آنچه در اين مقاله آمده، بررسى و كنكاشى است در تفسير انوار درخشان اثر علامه بزرگوار و دانشمند معاصر حضرت آيت الله العظمى سيد محمد حسينى همدانى.
پيش از آشنايى اجمالى با سر فصل‏هاى مقاله، گذرى خواهيم داشت به جايگاه دانش تفسير پژوهى در علو قرآن /
« تفسير پژوهى »، دانشى است جوان كه در قرن اخير تصج گرفته است. پيش از آن عموم بحث هاى شناخت تفاسير در محدوده بحث علم، قواعد تفسير، طبقات مفسرين و احيانا در تفسير شناسى بسنده مى شد، اما اين دانش‏
در ادامه و تكميل همان بحثها پا به ميدان گذاشته و به بررسى تفاسير از جهت هاى گوناگون پرداحته است، و در دهه اخير بالندگى و رشد قابل توجهى پيدا كرده است.
در تفسير پژوهى، نگاهى به زندگى، مراحل تحصيلى، اساتيد، شاگردان، درجات علمى، آثار و تأليفات، شرايط، محيط زندگى، فضاى علمى، فرهنگى، سياسى و اجتماعى و منطقه جغرافيايى مفسر مى دوزد و آنچه را كه در شناخت تفسير مثمر ثمر باشد كنكاش مى كند.
در مرحله بعدى، روشن شناسى تفسير مورد نظر است، يعنى به تحليل، بررسى، نقد سبك و روش تفسير از جهات زير توجه مى شود:
شكل استفاده مفسر از مواد اساسى تفسير مانند: ادبيات، لغت، حديث، تاريخ، تفاسير پيشين، اقوال مفسران صحابه و تابعين و... مورد بررسى قرار مى گيرد و حدود استفاده از آن معين مى شود. آنگاه به بررسى شيوه مفسر در استخراج مطالب از نگاه منهج گرايانه توجه مى كند كه مثلا آيا تفسير قرآن به قرآن است، تفسير قرآن به مأثور است، هر دو است، با نقادى عقلى چه ميانه اى دارد؟ تدبر و تأمل در كلمات و در جمع بين آيه چگونه است؟ آيا به سياق و نظم آيات توجه دارد؟ تا چه حد علوم و دانش تجربى و فرهنگ عصر و شبهات مخالفين در تفسير اثر گذاشته و به آنها بها داده است؟ گرايشات كلامى وى چيست؟ از چه مذهب و عقيده‏اى پيروى مى كند؟ برخورد او با ساير مذاهب و عقايد چگونه است؟ اگر مفسر مربوط به دوران معاصر است، تفسير علمى تا چه حدود در برداشت هاى او راه يافته است؟ مفسر با فقه و آيات الاحكام چگونه برخورد كرده؟ روايات اسراييلى در تفسير حضور دارد، اخبار ضعيف و غريب به تفسير راه يافته؟ و بالاخره منابع اصلى تفسير چيست و نسبت به چه تفسيرى از تفاسير پيشين دلدادگى و دلباختگى دارد تا تأثر او مشخص شود، شيوه نقل او از منابع چگونه است؟ و در نهايت آيا تفسير جنبه تحليلى و توصيفى دارد يا جنبه ارشادى و هدايتى؟ و ده‏ها سئوال ديگر درباره تفسير.
همان گونه كه اشاره شد، طبقات مفسران و تفسيرشناسى از نظر ترتيب بحث، مقدم و جز مقدمات لازم تفسر پژوهى است. زيرا در طبقات مفسران، شناسايى نخستين تفسير و ترتيب تاريخى مفسران و سير تطور دانش تفسير مورد نظر است، و در تفسيرشناسى، نگرش به مجموعه‏اى از تفاسير با توجه به طبقه بنديهاى رايج در كار تفسيرشناسى، نگاهى كلان به تفاسير دارد و براى تفسير پژوه، اطلاعات لازم در دسته بندى تفاسير و نكات مهم در شناخت تفسير و نقاط ضعف و قوت آنها را به دست مى‏دهد.

اگر تفسيرشناسى، انسان را با سير تطور، تفسير و چند و چون مجموعه تفاسير از مراحل نخستين آشنا مى‏كند، در تفسير، پژوهى، زمينه ارزيابى و شناخت دقيق و سطح استفاده كنندگان و خواستگاه تفسير را نشان مى‏دهد و در مجموع فرصت مقايسه بين يك تفسير و ديگر تفاسير - معاصر و غير معاصر - را فراهم مى‏سازد و ما را به كاستى‏ها را فراهم مى‏سازد و ما را به كاستى‏ها و نيازهاى دانش تفسير در عصر حاضر آگاه مى‏سازد و در نتيجه به بهترين شيوْ تفسير و كسب تجربيات لازم در دانش تفسير رهنمون مى‏سازد.
با توجه به آنچه گفته آمد، هدف از اين كنكاش روشن مى‏گردد، زيرا هدف، بررسى و شناخت و ارايه اجمالى از مسايل مختلف تفسير براى علاقمندان به تفسير، در رشته علوم قرآن و ديگر شيفتگان به قرآن و معارف قرآنى است بنابراين اگر به زندگى علامه حسينى و فضاى فرهنگى و ترتيبى و آثار علمى و مسايلى از اين دست پرداخته مى‏شود، بدان جهت است كه راه شناخت به سوى تفسير بازگردد و از افق تفسير پژوهى به حيات و آثار علمى مفسر نظاره گردد.
در بخش آشنايى كلى با تفسير، به ويژگى مهم اين تفسر و چگونگى نثر و ادبيات و بهره‏گيرى از نوع واژگان و مخاطبان تفسير و انگيزه تأليف، تعداد مجلدات، زمان نگارش و مسايل فنى و چاپى كتاب پرداخته خواهد شد.
در بخش منابع تفسير، به كتاب‏هاى عمده و نام نويسندگان و تاريخ وفات و محتوا و خصوصيات آن‏ها بسنده مى‏شود/
در بخش شيوه تفسيرى علامه، در آغاز از روش نگارش و كيفيت شروع مباحث و ترتيب چينش موضوعات صحبت شده، آنگاه به شيوه ترجمه نگارى تفسير اشاره شده است، سپس شيوه تفسير نگارى مؤلف در استخراج پيام قرآن و جايگاه عقل و اجتهاد در تفسير انوار درخشان و بهره‏گيرى‏هاى فلسفى براى برهانى كردن عقايد اسلامى اشاره شده است.
از ديگر مباحث اين پژوهش، معرفى صبغه‏هاى اخلاقى و تربيتى تفسير و انسان‏شناسى‏هاى مفسر در سراسر كتاب است. در پايان، بحث‏هاى كلان تفسير مانند: معادشناسى، تفسير فقهى، مباحث اجتماعى، قصص، علوم قرآن ياد شده و حدود استفاده و جايگاه اين مباحث در اين تفسير تعيين شده است.

