يكي از افتخارات هفته نامه گلستان قرآن آن است كه در طول انتشارش موفق شده تعداد زيادي از قرآن‌هاي موجود در موزه‌ها و كتابخانه‌هاي سطح كشور و همچنين برخي قرآن‌هاي موجود در موزه‌هاي جهان را كه هر يك نمادي از نفاست و نشانه ذوق و ارادت هنرمندان بي نام و نشان قرآني به شمار مي‌آيد، به خوانندگان خود معرفي كند و معرفي صدها نسخه ديگر از قرآن مجيد نيز در دستور كار هيئت تحريريه قرار دارد، كه نگفته پيداست پيرامون هر يك از نسخ مورد اشاره، به اندازه‌اي به مراتب بيش از حجم صفحات هر شماره از گلستان قرآن مي‌توان سخن گفت كه متأسفانه چنين مجال و امكاني موجود نيست و در اين مقال كوشش شده اطلاعاتي مختصر و مفيد پيرامون قرآن‌هاي ياد شده در اختيار خوانندگان محترم قرار گيرد.
يكي از نفايس كتب خطي و مذهب از جمله اموال فرهنگي متعلق به موزه رضا عباسي تهران، نسخه‌اي از قرآن كريم، به خط و رقم عبدالله الكاتب است كه دقيقا در يكهزارمين سال هجرت پيام آور وحي، حضرت محمد مصطفي (ص)، به هنگام سلطنت شاه عباس اول تحرير، تذهيب و تجليد شده است. اين اثر شريف كه همچون ستاره‌اي در ميان ديگر آثار موجود در موزه رضا عباسي مي‌درخشد، در قطع وزيري و هر صفحه‌اش به ابعاد 24×36 سانتيمتر است و از جهات اجزاء و عناصر طرح‌ها و وسعت تزئينات، وجود تعداد كثير اوراق مستحبات و ملحقات تزييني در پيش از افتتاح، جوار متن شريف و خاتمه، از نفايس كتاب آرايي ايراني در عصر صفوي محسوب مي‌شود و اغلب كار شناسان آن را جزو فرازهاي ارزشمند مكاتب هنري تبريز و هرات دانسته‌اند.
ملا علاء بيك تبريزي كه از مشاهير ادبا و كاتبان قرآن ميبد در نيمه دوم قرن دهم هجري به شمار مي‌آيد، قطعات - مرقعات و مصاحف متعددي از خود برجاي گذاشته كه از جمله معروف‌ترين آنها قرآني مذهب در قطع وزيري به ابعاد 17 × 28 سانتيمتر، به خط نسخ و عناوين به قلم رقاع، به تاريخ 964 قمري است كه جلدي با رويه لاكي و اندرون تيماج ساده دارد. از اين كاتب چندين قرآن ديگر نيز بر جاي مانده است كه مشخصات برخي از آنها چنين است:
نسخه قرآن مذهب به شيوه نسخ، به تاريخ 955 قمري به قطع 5/7 × 12 سانتيمتر با جلد تيماج ضربي (مجموعه كتابخانة مجلس).
نسخه قرآن مذهب، به خط نسخ و ثلث، به تاريخ 964 قمري با جلد معرق به قطع رحلي (مجموعه موزه ملي ايران)
نسخه قرآن مذهب، به خط نسخ، به تاريخ 980 قمري، در قطع وزيري با جلد روغني الحاقي از دوره قاجاريه (مجموعه كاخ گلستان).
نسخه قرآن مذهب و مرصع، به خط نسخ، به تاريخ 989 قمري، با جلدي چرمي و نقوش لچك ترنج ضربي، به ابعاد 5/15 × 5/24 سانتيمتر (مجموعه كاخ گلستان).
يك جزء از قرآن كريم، مذهب، به خط ثلث و نسخ، بدون تاريخ، با جلدي تيماج در قطع وزيري،(مجموعه كاخ گلستان).
نسخه قرآن مذهب، به خط ثلث، ريحان‌و رقاع، به تاريخ 978 قمري، به ابعاد 33 × 47 سانتيمتر، با جلد چرمي ساده (مجموعه موزه آستان قدس رضوي).
نسحه قرآن مذهب، به خط نسخ، به تاريخ 1003 قمري، در قطع جيبي( مجموعه آستان قدس رضوي).
يك جزء از قرآن مجيد، مذهب به خط نسخ و ثلث، بدون تاريخ در قطع وزيري، با جلد تيماج (مجموعه كاخ گلستان).
