان و ايثار زن و شوهر نسبت به يك ديگر فراهم شود.
لزوم رعايت عدالت در ميان زنان متعدد از سوي شوهر (نساء آيه3) و پرداخت مهريه به همسر هنگام مطالبه آن (نساء آيه4) و اكتفا و بسندگي به يك همسر يا بهره گيري از كنيزان براي جلوگيري از ظلم و ستم و انحراف از عدالت (نساء آيه3) از جمله آموزه هاي قرآني در حوزه عدالت در خانواده است. خداوند در آيه 129 سوره نساء به اين نكته توجه مي دهد كه انسان ها نمي توانند در حوزه مهر و محبت قلبي نسبت به همسران متعدد خويش مراعات عدالت كنند و اين امري است قلبي و بيرون از اراده بشر از اين روست كه از آنان خواسته شده تا دست كم در حوزه امور اقتصادي و اموري ديگر مراعات عدالت نمايند و از آن دور و منحرف نشوند.
عدالت در حوزه اجتماع و عدم تفاوت ميان اقشار مختلف جامعه به ويژه اهل كتاب و اقليت هاي مذهبي و شريعتي امري است كه مورد تأكيد خداوند در آيات 14 و 15 شورا قرار گرفته است.
اين عدالت نسبت به رعايت حقوق ضعيفان و كساني كه اهل پارتي و قدرت و زر و زور نيستند بيش تر تأكيد مي شود؛ زيرا افراد ضعيف همواره حقوقشان پايمال مي شود و اين درحالي است كه صاحبان زر و زور و اشراف و قدرتمند حتي فراتر از حقوق خويش دريافت مي كنند و به جاي مجازات و تنبيه حتي با عدم اجراي قوانين و حدود تشويق مي شوند. از اين روست كه مراعات حقوق ضعيفان افزون بر دولت بر عموم مردم فرض و واجب شده است.(نساء آيه127)
همين مسأله نسبت به فقيران و بينوايان نيز كه از ضعف و سستي اقتصادي رنج مي برند مورد تأكيد قرار گرفته است و خداوند در آيه 135 سوره نساء توجه به حقوق بينوايان و فقيران را خواستار مي شود.
عدالت در حوزه نظامي در آياتي چون 190و 194 سوره بقره و آيه 2 و 8 و 42 سوره مائده و 126 سوره نحل و 60سوره حج و 8سوره ممتحنه مورد تأكيد قرآن قرار گرفته است و از مسلمانان و دولت مردان و نظاميان خواسته شده است كه در جنگ عدالت و قسط را رعايت كنند و دست به تجاوزگري نزنند و ظلم و تعدي نورزند.
اگر عدالت رعايت شود و به طور دقيق به اجرا درآيد آثار و كاركردهاي متعدد و متنوعي در پي خواهد داشت كه برخي از آن ها گفته شد. اما به طور خاص در اين جا به برخي ديگر از آثار و كاركردهاي عدالت به طور كلي بي هيچ گونه طول و تفصيلي اشاره مي شود تا دانسته شود كه عدالت چه فوايد و آثاري در زندگي دنيوي و اخروي بشر دارد.
خداوند با اشاره به نقش عدالت در نظام هستي و تشريع مي فرمايد كه اجراي عدالت در تشريع و تكوين خود بهترين نشانه براي آن است كه توحيد و يگانگي بر هستي حكم فرماست و حاكميت قسط و عدل بر نظام عالم بهترين دليل بر توحيد مي باشد، (آل عمران آيه 18)
بنابراين براي اين كه اهل توحيد، توحيد خويش را آشكار سازند مي بايست آنان نيز در عمل اهل عدالت و قسط باشند و اين گونه خودباوري خويش را به توحيد نشان دهند. (هود آيه 84 و اعراف آيه 85)
اهل توحيد و باورهاي توحيدي، اهل عدالت هستند و از فوايد اين باور سود و بهره مي برند. خداوند در آيه 42 سوره مائده داوري براساس عدالت و داد را موجب جلب محبت خداوند مي شمارد و در آيات 9 سوره حجرات و نيز 8 سوره ممتحنه بر آن مهر تاكيد مي زند.
عدالت در مقابله به مثل در جنگ نيز يكي از موجبات جلب حمايت و نيز امدادهاي الهي شمرده شده است (بقره آيه 194) تا اين گونه جنگجويان و نظاميان در كارزار به جاي تعدي و ظلم اصل عدالت را مراعات كنند و در هنگامه خشم و خون خود را مهار و كنترل كنند.