علامه مفسر حضرت آيت الله العظمى سيد محمد حسينى همدانى نجفى فرزند آيت الله سيد على همدانى، در سال 1322 ق در خانواده علم و تقوى در شهر نجف اشرف متولد شد. پدر ايشان از شاگردان مرحوم ملا حسينقلى همدانى و حاج سيد احمد كربلايى و همدوش و همطراز با مرحوم ميرزا جواد آقاى ملكى تبريزى و حاج آقا حسين قمى بود و با بزرگانى از جمله مرحوم آقاى شيخ محمد بهارى همدانى حشر و نشر داشت، و مدت 18 سال به طور مرتب ملازم مرحوم آخوند بود و غير از درس و بحث‏هاى رسمى حوزه از سير و سلوك و حالات آموزنده و مفيد آخوند ملا حسينقلى همدانى كسب فيض مى‏كرد.
مفسر بزرگوار پس از هشت سال، با مرحوم پدرش از نجف به ايران مى‏آيد و در آغاز، نزد پدرش درس شروع مى‏كند و مدتى از مرحوم سيد على همدانى و ديگران بهره مى‏برد، تا آنجا كه در سال 1343 ق و پس از گذشت سيزده سال مجددا به نجف باز مى‏گردد و در آنجا به تحصيل ادامه مى‏دهد و چون ميان پدر علامه حسينى و مرحوم ميرزاى نائينى علاقه و دوستى ديرينه وجود دارد، فرزند خود را تحت هدايت و سرپرستى ايشان قرار مى‏دهد. ايشان درس‏هاى باقيمانده سطح را خدمت مرحوم آيت الله ميلانى از شاگردان بزرگ مرحوم نائينى و كميانى و آقا عماد رشتى تمام مى‏كند.
در سال 1345 ق پس از پايان دروس سطح، در دوره پايانى درس اصول مرحوم ميرزاى نائينى (م 1355 ق) شركت مى‏كند و استاد از وى مى‏خواهد كه درسها را بنويسد و ايشان ببيند.
وى در اين باره مى‏گويد:
«من چند سال، درس مرحوم آيت الله نائينى مى‏رفتم. در طول اين چند سال تمام درس ايشان را مى‏نوشتم و هر چند وقت يكبار، نوشته‏ها را كه چند دفتر مى‏شد، خدمت ايشان مى‏بردم و ايشان مطالعه مى‏فرمودند. تمام دوره درس اصول را، تا ابتداى بحث برائت، در مدت هفت هشت سال...» (1)
ايشان دربارْ عظمت علمى و روحى استاد خود در همين مصاحبه، نكات ارزنده‏اى دارند و اهتمام استاد را به تربيت شاگرد، دقت در ارايه مطالب، توجه به ادبيات و نويسندگى و از همه مهم‏تر به دعا و مناجات و راز و نياز و آداب نماز مى‏ستايند و مى‏گويند:
«مرحوم آيت الله نائينى بنا داشتند براى فريضه ظهر و عصر، حدود يك ربع ساعت كه به اذان مانده بر روى سجاده بنشينند و حال انتظار داشته باشند، تا اذان بگويند و ايشان مشغول نماز شوند.» (2)
علامه حسينى به جز درس مرحوم نائينى، در درس فقه و اصول مرحوم حاج شيخ محمد حسين اصفهانى (م 1365 ق)، معروف به كمپانى شركت مى‏كنند. از بحث بيع تا بحث خيارات مدت چهار سال از استاد استفاده مى‏كنند و تحت تأثير قوت روح ايشان قرار مى‏گيرند. ايشان درباره استاد خود كمپانى در همين مصاحبه مى‏گويند:
«غير از مهارت و استادى كم نظير مرحوم آيت الله شيخ محمد حسين كمپانى در فقه و اصول، در تفسير و بهره بردارى از آيات قرآن نيز ابتكارهاى خوب و جالبى داشتند، از جمله مى‏فرمودند: «ما از آيات الهى مى‏توانيم پى به مقام هر يك از انبيا ببريم كه در مقايسه آن با مقام او صياى الهى حقايقى فهميده مى‏شود...» (3)
بنابراين، ايشان افزون بر شاگردى كمپانى در فقه و اصول، شاگردى و مرحوم كمپانى را در تفسير داشته و چه بسا متأثر از آموخته‏هاى ايشان در اين دانش عظيم الشأن بوده است.
گذشته از مرحوم كمپانى، ايشان شاگرد بزرگان چون آقا ميرزا جواد ملكى و بزرگان عرفان عملى بوده است. علامه مدتى در خدمت آيت الله ميرزا على آقاى قاضى بوده و محضر ايشان را درك كرده است. مرحوم ميرزا على آقاى قاضى از شاگردان مبرز مرحوم آقاى سيد احمد كربلايى از عرفاى نامى آن زمان بوده است. علامه حسينى درباره مرحوم قاضى و رابطه خودش با ايشان مى‏گويد:
«در سنه 1347 يا 1348[ ه ق‏] كه من در مدرسه قوام بودم. مرحوم ميرزا على آقاى قاضى به مدرسه قوام تشريف آوردند و از متصدى مدرسه خواستند كه حجره‏اى را در اختيار ايشان قرار دهد. متصدى مدرسه با كمال احترام پذيرفت و يك حجره كوچكى از طبقه فوقانى مدرسه را در اختيار ايشان قرار داد. بعد معلوم شد كه مرحوم ميرزا على آقاى قاضى حجره را به عنوان مكان خلوتى براى تهجد و عبادت مى‏خواستند ؛ چرا كه منزل ايشان كوچك بود و ايشان تصور داشتند شب هنگام كه مى‏خواهند به نماز و تهجد بپردازند، مزاحم بچه‏ها هستند ؛ به اين جهت اين حجره را تهيه كرده بودند. شب‏ها حدود ساعت دوازده كه معمولا طلبه‏ها به خواب مى‏رفتند تا براى درسهاى فردا استراحتى كرده باشند، شب زنده دارى و تهجد ايشان در آن حجره كوچك شروع مى‏شد. در آنجا بود كه من شيفته مرحوم ميرزا على آقاى قاضى شدم. حالت دعا و نيايش ايشان، در آن حجره كوچك، خيلى براى من جالب و زيبا بود. چند ماهى از آمدن ايشان به مدرسه مى‏گذشت كه من رفتم خدمت ايشان و تقاضا كردم كه كتاب «جامع السعادات» مرحوم نراقى را براى من بخوانند و ايشان با كمال بزرگوارى پذيرفتند.
قرار شد من در كنار درسهاى ديگر در ساعات فراغت خدمت ايشان برسم. با اين قرار من خدمت ايشان مى‏رسيدم و ايشان درس مى‏فرمودند ؛ اما جه درسى، واقعا درسى عرفانى بود ؛ يك عرفان وجدانى. شنونده يقين مى‏كرد كه آنچه استاد مى‏گويد، خود به يقين دريافته و در وجود خودش پياده كرده است.
هنوز شيرين و لذت آن مدت كوتاه درس را كه خدمت ايشان بودم احساس مى‏كنم.
اقرار مى‏كنم كه مرحوم ميرزا على آقاى قاصى بسيار مرد كم نظيرى بود. كلام و رفتار و سلوك ايشا بسيار جذاب و دلنشين بود.» (4)

1. تفسير انوار درخشان كه مورد بحث ما در اين مقاله است.
2. شرح اصول كافى در شش مجلد.
3. تقريرات درس مرحوم تائينى كه به چاپ نرسيده است. (5)

علامه حسينى از شخصيت‏هاى بزرگى تصديق اجتهاد و اجازْ نقل حديث گرفته‏اند كه سه چهار اجازه ايشان در جلد هيچدهم تفسير انوار درخشان در آغاز كتاب به چاپ رسيده كه به آنها اشاره مى‏كنيم.
1. اجازه از مرحوم ميرزاى نائينى در تاريخ 22 ذى الحجه 1351 ق كه اين تعبيرات درباره ايشان نگاشته شده است:
«عمدْ العلماه و الافاضل العظام وثقْ الاسلام المؤيد المسدد الصفى... فقد حضر ابحاثى الفقهيْ و الاصوليْ مدْ عديدْ حضور تفهم و تحقيق و تعمق و تدقيق، حتى ادرك مناه و نال مبتغاه و بلغ و نال درجْ ساميْ من الاجتهاد، مقرونْ بالصلاح و السداد فلجنابه العمل بما يستنبطه من الاحكام على النهج المتداول بين الاعلام.»
2. بالجازه از مرحوم شيخ الحكمأ محمد حسين اصفهانى معروف به «كمپانى» كه اين تعبيرات را در حق ايشان در تاريخ هشتم محرم الحرام 1351 ق نوشته است:
«السيد السند و المولى المعتمد، ضفوْ العلماه الاعلام وثقْ الاسلام... حضر على غير واحد والاعيان و على شطرا من الزمان لتحقيق المبانى الاصوليه و تنقيح القواعد الفقهيْ مراعيا للتأدب بالاداب الدينيْ و التخلق بالاخلاق الالهيْ حتى فاز، ولله الحمد بالمراد و حاز درجْ الاجتها... »
3. آيت الله ميرزا محمد كاظم شيرازى از ديگر اعاظم حوزه علميه نجف، نيز نوشته‏اند:
«ان العالم العلم العلاّم و الصفى المهذب القمقام و تلاد الأمم و ركن الاسلام.... ممن نفر فى عصرنا للتفقه الى مطاف المهاجرين... فأخذ منهم شطرا كافيا و حظا وافيا... فبلغ مرتبْ الاستنباط و درجْ الاجتهاد و حاز العونين و وفق بالمرتبتين فهو المجتهد العدل الذى يرجع اليه فى مهام الامور فى عصر الغيبْ.» تاريخ اين نوشته ربيع الاول 1352 ق است و در ذيل آن مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى اين اجازه را تأييد كرده است.