با وجودي كه اغلب محققان مجموعه سي جزء قرآن كريم به خط عثمان بن وراق غزنوي را شاهكار هنر كتابت و تذهيب كلام الله مي‌دانند، اما به جرات مي‌توان گفت قرآني كه يك قرن بعد از تحرير و تذهيب آن قرآن در قرن ششم قمري كتابت شده، اگر از جهات هنري برتر از قرآن عثمان بن وراق نباشد، هم سطح آن هست. اين نسخه كه مشتمل بر چهار مجلد و هر مجلد آن شامل يك ربع قرآن است، مجموعا از 1825 صفحه به قطع 30 × 39 سانتيمتر تشكيل شده و به طوري كه از كتيبه رقمش بر مي‌آيد، كتابت آن در ربيع الاخر سال 584 قمري توسط محمدبن علي نيشابوري پايان يافته و در آن حداقل 10 هزار طرح ظريف تزييني و تذهيب كه هر يك پركارتر از ديگري است به چشم مي‌خورد. اين قرآن كه جزو موقوفات مزار شيخ احمد جامي است، تمام صفحاتش جداول زرين و شنگرف دارد.
اگرچه خط كوفي ايراني، به دليل دشواري كتابت چند قرن بيشتر رواج نداشت، يكي از خطوطي است كه در اواخر سده سوم و اوايل قرن چهارم قمري شكل گرفت و قرآن‌هاي متعددي به آن خط، تحرير شده و شناخته شده‌ترين آنها قرآني است كه قسمتي از آن، موسوم به نصف القرآن، هم اكنون در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود. اين نسخه كه مورخ به سال 844 قمري است، 427 صفحه دارد و جلد چرمي ميشن آن عليرغم فرسودگي بيش از حد، همچنان زيبايي خود را حفظ كرده است.
به خط كوفي، قرآني كامل نيز در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود كه بر روي پوست آهو نوشته شده و مشتمل بر 616 صفحه به ابعاد 3/18 × 7/27 سانتيمتر است و كارشناسان زبان تحرير آن را بين قرن دوم و سوم قمري تشخيص دادند.
نسخه‌اي نفيس از قرآن مجيد، كه هم خط خوش و تذهيب زيبا و پركار دارد و هم ترجمه و ملحقات متعددش آن را از ساير قرآن‌هاي تحرير شده در دوره صفوي متمايز مي‌سازد، نسخه‌اي است كه به سفارش شاه قلي خليفه، يكي از شخصيت‌هاي سياسي عهد صفويه كتابت، تذهيب تجليد شده، اين قرآن مترجم كه به خط نسخ نگارش يافته، در قطع رحلي بزرگ، به ابعاد 2/16 × 25 سانتيمتر است و در پايان آن، به قلم شنگرف، فالنامه‌اي قرآني به خط نستعليق گنجانده شده است. اين قرآن تاريخ كتابت و نام كاتب را ندارد و از وقفنامه‌اي كه بر آن نوشته‌اند چنين بر مي‌آيد كه به سال 946 قمري وقف بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي شده است. اين نسخه قرآن، هم اكنون در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود.
يكي ديگر از قرآن‌هاي موقوفه بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي، نسخه‌اي است به ابعاد 5/19 × 31 سانتيمتر كه جلد ميشن قهوه‌اي رنگ، مزين به نقوشاسليمي و حاشيه بازوبندي به شيوه سوخت ضربي دارد و توسط شاه طهماسب صفوي وقف شده است. نام كاتب و تاريخ كتابت اين قرآن مشخص نيست
ميرزا احمد نيريزي، نسخ نويس معروف قرن دوازدهم قمري، كه متأسفانه اطلاعات چندان زيادي از زندگي وي در دست نيست، از جمله پركارترين خوشنويسان ايراني محسوب مي‌شود كه طي عمر طولاني خود چندين قرآن تحرير كرده كه برخي از آنها عبارت است از:
1 - قرآن وزيري بزرگ به ابعاد 5/21 × 5/32 سانتيمتربا افتتاح مذهب و جلد چرمي ضربي كه در سال 1122 قمري تحرير شده (مجموعه مجلس شوراي اسلامي) .
2 - قرآن وزيري بزرگ به ابعاد 20 × 8/32 سانتيمتر، مذهب با جلد ضربي چرمي كه تاريخ اتمام كتابت آن ماه صفر 1125 قمري است (مجموعه كتابخانه چستربيتي دوبلين).
3 - قرآن رحلي به ابعاد 22 × 35 سانتيمتر، مذهب، به قلم رقاع كه در تاريخ رمضان 1131 قمري به فرمان دستور اعظم...محمد قلي خان بيگدلي شاملو تحرير شده (مجموعه موزه ملي ايران).