از نظر خداوند اگر كس و يا جامعه اي بخواهد در مسير كمالي و هدايتي خداوند قرار گيرد مي بايست عدالت را پيشه خويش كند. در حقيقت عدالت و پاي بندي به آن موجب مي شود تا در عمل به حق گواهي دهد و حقيقت را در عمل بپذيرد و در نتيجه از نتايج حق پذيري نيز بهره مند شود. (نساء آيه 135)
به سخن ديگر عدالت و پاي بندي آن در همه امور به ويژه امور اقتصادي موجب مي شود تا افراد بلكه جوامع بشري به فرجام نيك دست يابند و آرامش و آسايش را در دنيا تجربه كنند. (اسراء آيه 35) جامعه اي كه خواهان دست يابي به سعادت و خوشبختي دنيوي و اخروي است بايد عدالت را بنياد و اساس رفتاري خويش قرار دهد و به ويژه در عدالت قسطي و مشهود بكوشد.
براي دست يابي به اين آثار مي بايست در اجراي عدالت به اين نكته توجه داشته باشد كه همواره عدالت مقدم بر احساسات باشد (مائده آيات 2 و 8) و آن را بر روابط خانوادگي و خويشاوندي و عاطفي (نساء آيه 135) مقدم دارد و در كيل و وزن و پيمانه از كم فروشي اجتناب نمايد (انعام آيه 152 و شعراء آيه 182) و در صورت ناتواني از اجراي قسط و عدالت در نفقه و امور ديگر از تعدد زوجات پرهيز كند (نساء آيه 3) و به سخن ديگر در همه زندگي خويش عدالت را مبناي عمل خود قرار دهد.
از نظر قرآن برپايي عدالت هدف بعثت پيامبران و نزول كتب آسماني و قدرت و آهن (حديد آيه 25) و فلسفه تشريع دين و قوانين (همان) و وظيفه عمومي مردمان (همان و نيز آيه 29 و 181 سوره اعراف) دانسته شده است.
گاه براي اجراي عدالت افزون بر قانون و مجريان قوي و قدرت به زور و سلاح نيز نياز است تا منحرفان سركش را با جنبش مردمي و قيام عمومي بر جاي خود نشاند. (حديد آيه 25)
از نظر قرآن اجراي عدالت از مصاديق بارز خيرات ونيكي هاست (نساء آيه 127 و اعراف آيه 85 و اسراء آيه 35) و كساني كه از اجراي آن سر باز مي زنند و يا كوتاهي مي كنند مستحق مجازات مي باشند. (نساء آيه 135)
اجراي عدالت و تحقق آن در پرتو اطاعت از خدا و رسول و رهبران سياسي ديني جامعه است (نساء آيه 59) و شانه خالي كردن از عدالت و اجراي آن نشأت گرفته از هواهاي نفساني است، (نساء آيه 135) چنان كه اجراي آن در جامعه نشانه اي بر حركت درست اجتماع در مسير كمالي و راست تلقي مي شود. (نحل آيه 76)
خداوند ايمان به خدا وتوحيد و ربوبيت وي (نساء آيه 135 و مائده آيه 8) و تقواي الهي (بقره آيه 194 و 282 و نساء آيه 129) و توجه به علم الهي و اعتقاد به آگاهي و دانايي وي (نساء آيه 127 و 135) و قدرت و توانايي عملي مردم براي اجراي آن (حديد آيه 35) در كنار توجه به كيفر شديد خداوند (مائده آيه 2) يعني توجه به معاد و بازخواست (اعراف آيه 29) را از مهم ترين علل و عوامل اجرايي عدالت از سوي مردم و جامعه بر مي شمارد.
چنان كه دشمني و كينه با يك گروه (مائده آيه 2) و سودجويي (انعام آيه 152 و هود آيه 84 الرحمن آيات 7 و 9) و ناتواني در هزينه زندگي و فقر (نساء آيه 3) و هواي نفس و پيروي از آن (نساء آيه 135 و مائده آيه 48 و شورا آيه 15) را در كنار عدم باور به توحيد و علم و قدرت خداوندي و معاد را عامل بازدارنده اجراي عدالت و مانع اصلي آن مي شمارد.