علامه حسينى همدانى در محيطى آكنده از معنويت و در فضاى روحانى جمعى بزرگان عرفان و سير و سلوك در دوران معاصر تربيت شد. اساتيد آن زمان اين رشته مرحوم ميرزا على آقاى قاضى و مرحوم شيخ محمد حسين اصفهانى (معروف به كمپانى) بودند. از طرف ديگر پدر بزرگوار ايشان مرحوم سيد على عرب همدانى از شاگردان ملا حسينقلى همدانى و سيد احمد كربلايى بود، بنابراين در اتصال با شخصيت‏هاى بزرگ عرفان و سيرو سلوك همچون شيخ محمد بهارى، ميرزا جواد آقاى ملكى تبريزى، شيخ عباس كازرونى و... بودند. قطعا همه اين بزرگان و اساتيد در شخصيت مرحوم همدانى تأثير داشته‏اند و به ويژه در اثر تفسيرى بزرگ ايشان يعنى تفسير انوار درخشان و اين معنا در سرتاسر تفسير مهشور است. البته اين نكته روشن است كه تربين شدن انسان بدون استاد امكان‏پذير نيست، چنانكه ياد گرفتن هر دانشى در جهان نياز به استاد دارد. كسى كه طالب راه و سلوك طريق خدا باشد بايد استاد ببيند و راه چاره و خود سازى و مبارزه با نفس را بياموزد، از اين رو، شخصيت‏هاى بزرگ علمى و عرفانى هميشه داراى استاد بوده‏اند و با نظارت هدايت استاد به مقام و مرتبتى رسيده‏اند.

علامه بزرگوار، سر انجام پس از عمرى تلاش و كوشش، تحقيق و تبليغ و نگارش آثار علمى و دينى در سحرگاه يكشنبه 15 جمادى الاول 1417 / هشتم مهر ماه 1375 در سن نود و پنج سالگى بدرود حيات گفت. با رحلت وى در استان همدان سه روز عزاى عمومى و يك روز تعطيل عمومى اعلام شد و سراسر شهر سياه پوش گرديد. پيكر پاكش پس از تشييع چند صد هزار نفرى به مشهد مقدس انتقال يافت و در دار الزهد آستان قدس رضوى در جوار مرقد مرحوم شيخ بهايى به خاك سپرده شد.
آنچه تا اينجا گفته شد خلاصه‏اى بود از شرح زندگى، دوران تحصيل، اساتيد و اجازات و تأليفات و شرايط فرهنگى و فضاى تربيتى مفسر عاليقدر انوار درخشان.
اينك بحث هايى در زمينه آشنايى با تفسير آن بزرگوار خواهيم داشت.

تفسير انوار درخشان از جمله تفاسير كامل فارسى دوران معاصر ايران است كه با جهت گيريهاى شيعى در قالب اصطلاحات و مفاهيم فلسفى و عرفانى نگاشته شده است. ويژگى مهم اين تفسير را بايد در بحث‏هاى معنوى و اخلاقى و انسان‏شناسى اين تفسير دانست. نگارش اين تفسير با نثر و ادبيات فارسى در قالب فرهنگ عمومى حوزه‏هاى علميه شيعه و تركيب جمله‏هاى فارسى همراه با اصطلاحات عربى متداول است. گر چه اين نثر در تمام مجلدات تفسير يكسان نيست، اما در مجلدات نخست آن آميختگى كلمات با اصطلاحات فلسفى و عرفانى بيشتر و در مجلدات بعدى نثر آن اندكى آسان‏تر و خوش خوان‏تر مى‏گردد.
در مجموع، مخاطبان تفسير، افراد آگاه و آشنا با اصطلاحات علوم اسلامى و ادبيات عرب و اهل مطالعه در رشته تفسير اند، نه توده مردم.
تعداد مجلدات تفسير 18 جلد و از تاريخ 138( تا 4014 ق، نگارش و نشر يافته است، بنابراين، زمان نگارش تفسير حدود 24 سال مى‏باشد. ناشر تفسير «انتشارات لطفى» در تهران و مصححان آن در آغاز، آقاى محمد باقر بهبودى است و از جلد چهارم به بعد حجت الاسلام آقاى مهدى انصارى، سبط مفسر و آقاى گنجى پور خوشنويس بوده‏اند. در زمينه چاپ نيز مانند خود تفسير از نظر روال فصل بندى و تهيه فهرست موضوعات و تصحيح اغلاط مطبعى يكسان نيست و نوسانات بسيارى در زمينه‏هاى مختلف وجود دارد.
درباره انگيزه نگارش تفسير، مؤلف در آغاز كتاب چنين مى‏نويسد:
«چنين گويد بنده دليل سيد محمد حسينى نجفى عربزاده، مدتها در فكر بودم كه صحايف چندى در تفسير و شرح آيات كريمه از قبسات واقفان بر اسرار آنها بنگارم، و از كتاب عزيز تفأل و مسئلت خير نموده كريمه «و جعلها كلمْ باقيْ فى عقبه» استهلال شد و از حكيم حميد نيز با ابتهال مسئلت نموده كه آن را از تفألات مقضيه فرمايد.» (6)
علامه نجفى، در آغاز تفسير مقدمه‏اى در باب اهميت قرآن و جايگاه آن در ميان مسلمانان دارد و همچنين به مسأله لزوم آموزش قرآن به فرزندان و قرائت آن و بحث كيفيت نزول قرآن اشاره دارد و آنگاه وارد تفسير مى‏گردد/
مطالب تفسيرى كتاب بر دو قسم است، آنچه از ادبيات، لغت، روايات، وجوه و احتمالات تفسيرى و شرح و توضيح جملات گفته شده، بخش نقليات تفسير را تشكيل مى‏دهد ؛ و آنچه كه به تحليل و توصيف و نتيجه‏گيرى و برداشت هدايتى و اخلاقى از آيات بر مى‏گردد، در مجموع ديدگاه مفسر را تشكيل مى‏دهد و با تعبير: «مفسر مى‏گويد»
بيان شده است.

عمده‏ترين منابع كتاب، در بخش نقل روايات است كه از بخش عظيمى از جوامع روايى شيعه و سنى نقل گرديده است، اهم اين منابع به شرح زير مى‏باشند.
1. تفسير منسوب به امام حسن عسگرى: راوى اين تفسير محمد بن قاسم جرجانى استر آبادى (م قرن چهارم) است.
2. تفسير عياشى: محمد بن مسعود سمر قندى عياشى (م. قرن سوم) اين تفسير نيز روايى و از اهل بيت نقل حديث مى‏كند.
3. تفسير قمى: على بن ابراهيم بن هاشم قمى. (م. بعد از سنه 307 ق) اين تفسير منسوب به على بن ابراهيم است و در حقيقت گرد آورى از چند تفسير است كه يكى از آنها تفسير قمى است.
4. كافى از محمد بن يعقوب كلينى (م 328 ق). از كتاب‏هاى چهارگانه حديثى مقبول شيعه.
5. من لا يحضره الفقيه، از محمد بن على بن بابويه (م 329 ق) معروف به شيخ صدوق، نيز از كتاب‏هاى چهار گانه حديثى شيعه.
6. تهذيب الاحكام فى شرح المقنعه، از محمد بن الحسن الطوسى (م 460 ق)، از كتاب‏هاى چهار گانه حديثى شيعه.
7. استبصار از مؤلف پيشين، از كتاب‏هاى چهار گانه حديثى مقبول شيعه.
8. قرب الاسناد: ابوالعباس عبدالله بن جعفر حميرى (م حدود 290 ق)، از راويان مورد اعتماد و كتاب حديثى است.
9- معانى الاخبار: از شيخ صدوق در شرح معانى كلمات حديثى است /
10 تا 13. عيون اخبار الرضا، توحيد، علل الشرايع و خصال از شيخ صدوق. اين چهار كتاب صدوق نيز اخبار اهل بيت پيامبر و مشتمل بر موضوعات مختلف است.
14. مناقب آل ابى طالب، از محمد بن على ابن شهر آشوب سارى (م 588 ق) كتابى است كلامى خبرى كه در شرح احوالات پيامبر و اهل بيت و مناقب آنها و گفتار دانشمندان بزرگ در اين باره است.
15. دعوات راوندى: قطب الدين حسين بن سعيد بن هبْ الله راوندى (م 573 ق). اسم اصلى آن «سلوْ الحزين» (الذريعْ، 9 / 210) است و درباره ادعيه مأثوره از اهل بيت است.
16. بحار الانوار: محمد باقر مجلسى (م 1110 ق). مجموعه احبار گرد آورى شده در موضوعات مختلف از كتاب‏هاى‏ گوناگون شيعه است.
17. تفسير برهان: سيد هاشم بحرانى (م 1107 ق). تفسيرى است اثرى بر طبق مذاق شيعه.
18. احتجاج، از ابو منصور احمد بن على بن ابى طالب طبرسى (م 588 ق) كتابى است حديثى كه درباره مؤلف و صحت انتساب آن به وى و محتواى كتاب چند و چون‏هاى بسيارى شده است.
در بخش منابع روايى غير شيعى، تفسير در المنثور جلال الدين سيوطى (م 910 ق) را مى‏بينيم.
در قسمت منابع تفسيرى كه مؤلف از آنها بهره برده است، تعداد اندكى ياد شده است:
1. تفسيير مجمع البيان: ابو على فضل بن حسن طبرسى (م 548 ق).
2. الكشاف: جار الله محمد بن عمر زمخشرى (م 538 ق).
3. مفاتيح الغيب: ابو عبدالله محمد بن حسين طبرستانى رازى معروف به فخر الدين رازى (م 606 ق).
مؤلف در ذكر روايات تنها نام كتاب را ياد مى‏كند بدون آنكه جلد و صفحه را مشخص كند، همچنين در برخى از موارد تنها به ذكر اما معصوم بسنده مى‏كند بدون آنكه نام كتاب و صفحه آن را تعيين كند.