4 - قرآن وزيري، مذهب، به ابعاد 5/14 × 5/13 سانتيمتر با جلد روغني الحاقي از دوره قاجاريه (كارعبدالوهاب مذهب باشي) كه در گذشته جزء مجموعه مجلس شوراي ملي (سابق) بود و در سال 1332 به ملك سعود، پادشاه وقت عربستان سعودي هديه شد.
5 - قرآني تمام مذهب كه در كتابخانه مصر نگهداري مي‌شود.
6 - قرآني مورخ به سال 1114 قمري (مجموعه كتابخانه نورالدين بيگ - مصر).
7 - قرآني مذهب و مترجم با جلد نفيس كه كتابت آن در سال 1108 قمري به پايان رسيده است.
8 - قرآن مذهب، به ابعاد 5/11 × 5/18 سانتيمتر با جلد روغني الحاقي از دوره قاجاريه (كتابخانه آستان قدس رضوي).
9 - قرآن مذهب، به ابعاد 23 × 5/21 سانتيمتر با جلد روغني الحاقي از دوره قاجاريه (كتابخانه آستان مقدس رضوي).
10 - قرآن مذهب به قطع رحلي 22 × 35 سانتيمتر كه تاريخ كتابت آن رمضان المبارك 1131 قمري است و جلد ضربي چرمي دارد.
11 - يك ورق مذهب، حاوي فاتحه‌الكتاب، به ابعاد 20 × 8/32 سانتيمتر كه در سال 1127 قمري به سفارش شاه سلطان حسين صفوي نوشته شده است.
12 - قرآن رحلي مذهب كه تاريخ آن 1127 قمري را دارد و قبلا جزء مجموعه كتابخانه سلطنتي بود.
13 - قرآن رحلي مذهب به خط نسخ و نستعليق توامان كه تاريخ اتمام كتابت آن 1111 قمري است و در گذشته جزء مجموعه كتابخانه سلطنتي بود.
14 - قرآن رحلي مذهب، مورخ به سال 1124 قمري كه به فرمان شاه سلطان حسين صفوي تحرير شده است و در گذشته جزء مجموعه كتابخانه سلطنتي بود.
15 - دو نسخه قرآن مذهب (مجموعه خصوصي ناصر خليلي).
اگرچه از گذشته‌هاي دور، خط نسخ به عنوان رايج‌ترين خط براي نگارش قرآن رواج يافته، اما قرآن‌هاي متعددي نيز در مجموعه‌ها و موزه‌ها نگهداري مي‌شود كه با اقلام كوفي، ثلث، ريحان و حتي غبار تحرير شده و جالب توجه اينكه از خط محقق نيز، كه به راستي نماد نظم، استواري و وزن به شمار مي‌آيد، در كتابت معدودي از قرآن‌هاي قرن هشتم و نهم قمري استفاده شده و در مجموعه كاخ گلستان (سابق) چند نسخه قرآن نفيس به خط محقق وجود دارد كه هر يك در حد خود، شاهكاري از هنرخوشنويسي محسوب مي‌شود. همچنين در موزه ملي ايران قسمت هايي از قرآن كريم به قلم محقق،اثر هنرمندان برجسته‌اي همچون احمد سهروردي، عماد الطاووسي، بايسنقري ميرزا و عماد محلاتي محفوظ است كه در بين آنها چهار جزء قرآن، به رقم احمد سهروردي از نظر فنون كتاب آرايي جزو آثاري بي نظير است. همچنين قرآن مذهب كوچكي با خط نسخ نيم دانگ جلي خوش و ثلث دو دانگ جلي به تاريخ سال 718 موجود است.
در رابطه با فعاليت‌هاي قرآني سهروردي، به 33 جلد قرآن كتابت شده توسط وي اشاره رفته كه متأسفانه امروزه از اغلب آنها نشانهاي در دست نيست. فقط مي‌دانيم يك نمونه قرآن كامل از آثارش در كتابخانه اياصوفيه استانبول محفوظ است. به اضافه آنكه چهار جزء از قرآن بزرگي كه وي در ابعاد 1/36 × 49 سانتيمتر نوشته و صفحه اول تمام آنها مذهب و مرصع است، در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود، كه يك جزء از آنها تاريخ 704 قمري و دو جزء تاريخ 706 قمري را دارد و جزء چهارم فاقد تاريخ است.