روش نگارش اين تفسير چنين است كه پس از ذكر نام سوره و احيانا تعداد آيات و مدنى و مكى بودن سوره، آيه يا چند آيه هم موضوع و وابسته به يكديگر را نگاشته، سپس زير عنوآن «خلاصه» ترجمانى از آيه را به ترتيب آيات بيان مى‏كند. و آنگاه با عنوآن: «شرح» آيات كريمه را تفسير مى‏كند. در اين بخش، رابطه آيه پيشين را با آيات پسين شرح داده و سپس آيه را به چند جمله مجزا از يكديگر در آورده و هر يك از آن قسمتها را از نظر قواعد ادبى صرف و نحو، بلاغت و لغت مورد بحث قرار مى‏دهد، آنگاه به تبيين و توضيح مفاد آيه مى‏پردازد. روش مولف در تمام مجلدات از اين جهت يكسان نيست، مثلا در جلد اول به تجزيه و تركيب و برخى اطلاعات علوم قرآنى مانند: نام سوره و آيه اشاره دارد، در صورتى كه اين اطلاعات در جلدهاى بعدى كم يا اصلا وجود ندارد.
در پايان، شرح روايات تفسيرى را مى‏آورد كه شاهد و دليلى است بر آنچه كه تفسير كرده يا توضيح بيشترى است در مفهوم آيه/
پس از توضيح مختصر درباره شيوه نگارش و تنظيم، به شناخت تفسير از نگاه تفسير پژوهى مى‏پردازيم و مباحث زير را دنبال مى‏كنيم.
1. نگاهى به ترجمه نگارى تفسير انوار درخشان.
2. شيوه تفسير نگارى مؤلف در استخراج پيام قرآن.
3. بررسى چگونگى طرح مسايلى مانند: اسباب نزول، قصص قرآن، معادشناسى مباحث اجتماعى، تفسير فقهى، علوم قرآن و...

چنانكه ياد آور شديم، بخش نخست اين تفسير را ترجمه آيات تشكيل مى‏دهد، ترجمه‏اى كه مى‏تواند به طور مستقل مورد توجه قرار گيرد و يكى از ترجمه‏هاى فارسى قرآن دوارن معاصر محسوب گردد.
ترجمه، آوردن معانى برابر كلمات قرآن به زبان ديگر است. ولى حقيقت آنست كه آوردن كلمات و جملاتى كه گوياى معانى بلند و بليغ قرآن باشد، امر بسيار مشكل و دشوار است. بدين روى بيشتر ترجمهه‏هاى موجود آميخته با تفسير است. زيرا چنين امكانى نيست كه دقيقا معانى و مفاهيم سخنان خداوند را در محدوده واژگان معين در برابر قرآن و در قالب پيام قرآن قرار دهيم بدون آنكه كلماتى در توضيح آن نيفزاييم. اين دشوارى در باب ترجمه مثالها، تشبيهات و مفاهيم اعتقادى افزون‏تر مى‏گردد، بدين جهت در ترجمه‏هاى فارسى موجود دو روش برگزيده شده است:
1. روش رايج لفظ به لفظ و پاياپاى كه اصطلاحا ترجمه تحت اللفظى مى‏نامند.
2. روش تبديل محتوا و نقل به مضمون كه در قالبى و چراچوب الفاظ قرآن قرار نمى‏گيرد.
در ترجمه‏هاى لفظ به لفظ قرآن معمولا تصور درستى از پيام قرآن به دست نمى‏دهد و خواننده آنچنان كه بايد، محتواى پيام قرآن را درك نمى‏كند، اما در ترجمه‏هاى تبديل محتوا و نقل به مضمون اين غرض تأمين مى‏شود، اما سرپيچى از پيام قرآن بسيار انجام مى‏گيرد، از اين رو در ترجمه‏هاى دسته دوم چند گونگى بسيار است. مثلا اينكه كسى بخواهد آيه: «الرحمن على العرش استوى» (طه 20/5) را ترجمه كند، گذشته از بحث‏هاى كلامى بايد به گونه‏اى ترجمه كند كه تمامى مفهوم دريافتى را بتواند القا كند. آيا بگويد ؟ خدا بر عرش مستوى است، رحمان بر عرش مستوى است، يا از اين ايجاز در گذرد و به روانى و تفصيل روى آورد و يگويد: خداوند رحمان بر تخت حكومت و تدبير نشسته است. با اين توضيح، ترجمه «انوار درخشان» تحت عنوان «خلاصه» از قسم دوم ترجمه‏ها است. يعنى ترجمه‏اى كه عنصر تفسير در آن راه يافته و براى خواننده خوشخوان و قابل درك شده است. اما سوگمندانه اين ترجمه تا پايان ادامه نيافته و تا قسمتى از جلد هفتم يعنى جزه نهم قرآن، سوره انفال انجام گرفته است و مؤلف از اين وعده نخستين خود صرف نظر كرده است.
ويژگى مهم اين ترجمه، روانى و روشن بودن مفاهيم و پيام آيه است كه مفسر با افزودن برخى توضيحات، خلاصه ديدگاه خود را در تفسير آيه و مجموع بحث ارائه مى‏دهد و ضماير و قيود كلام را مشخص مى‏كند و در غالب و شكل بندى جملات عربى قرار نمى‏گيرد، بدين جهت اين ترجمه از نظر شيوه ارزيابى ترجمه‏ها، قابل توجه مى‏باشد. به عنوان نمونه ترجمه آيه 106 سوره بقره:«ما ننسخ من آيْ» را مى‏آوريم تا روشن شود كه چگونه از قالب جمله بندى آيه فراتر رفته است:
«پاره‏اى از آيات قرآنيه را كه نسخ و يا حكم آن را غير قابل اجرا نماييم بهتر از آن و يا مانند آن را نازل خواهيم نمود و بدانيد كه پرودگار آنچه صلاح در تربيت بشر باشد. تشريع مى‏نمايد.» (7)

نخسيتن راه براى درك معانى قرآن، كمك گرفتن از خود قرآن است، به اين معنا كه با استخراج آيات مشابه و هم معنا و يا آياتى كه در موضوع واحد يكسان و يا نزديك به هم هستند، ابهام و اجمال آيات را بر مى‏داريم و يا براى تكميل يك صورت از داستانى كه قرآن در سوره‏هاى مختلف آن را بيان كرده است از اين شيوه استفاده مى‏كنيم.
مرحوم علامه طباطبايى (ره) كه خود يكى از اهتمام ورزان به اين روش تفسيرى است در اين باره مى‏نويسد:
«راه دوم آن است كه قرآن را با خود قرآن تفسير كنيم، با تدبرى كه بدان مأموريم از خود قرآن براى كشف معانى آيات استمداد جوييم و نظاير آنها را به دقت مورد بررسى قرار داده، از مجموع آنها تفسير آيه مورد مطالعه را به دست آوريم و آنگاه مصاديق مختلف آيات را با خواص و جهاتى كه از خود آيات به دست مى‏آيد جست و جو كنيم، درست همان گونه كه خداوند فرموده است:«و نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شئ» (نحل، 16 / 89) و ما كتاب را كه بر تو فرستاديم بيانگر همه چيز است، حاشا، قرآنى كه بيان كننده هر چيز است، مبين خود نباشد. (8)
روش علامه حسينى در تفسير قرآن به قرآن به عنوان نخستين راه براى درك قرآن همه جا يكسان نيسست. در آغاز تفسير و در جلدهاى نخستين به اين شيوه اهتمام نشان مى‏دهد و براى فهم أيه از اين روش استفاده مى‏كند، مثلا در ذيل آيه:«كيف تكفرون بالله و كنتم امواتاً فاحياكم ثم يميتكم ثم يحييكم» (بقره، 2 / 28) درباره مراحل زندگى و مرگ انسان كه قرآن در اين آيه دوبار زنده شدن را مطرح مى‏كند، ايشان در تفسير كلمه:«يحييكم» كه منظور كدام زنده شدن است و تفاوت اين حيات با حيات پيشين چيست ؟ مى‏فرمايند كه:اين حيات، حيات پس از عالم برزخ است كه ارواح بشر را با بدن‏هاى خود باز گشت خواهد داد و حياتش نسبت به حيات دنيايى و برزخى كامل‏تر و زندگى حقيقى و دايمى است. سپس ايشان براى توضيح اين معنا به آيه كريمه 79 سوره يس:«قل يحيها الذى انشأها اول مرْ» استدلال مى‏كند كه از زندگى در عالم قيامت تعبير به حيات حقيقى شده و از زندگى در دنيا به «نشؤ و نمو» تعبير شده است. همچنين در سوره عنكبوت آيه 64 كه باز خداوند فرموده است: «ان الدار الآخرْ لهى الحيوان»، خداوند حيات حقيقى تعبير فرموده است. (9)
در اين تفسير، مباحث قرائت، اعراب، نظم و ارتباط سياقى آيات مطرح نيست، بدين جهت از منظر تفسير پژوهى اين نوع بحثها گاه مى‏تواند جنبه گرايش خاص مفسر را در اعتقاد به طرح آن يا بى اعتقادى به اصل آن را نشان دهد و احتمال هم دارد كه به اين دليل باشد كه اين مباحث براى خواننده فارسى زبان مفيد نيست و موجب دور شدن از اهداف هدايتى قرآن مى‏گردد/

تفسير نقلى را مى‏توان از ريشه دارترين راه‏هاى درك معانى و معارف قرآن در ميان نخسيتن دانشمندان عالم اسلام به شمار آورد، چه بررسى تحولات و تطورات بحث‏هاى تفسيرى و علوم قرآن، به خوبى نشانگر آن است كه اعتماد مسلمانان صدر اسلام و دانشمندان آن دوران در درك قرآن به آن سلسله از رواياتى بوده است كه از پيامبر صلى الله عليه و الله و اهل بيت عليه السلام آن حضرت در تفسير قرآن نقل شده است، به لحاظ اتصال روايات به سرچشمه وحى همچون متن قرآن، بى چون و چرا مورد پذيرش مسلمانان بوده است.
از طرف ديگر، مسلمانان به خاطر حساسيت موضوع تفسير، تفسير نقلى را به لحاظ اتصال به منبع وحى نزديك‏ترين و سالم‏ترين راه وصول، به حقايق و معارف بلند قرآن مى‏دانستند و به همين علت براى درك معانى و مقاصد قرآن كم‏تر به اجتهاد شخصى روى مى‏آوردند. بعدها چنين شيوه‏اى به عنوان يك روش انحصارى در ميان جمعى از مسلمانان مطرح گرديد، به ويژه اينكه طرفداران تفسير به رأى تندروى هايى در بهره‏گيرى از عقل و اعتماد به آرأ ظنى و اجتهادى به عمل آوردند و برخى از افكار و عقايد فلسفى و كلامى خود را به قرآن منتسب ساختند. بدين جهت گروهى به عنوان طرفدارى از تفسير نقلى، اعمال فكر و اجتهاد در استخراج مفاهيم قرآن و درك آن را ممنوع تلقى كردند.
از طرف ديگر در برابر ديدگاه انجصار گرايانه، گروهى معتقد شدند كه در تفسير آيات و فهم مقاصد قرآن نياز به سنت و روايات تفسيرى نيست و هر مفسرى مى‏تواند در كمال آزادى معانى و مقاصد هر آيه را با تدبر در آيه استخراج كند.
بى گمان تفسير نقلى اگر متكى به روايات صحيح و آثار قطعى الصدور باشد و بر اساس مبانى محكم، صدور روايت احراز گردد، مطمئن‏ترين و شايسته‏ترين نوع تفسير است، اما با كمال تأسف، روايات تفسير، انسان آلوده به روايات جعلى و دروغين و آثار تزويرى است كه بازشناسى سره آن از ناسره كارى است بس مشكل و طاقت فرسا و نيازمند تخصص. از اين رو تحجر بر تفسير مأثور و اعلام ممنوعيت هر نوع روش ديگر براى فهم قرآن، از يكسو با وضعيت ناهنچار روايات تفسيرى و از سوى ديگر با جامع نبودن آنها در همه آيات، شيوه‏اى است ناآگاهانه و به دور از روش منطقى. (10)بنابراين، راه ميانه آنست كه در آنجا كه حديثى از پيامبر و يا از اهل بيت پيامبر به طريق صحيح نقل شده، مورد توجه قرار گيرد و گرنه طبق قواعد تفسير روش عقلأ در فهم كلام، استخراج محتوا شود.
از نكات بارز علامه حسينى در تفسير انوار درخشان، توجه فراوان به احاديث و منقولات اهل بيت عليه‏السلام در سراسر كتاب است. كم‏تر آيه‏اى را مى‏توان يافت كه مفسر، به مناسبت تبيين و توضيح نكته‏اى، از احاديث نبوى و اهل بيت سود نجسته باشد و كلمات خود را مزين به دُرّ كلمات آن ستارگان درخشان نكرده باشد.
البته بايد اين نكته اضافه شود كه بهره‏گيرى مفسر از روايات، اختصاص به روايات ذكر شده در ذيل هر آيه، آنچنان كه على بن ابراهيم در تفسير منسوب، و هويزى در تفسير نور الثقلين و سيد هاشم بحرانى در تفسير برهان كرده‏اند، ندارد، بلكه آنچه اين تفسير را از بسيارى از تفاسير ديگر متمايز كرده است، دقيقا در همين نكته است كه ايشان براى بهره‏گيرى‏
از كلمات معصومين به مجموعْ روايات شيعه و سنى نظر دوخته و آنچنان كه در بخش منابع كتاب اشاره شد، در بسيارى از كتاب‏هاى حديثى غور كرده و به مناسبت ذكر آيه و بهره برادرى موضوعى از روايت، در توضيح و تبيين كلمات آسمانى كوشيده است و هر جا مناسبتى در معناى آيه و موضوع و شأن نزول و احكام فقهى و مسايل اخلاقى و كلامى كه ارتباطى مى‏توانسته با آيه داشته باشد، راويات را ذكر كرده است. از حق نبايد گذشت كه اين شيوه در كنار بحث‏هاى تحليلى و توصيفى مفسر در نشان دادن جايگاه اهل بيت در تفسير قرآن و توضيح اين كلام نبوى:«انى تارك فيكم الثقلين، كتاب الله و عترتى» (11) قابل توجه است گرچه جا داشت ايشان گاهى به نقد برخى از روايات بپردازند و آنجا كه حديث از نظر عقلى و تاريخى غريب مى‏نمايد، يا نقل نكنند و يا توجيه و توضيحى داشته باشند (12)، اما در هر صورت اين نقد، عظمت كار و اهتمام ايشان را كوچك نمى‏نمايد.