از خوشنويسي موسوم به عماد المحلاتي نيز چهل نيم جزء قرآن كريم مذهب، به خط محقق در قطع رحلي 5/25 × 2/34 موجود است و افزون بر اين 13 جزء قرآن به خط محقق در قطع رحلي 2/25 × 1/35 با رقم عمادالقاري الطاووسي در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود كه جزءهاي اخيرالذكر، مترجم نيز هست و از كتيبه‌اش چنين برمي‌آيد كه به سال 870 قمري، در شهر تبريز تحرير شده است.
از ديگر آثار قرآني به خط محقق، 23 جزء از قرآني بسيار نفيس با تذهيبي عالي، به رقم علاء الدين و متعلق به قرن نهم قمري است كه در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود و بالاخره اينكه از بايسنقر ميرزا نيز يك صفحه از قرآني به خط محقق به اندازه 112 ×
179 سانتيمتر موجود است كه بر هر رويش آياتي به خط محقق ديده مي‌شود.
در كتابخانه ملي تبريز هم، كه بهتر است گنجينه بي نظيري از كتاب‌هاي خطي و منابع مكتوب با چاپ سنگي ناميده شود، ده‌ها نسخه نفيس قرآن از ادوار مختلف تاريخي و به قلم خوشنويسان معروفي يافت مي‌شود كه برخي از آنها عبارت است از:
قرآن‌هاي مشابه : يكي از قرآن‌هاي بسيار نفيس كتابخانه ملي تبريز، نسخه‌اي است كه در اختيار مرحوم حاج‌حسين نخجواني بوده و توسط وي به كتابخانه اهدا شده است. اين نسخه كه با خط محقق، روي كاغذ خان‌باليغ، يعني كاغذ تهيه شده در چين نگارش يافته، تا چند سال پيش محررش مشخص نبود. ولي اينك گفته مي‌شود كه در قرن ششم قمري توسط خوشنويسي به نام سيدعلي موسوي هزارجريبي خطاطي شده است. اين قرآن 36×29 سانتيمتري، مهمترين مشخصه‌هايش اين است كه كليه اوراقش مزين به شمسه‌هايي از جنس طلا بوده و شمسه‌ها براي نمايش سجاوند، سجده‌ها، احزاب و جزوها به كار رفته است. سرسوره‌ها، برخلاف بسياري از ديگر نسخه‌هاي مربوط به اين دوره، طلااندازي ندارد، بلكه با ميناكاري تذهيب شده و عبارت بسم‌الله الرحمن الرحيم در ابتداي سوره‌هاي آن به 40 نوع نگارش يافته است.
قرآن ديگري كه از لحاظ خط، مشابه قرآن مورد اشاره به شمار مي‌آيد و مانند آن به خط محقق نگارش يافته، نسخه‌اي است كه تاريخ سال 912 قمري را دارد، بر روي كاغذ ختايي نوشته شده، جلدش چرمي ضربي و كاتبش ناشناخته است و برخلاف نسخه پيشين داراي ترجمه به زبان فارسي مي‌باشد.
قرآن ياقوت مستعصمي: يكي از نوادر موجود در كتابخانه ملي تبريز، قرآني با خط ريحان بسيار عالي، به قلم ياقوت مستعصمي است كه جلد چرمي دارد، روي كاغذ سمرقندي نوشته شده و داراي ترجمه به زبان تركي جغتايي است.
قرآن به خط نسخ: بيشترين قرآن‌هايي كه در كتابخانه ملي تبريز نگهداري مي‌شود، به خط نسخ و از بين آنها، قرآن‌هاي ذيل قابل اشاره است:
1- قرآن مجيد، با خط نسخ، به قلم سليمان‌بن مكايل كلوان، كه تاريخ كتابت ندارد، ولي محققان آن را از آثار خوشنويسي قرن دهم قمري دانسته‌اند. اين قرآن كه اندازه‌اش 23/5×15 سانتيمتر است، داراي 293 ورق، مجدول و مذهب است، روي كاغذ ابريشمي نگارش يافته و در هر صفحه‌اش 17 سطر نگارش يافته و در ابتدا دو سرلوح زيبا و هنرمندانه با آب طلا و مينا به سبك مكتب هرات دارد. اين قرآن، جلد سوخت بسيار نفيسي داشته كه براثر مرورزمان از بين رفته و فعلاً فقط يك رويه از جلد اصلي آن را در داخل جلد جديد، با مهارت قاب كرده‌اند.