در بحث پيشين اشاره كرديم كه ريشه دارترين و طبيعى‏ترين شيوه براى فهم و درك معانى قرآنى، استفاده ار پيامبران و اهل بيت پيامبر است، زيرا خود قرآن مى‏فرمايد:«لتبين للناس ما نزل اليهم» (نحل، 16/44)تا اينكه پيامبر آنچه را ما نازل كرده‏ايم بيان كند.
نيز گفتيم معناى اين سخن اين نيست كه مردم نتوانند از قرآن استفاده كنند و استنباط از قرآن و تفسير و اجتهاد در كلمات وحى جايز نباشد. زيرا قرآن براى فهم معانى و درك سخنانش ما را دعوت به تدبر در آيات و تفكر و تعقل در آن مى‏كند. از طرف ديگر، پيامبر و اهل بيت حضرتش اضافه بر آنكه در همه آيات توضيح و تفسير ندارند، در جاهاى ديگر ما را به قواعد تفسير آشنا كرده‏اند و راه استفاده از قرآن را نشان داده‏اند، مثلا اينكه زراره از امام باقر سئوال مى‏كند از آيه وضو:«فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق و امسحوا بروسكم وارجلكم الى الكعبين» (مائده، 5/6) كه آيا بايد همه سر را مسح كرد و يا بعضى از سر كافى است، حضرت در پاسخ مى‏فرمايد:مسح سر در مقدارى از آن كافى است، چون خداوند در آيه فرموده:«برؤسكم» بأ حرف جر براى تبعيض است. (13)
اين حديث مى‏خواهد نشان دهد كه يكى از روش‏هاى اهل بيت در فهم قرآن همين قواعد ادبى است و شما براى فهم قرآن از همين قواعد استفاده كنيد. البته تفسير به رأى مذمت شده است، پيش داورى و تحميل عقايد و بى توجهى به قواعد تفسير ممنوع است، اما اين غير از تفسير اجتهادى و اعتماد به عقل و تدبر در كلمات قرآن، همراه با رعايت شرايط و قواعد تفسير است و از جمله قواعد تفسير، تقدم نص بر اجتهاد است. يعنى اگر در جايى روايتى از پيامبر و اهل بيت در توضيح و تفسير آيه وجود داشت، ظاهر آيه را به آن معناى تفسيرى جهت مى‏دهيم و نص را بر ظاهر مقدم مى‏داريم.
خوشبختانه در ميان مفسران بزرگ شيعه اين شيوه بسيار متداول است و از سيخ بزرگ شيعه يعنى شيخ طوسى در تبيان كه بگيريم و بياييم به طبرسى تا در قرن معاصر همچون علامه طباطبايى، اين شيوه مرضيه مورد توجه قرار گرفته و تفسير اجتهادى و تدبرى اصل اساسى بوده است.
تفسير «انوار درخشان» نيز اين روش تفسيرى را مبناى كار خود قرار داده است و هر جا كه ظاهرا آيه با بعد عقلى قطعى تعارض داشته، آن حقيقت عقليه را مقدم مى‏دارد و به ظاهر آيه اكتفا نمى‏كند و بر اين مطلب هم استدلال مى‏كند، به عنوان نمونه در ذيل آيه:«ردوها على فطفق مسحا بالسوق و الاعناق» (ص، 38/33) كه علامه حسينى داستان حضرت سليمان را مطرح مى‏كند و اينكه جمله «ردوها على» به چه معناست، ايشان در توضيح داستان حضرت سليمان كه براى سان ديدن اسب‏هاى جنگى لشگر، به صحرا رفته بودند و ديدن اسب‏هاى ورزيده و آزموده او را به تعچب انداخت: «اذ عرض عليه بالعشى الصافنات الجياد» (ص، 38/31) تا آنجا كه مدت اين سان به درازا انجاميد، آفتاب غروب كرد: «اجبت حب الخير عن ذكر ربى حتى توارت بالحجاب» (ص، 38/32) يكباره متوجه شد كه نماز عصر را نخوانده است و اين شكوه اسب‏هاى كار آزموده، حجابى از ذكر خدا شده و از ياد خدا غفلت كرده است. از خداوند در خواست كرد كه: «ردوها» خورشيد را ملايكه باز گردانند تا من بتوانم در وقت مقرر نماز بخوانم.
ايشان در اينجا شبهه‏اى علمى و عقلى را مطرح مى‏كند، كه آيا باز گرداندن كره خورشيد از سير و مدار خود مستلزم تغييراتى در منطومه شمسى، بلكه نسبت به ساير كرات نخواهد بود ؟ اگر اين دگرگونى در تاريخ نظام افلاك است، آيا مى‏توان چنين امرى را قايل شد، اين كلمه «ردوها» را چگونه معنا كنيم كه اين شبهه پيش نيايد ؟ در توضيح اين آيه و براى رفع شبهه، توجيه و تفسيرى اجتهادى و نوعى تصرف در مدلول آيه مى‏كنند:
«با توجه به جلمه «حتى تورات بالحجاب» كه حجاب فقط سبب آغاز پنهان شدن خورشيد بوده كه بر حسب طبع قابل رد و كنار زدن حجاب و پرده‏ها بوده، و به هر تقدير امر خارق طبع بوده است و محذورى بر آن مترتب نخواهد بود. (14)
ايشان در توضيح اين معنا مى‏فرمايند:چون زمين در اثر جاذبه خورشيد به سمت مشرق در سير و حركت است و بر حسب حركت وضعى، آن هنگام كه نيمى از سطح زمين را تيرگى مخروطى شكل فرا مى‏گيرد، آغاز غروب خورشيد است و در آنجا كه حضرت سليمان ايستاده، چون در حاشيه ارتفاعات منطقه بوده، سايه و تيرگى غروب خورشيد زودتر فرا رسيده، بنابر نيروى غيبى و دستور حضرت سليمان، آن موانع و سايه افكن‏ها به كنار رفته و اشعه خورشيد، سرزمين حضرت را روشن كرده است، نه اينكه خورشيد باز گشته باشد و از مدار و حركت اصلى خارج شده باشد. در هر حال اين خود كرامتى براى حضرت است.
مى‏بينيم كه ايشان تنها آيه را معنا نمى‏كند، عنصر عقل و اجتهاد را بكار گرفته و با روش اجتهادى به سراغ تفسير قرآن مى‏رود. نمونه اين بحث‏ها در كلام ايشان فراوان است كه ما به اين نمونه بسنده كرديم.

در ميان دانشمندان و مفسران قرآنى، گروهى كه با علوم و معارف عقلى و فلسفه شرقى آشنايى دارند، در تفسيربه شيوه‏اى دست يازيده‏اند كه از آن به روش فلسفى در تفسير قرآن ياد شده است. منظور از روش فلسفى اينست كه هر جا معانى و معارف مطرح شده در قرآن ارتباطى با مظاهر وجود و خالق هستى دارد با اصل فلسفى توضيح و تشريح گردد، و اگر در مواردى اطلاع از آن جنبه تعبدى داشته و از طريق وحى واقعيت آن به ما رسيده است، با برهان‏هاى عقلى و استدلال‏هاى منطقى تشريح شود و به عبارت ديگر عقلانى شود. اين شيوه بدان جهت برگزيده شده تا از عقلانيت دين دفاع شود و شبهه تعارض دين و علم، دين و عقل ايجاد نشود. (15)
البته اين حقيقت را نمى‏توان ناديده گرفت كه در تاريخ اسلام گاه تفسير فلسفى به كژراهه رفته است و گروهى به مناسبت مقام، آرأ فلسفى خود را به قرآن منتسب ساخته‏اند و از وظيفه اصلى به دور مانده‏اند و تأويلها كرده‏اند و تحميلها نموده‏اند.
در هر صورت در اين مقال، فرصت نقد و بررسى گفتار و افكار اين دسته از فلاسفه اسلامى و ذكر نام و موارد خطاى آنها نيست، سخن از گروه و دسته‏اى است كه با هوشيارى و تأدب نسبت به قرآن و رعايت شرايط تفسير و قواعد ادب و اسلوب بيان، آيات قرآنى را تفسير كرده‏اند و هر جا كه قرآن به معارف بلند اعتقادى اشاره‏اى دارد و نيازمند برهانى شدن است، تبيين كرده‏اند و اتفاقا اين فيلسوفان از اين انحراف و كژروى بستوه آمده‏اند، مثلا علامه طباطبايى از فيلسوفان مسلم دروان معاصر است كه به سيوه تأويل آيات و توجيه آيات ماواره طبيعى حمله كرده است:
«اما الفلاسفْ، فقط عرض لهم ما عرض للمتكلمين من المفسرين من الوقوع فى ورطْ التطبيق و تأويل الآيات المخالفْ بظاهرها للمسلمات فى فنون الفلسفه.. و قد تأولوا الآيات الوارده فى حقائق ماوراه الطبيعْ و آيات الخلقْ و حدوث السموات و الارض و آيات البرزخ و آيات المعاد..» (16)
بنابراين سخن ما، در تفسير اين گروه نيست، بلكه گروه اول است كه مفسر انوار درخشان از اين دسته مى‏باشد و از اين شيوه در تفسير خود در تبيين آيات الهى استفاده كرده است. با نگاهى به تفسير، اين مطلب روشن مى‏شود و حجم گفتمان فلسفى، گوياى اين واقعيت است كه علامه حسينى در جاى جاى اين تفسير هر جا مناسبتى پيش آمده با اصل فلسفى و قاعده عقلى، آيات قرآن را تشريح كرده است. نمونه بحثها بدين قرار است: رابطه واجب با ممكن (ج 4/220)، توصيف اراده خداوند (ج 5/258)، ربط موجودات امكانى به واجب (ج 1/58 و 105)، امكان اشرف (ج‏1/109 و 127)، توجيه خوارق عادات (ج 1/224)، مسأله عقلانى كردن خلود و دوام عقوبات در قيامت‏2/4) مراتب علم پرودگار (ج 2/302)، حقيقت كرسى (ج 2/302)، (1/273)، صورت برزخى انسان از نظر قرآنى (ج 2/45)، نجر دروح ج 18/1401، ارتباط جهان متحرك به عالم ثابت (ج 16/187) حركت جوهرى (18/255)، تحول و تبدل در جهان (18/55)، تمثل و تجسد اعمال در قيامت (15/427)، مشيت فاعل مختار (ج 15/21) و ده‏ها بحث ديگر فلسفى.
البته ابن مباحث فلسفى هميشه در قالب اصطلاحات فلسفى در محدوده عقلانى كردن مسايل هستى نيست، بلكه گاه در بعد الهيات به معنى الاخص و در چار چوب رفتار انسان نسبت به خالق هستى است. عقلانى و تحليلى كردن اعمال و كردار معنوى انسانى يكى از ابعاد مباحث فلسفى مفسر است، به عنوان نمونه در ذيل آيه: «ولله الاسمأ الحسنى فادعوه بها» (اعراف، 7/180) پس از بحث مفصلى كه درباره اسمأ حسنى و صفات كماليه پروردگار دارد و اينكه چگونه انسان با دعا، نيازهاى معنوى خود را تأمين كند و اين معنا با خواسته‏هاى فطرى او سازگار است و چگونه اجابت مى‏شود، مى‏نويسد:
«سلسله بشر كه نعمت پذيرش و قابليت خاصى به وى ارزانى داشته يگانه امانت خود را به وى سپرده و به وسيله خطاب و ارشاد، او را فضليت بخشيده، به حكم خود نيز بايد در مقام سپاس و اظهار حاجت برآيد و روح دعا همانا ايمان و معرفت به وحدانيت پروردگار و انقياد قلبى و اطاعت جوارحى است، يعنى درخواست فطرت و نياز قلبى است كه رفتار و گفتار او نيز موافق با خواسته‏هاى نطرى و روانى او مى‏باشد و با سيرت وجودى اظهار حاجت كند و با زبان گويا سپس درونى و استحقاق وجودى خود را به عرصه ظهور در آورد و چنانچه به حد نصاب برسد، به طور حتم پذيرفته و به اجابت خواهد رسيد.» (17)

در آغاز ببينيم منظور از رنگ اخلاقى چيست ؟ و چه ويژگى اين توصيف و گرايش دارد كه با جهتگيريها و خصوصيات ديگر تفاسير مى‏تواند تفاوت داشته باشد ؟
درباره اين گرايش گفته شده منظور از آن شيوه‏اى است كه مفسر در بيان اهداف اساسى قرآن گام بر مى‏دارد و اهتمام نشان مى‏دهد، به اينكه وجدان و درون انسان را بيدار كند، حجاب‏هاى ظلمانى را از صفحه دل انسان بزدايد ا ور فطرى و هدايت وجدانى بر صفحه قلب انسان بتابد و بر راه حقيقى و تعاليم رهنمون گردد. خلاصه، تفسير اخلاقى، يعنى درس سير و سلوك، آموزش اخلاق و تربيت نفوس، بنابراين رنگ اخلاقى در تفسير، به معناى تأكيد عمومى و سراسرى مفسر در آيات قرآن در بعد اخلاقى است.
اينكه مفسرى از گرايشى اخلاقى متأثر است، به اين معنا نيست كه احيانا برخى از مباحث اخلاقى و سير و سلوكى را مطرح مى‏كند. زيرا اين جهت را ممكن است همه تفاسير داشته باشند، بلكه به اين معناست كه روح حاكم و جلوه قوى تفسير را اين بعد تشكيل مى‏دهد. گاهى تفسير با گرايشى سياسى، اجتماعى، فلسفى و يا عرفانى است، نه اينكه مباحث سياسى، اجتماعى، فلسفى و عرفانى را هم مطرح مى‏كند، بلكه به اين معنا است كه مفسر باپيش آموخته‏هاى قوى خاص در جاى جاى تفسير، نگرش سياسى يا اجتماعى يا فلسفى و.. دارد، قهرا به هر دليل و عنوان كه شده به اين رنگ تفسيرى روى آورده است. (18)
البته بحث درباره دلايل و عوامل گرايش به يكى از صبغه‏هاى تفسيرى بحث مستقلى مى‏طلبد، اما بدون شك محيط ترتيبى و سير زندگى و اساتيد و مربيان و پيش ذهنيت‏هاى مفسر، تأثير بسزايى در اين صيغه‏ها دارند. با توجه به اين مقدمه، كاملا روشن است كه تفسير «انوار درخشان» همچنان كه در شرح زندگى مؤلف گفته شد و در بحث‏هاى بعدى شواهدى از اين صيغه آورده خواهد شد، جلوه اخلاقى در آن، از نمودهاى بارز آن است. كم‏تر مناسبت و بحث تفسيرى پيش مى‏آيد كه به گونه‏اى به بعد اخلاقى آن اشاره نداشته باشد. اين مباحث شامل موضوع اخلاق نظرى و عملى، عرفان و انسان‏شناسى و رفتارهاى اخلاقى انسان مى‏گردد، ارايه فهرست همه اين مباحث ممكن نيست، ولى طرح مباحث گسترده مانند:هدف اصلى از خلقت انسان (ج 7/138 - 142)، حركت و افعال انسان (ج 2/391)، چگونگى رسوخ كفر در نفس انسان (ج 1/308)، گسترش علم صالح (ج 2/337)، اطمينان، شكر، دعا، تزكيه، شرح صدر، اخلاص و ده‏ها مبحث اخلاق نظرى و عملى، نشانگر ويژگى اين تفسير است. براى روشن شدن اين وجه تفسير، به سه بحث آن در اين زمينه اشاره مى‏كنيم.