2- قرآن مجيد، مجدول و مذهب، با خط نسخ، در 189 ورق، با كاغذ هندي، به ابعاد 5/19×12 سانتيمتر، كه كاتبش معلوم نيست. اما افتادگي آن توسط شخصي به نام محمدحسين شيرازي مرمت شده است. اين قرآن، كه هر صفحه‌اش 19 سطر دارد، داراي جلد چرمي ضربي است و با اين حال از آغاز سوره فاتحه تا آيه بيستم سوره بقره را فاقد است.
3- قرآن مجيد، با خط نسخ، به خط سيديوسف نجيب، داراي 208 ورق، كه در سال 1241 قمري، بر روي كاغذ ابريشمي نوشته شده و هر صفحه‌اش 15 سطر دارد. ابعاد اين قرآن 16×10 سانتيمتر و داراي جلد چرمي ضربي است.
4- قرآن مجيد با خط نسخ، به ابعاد 11/5×8 سانتيمتر، در 322 ورق كه بر روي كاغذ هندي نوشته شده و هر صفحه‌اش 12 سطر دارد. اين قرآن نفيس كه مجدول و مذهب است، كاتبش مشخص نيست و در آغاز دو سرلوح دارد و ابتداي سوره‌ها، آيات علايم و رموز سجاوندي آن را با شنگرف نوشته‌اند.
5- قرآن مجيد، به خط نسخ محمدجعفر، شامل 228 ورق، به تاريخ 1132 قمري، به ابعاد 5/11×5/6 سانتيمتر كه بر روي كاغذ ابريشمي تحرير شده و هر صفحه‌اش 20 سطر دارد. در اين قرآن كه مجدول و مذهب و داراي جلد چرمي ضربي است، دو سرلوح به سبك نگارگري هندي به چشم مي‌خورد، آغاز سوره‌ها و نشانه سجده‌ها را با آب طلا و رموز سجاوندي را با شنگرف نوشته و فاصله آيات را با آب طلا پركرده‌اند.
6- قرآن مجيد، به خط نسخ، شامل 32 ورق هفت سطري، به ابعاد 5/24×15 سانتيمتر كه روي كاغذ ترمه نوشته شده و جلد چرمي سوخت بسيار نفيسي دارد. در اين قرآن كه سوره الفاتحه تا آيه 141 سوره بقره را شامل مي‌شود، دو سرلوح زيبا با مينا و آب طلا به چشم مي‌خورد و جداول، نشانه‌هاي سجاوندي و فواصل آيات با آب طلاست.
7- قرآن مجيد، با خط نسخ عماد محلاتي، به تاريخ 854 قمري، در 453 ورق يازده سطري، كه روي كاغذ سمرقندي نوشته شده و جلد چرمي كهنه‌اي دارد كه به نظر مي‌رسد الحاقي باشد. اين قرآن نفيس، مجدول و مذهب دو سرلوح بسيار زيبا با مينا و آب طلا دارد، آغاز سوره‌ها و نشانه‌هاي حزب و جزء آن را با آب طلا نوشته، جداول و نشانه‌هاي فاصله آيات را با آب طلا ترسيم كرده‌اند و نشانهاي سجاوندي را با شنگرف نوشته‌اند.
8- قرآن مجيد، با خط نسخ، در 379 ورق 15 سطري، به ابعاد 17×10 سانتيمتر كه روي كاغذ هندي نوشته شده و قبلاً جلد چرمي نفيسي داشته كه از بين رفته و با اين حال يك رويه از جلد اصلي آن را داخل چرمي جديدش قاب كرده‌اند.
اين قرآن، كه دو سرلوح زيبا در صفحات اوليه دارد، تمام سطور اوراقش با آب طلا مجدول و مذهب شده، نام كاتبش مشخص نيست، اما به نظر مي‌آيد از آثار قرن دهم قمري به بعد باشد.
9- قرآن مجيد، به خط نسخ حسين آملي، شامل 196 صفحه، به ابعاد 28×18 سانتيمتر كه به سال 1117 بر روي كاغذ فرنگي تحرير شده است.
10- قرآن مجيد، به خط نسخ سيدسليمان در 300 صفحه به ابعاد 16×13 سانتيمتر كه روي كاغذ فرنگي نوشته شده و تاريخ تحريرش مشخص نيست.
11- قرآن، به خط نسخ، مورخ به سال 1215 قمري كه نام كاتبش مشخص نيست و روي كاغذ فرنگي نگارش يافته است.
12-... و بالاخره يك نسخه قرآن مجيد بسيار فرسوده و ناقص، به ابعاد 29×17 سانتيمتر كه روي كاغذ فرنگي نوشته شده و فقط 187 صفحه از آن موجود است و تاريخ تحريرش دقيقاً مشخص نيست.