در تكميل شناخت گرايش‏هاى اخلاقى تفسير انوار درخشان، انسان‏شناسى‏هاى اين تفسير مطرح است. زيرا انسان‏شناسى يكى از ابعاد خودشناسى و مقدمه خود سازى است.
ضرورت انسان‏شناسى و خودشناسى نيازمند ارآيْ دليل عقلى و نقلى نيست، زيرا اساسا همه تلاش‏هاى انسان، خواه علمى و خواه عملى براى تأمين نيازها و كسب سعادت انسان انجام مى‏گيرد. در اين راستا شناختن خود انسان و آغاز وى و همچنين كمالاتى كه ممكن است به آنها نايل گردد پيشگام همه مسايل نيل به خوشبختى انسان است، بلكه بدون شناخت حقيقت انسان و ارزش واقعى او ساير بحثها و تلاشها در ارايه راه حلها بيهوده است.
اصرارى كه اديان آسمانى و پيامبران و علماى اخلاق و خودشناسى دارند، همگى نشانگر اين حقيقت است. قرآن شريف فراموش كردن نفس را لازمه فراموش كردن خدا و به منزله عقوبت اين گناه معرفى مى‏كند.
«و لا تكونوا كالذين نسوا الله فانساهم انفسهم» (حشر، 59/19)
مانند كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند خدا هم خودشان را از يادشان برد.
و در جاى ديگر در باب اهميت توجه به خويشتن و نگهدارى خود و اينكه اگر به خويشتن توجه پيدا كرديد و هدايت يافتيد، گمراهى ديگران تأثيرى در شما ندارد مى‏فرمايد:
«عليكم انفسكم لا يضركم من ضل اذا اهتديتم» (مائده، 5/105)
به خويشتن بپردازيد، اگر كسى هم گمراه شد به شمازيان نمى‏زند اگر هدايت يافتيد.
و نيز براى توجه به درون و در توبيخ كسانى كه به خويشتن توجه نمى‏كنند مى‏فرمايد:
«و فى انفسكم افلا تبصرون» (ذاريات، 51/21)
و در خودتان نيز آياتى است مگر نمى‏بينيد/
غير از آيات و برخى روايات كه مى‏گويد:(من عرف نفسه عرف ربه» (19) (هر كه خود را شناخت، خداى خود را خواهد شناخت ) آيات بسيارى است كه ماهيت و ويژگى‏هاى انسان را توصيف مى‏كند و خصلت‏هاى مختلف او را باز مى‏گويد، مثل: «ان الانسان خلق هلوعا. اذا مسه الشر جزوعا» (معارج،70، 19، 20)، «اذا اذقنا الناس رحمْ فرحوا بها» (روم، 30/36) «انه ليؤس كفور» (هود، 11/9)، «بل الانسان على نفسيه بصيرْ» (قيامْ، 75/14)، «ان النفس لأمارْ بالسؤ» (يوسف، 12/53)، «فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فأكرمْ و نعمه» (فجر، 89/15) و آيات بسيار ديگرى كه در توصيف انسان و خصلت‏هاى درونى وى است.
توصيف انسان و اهتمام به خودشناسى براى چيست ؟ چيزى جز پرداختن به خويش و شكل و جهت بخشيدن به فعاليت‏هاى حياتى و بكارگيرى استعدادها و نيروها در جهت سعادت و خير انسان است ؟ زيرا در سايه شناخت درون است كه انسان برنامه و توان خود را در مى‏يابد و كوشش‏هاى علمى و عملى خود را تنظيم مى‏كند تا به سويى رود كه كمال حقيقى او باشد.
با اين مقدمه، به بحث‏هاى انسان‏شناسى تفسير «انوار درخشان» اشاره مى‏كنيم و توجه فوق العاده مفسر را به مسأله نشان مى‏دهيم. در آغاز بحث در شرح زندگى مفسر گفتيم: شرايط زندگى و تربيتى علامه حسينى و تلمذ در نزد اساتيد بزرگ سير و سلوك چون مرحوم قاضى طباطبايى، كمپانى و پدر عليقدرشان، ايشان را به مسايل اخلاقى و سير و سلوكى كشاند و در فكر و ذكر او مسايل تربيتى و اخلاقى مطرح گرديد و تأثر از آن تربيت و فرهنگ، وجود حجم انبوه مسايل اخلاقى و انسان‏شناسى در اين تفسير است كه در جاى جاى اين تفسير بارها در جلدهاى مختلف، به مسأله توصيف انسان و بيان ويژگى‏هاى انسان برخورد مى‏كنيم و مباحثى چون ابعاد مختلف جسمانى، روحانى، حقيقت انسان و سير مراحل انسان، قواى درونى انسان، ويژگيها و توانمندى‏هاى انسان مانند:صبر و استقامت و شجاعت، عدالت، شرح صدر، چگونگى رسوخ كفر در نفس انسان، صدور افعال اختيارى وابسته به مبادى نفسانى، شهوات نفسانى، افعال اختيارى، اثر قلب در ساير اعضأ، توصيفى از حيات برزخى انسان و... مطرح مى‏گردد و گاهى برخى از اين مباحث در جلدهاى مختلف تكرار مى‏شود كه موارد آنها نيز كم نيستند. مثلا در سوره مؤمنون در بحث خلقت انسان بحث مفصلى در حقيقت انسان و اينكه روح، جسمانى الحدوث و روحانى البقأ است دارد و اينكه چگونه سير مراحل تكوين انسان انجام مى‏شود و انسان چگونه مركب از ماده و روح است و داراى نيروى تفكر و تعقل و تصور و تصديق و داراى قوه ما سكه و هاضمه و دافعه است، و هر لحظه نفس ناطقه از روزنه هايى كه به خارج دارد مانند:شنوايى و بينايى، قدرت و احاطه بيشترى كسب مى‏كند و از بديهيات به نظريات راه مى‏يابد تا آنجا كه هنگام مرگ و قبض روح، تمام حقيقت انسان كه همان روح مجرد است پس از قطع تدبير از بدن، استقلال يافته و با قدرت و احاطه علمى و خلقى كه داشته و كسب كرده است ، ظاهر مى‏شود. آنگاه سخنانى درباره حيات برزخى دارد در پايان اين بخش چنين نتيجه‏گيرى مى‏كند:
«بالاخره حركات و سير و سلوك بشر، طولى خواهد بود و فقط از طريق اعتقاد و حركات جوارحى و از مقوله افاضه و آفرينش است كه در اثر سير و حركت طولى خود را بيابد و سيرت و كمون خود را به صورت فعليت و كمال در آورد، چه طريق سعادت و قرب و تشبه به صفات كبريايى باشد، و يا از طريق قطب مخالف و شقاوت و محروميت به سؤ اختيار خود باشد، از نظر اينكه شعاعى از افاضات بيدريغ همه را يكسان فرا گرفته و هر يك را به هر مقصدى كه خود برگزيده سوق مى‏دهد و به هدفش مى‏رساند.» (20)

از ديگر بحث‏هاى تفسيرى انوار درخشان، مباحث اجتماعى است. مباحثى كه به زندگى انسان معاصر و فراز و نشيبها و دگرگونى‏هاى روحى و معنوى و مادى انسان توجه مى‏كند و آيات قرآن را متناسب با اهداف تربيتى و اصلاح حال انسان و تشريع قوانين مطرح مى‏سازد و در تلاش براى ايجاد رابطه و همگونى بين هدف دين و هدف اجتماعى مى‏باشد.
طرح اين سنخ مباحث در اين تفسير گرچه زايد نيست، و نمى‏توان به عنوان يك خصيصه اجتماعى تفسير ياد كرد، اما در حال ارايه برخى از مباحث و نوع استدلال به آنها بيانگر اين واقعيت است كه مفسر ما در طرح ارزش‏هاى قرآن در شكل اجتماعى و توفيق جمع بين مسايل اسلام و قضاياى انسان معاصر بى درنگ نبوده است. از اين دسته از مباحث تفسير است: طرح مباحث اقتصادى و مباحث فلسفه تشريع زكات (ج 1/236، 292)، خرافات و چگونگى پيدايش آن در اجتماع (ج 2/83)، اسلام و قصاص (ج 2/102)، مفاسد قمار (ج 2/209)، ربا و اثرات سؤ اجتماعى آن (ج 2/367)، بحثى درباره طلاق (ج 2/223) و برخى مباحث علمى ديگر.

بحث مبد و معاد براى يك فيلسوف، متكلم، عارف و مفسر از مباحث اساسى و حياتى است. براى انسان اعتقاد به خدا، نبوت، انبيا، التزام به شريعت، پياينبدى به اخلاق، خود سازى و تزكيه نفس، بدون اعتقاد درست به معاد و جهان آخرت حاصل نمى‏گردد. مى‏توان براى گروهى از مردم تعبد به ايمان به آخرت را حاصل كرد، اما بارى بسيارى از مردم تنها تعبد كافى نيست، بايد عقلانيت معاد را توضيح داد، قرآن بيش از دو سوم از بحث‏هاى خود را به مسأله معاد اختصاص داده است، بحث هايى در اين زمينه مطرح اند مانند: جاوادانگى آخرت، چگونگى ميزان حساب، بازگشت مجدد انسان (معاد جسمانى )، ثواب و عقاب، تجسم اعمال، شهادت دادن اعضأ و جوارح، بهشت و جهنم، عالم برزخ و تفاوت آن با قيامت و بسيارى ديگر از مباحث كه هر كدام از آنها نيازمند توضيح و تفسير علمى و اقناع كننده هستند . بنابراين ذهن مفسر نقّاد و بيدار و آگاه از شبهات، آسوده نيست به ويژه آنكه بسيارى از اين مباحث قرآنى به اجمال طرح شده‏اند و نيازمند به تفسير موضوعى و جمع بين آيات است.
علامه حسينى در طرح اين مباحث بر مبناى حكمت متعاليه به تفسير اين آيات روى مى‏آورد و جهان آخرت را با اين نگرش توصيف مى‏كند، قهراً غالب تعبيرات وى رد توضيح و استدلال اين مباحث با اصطلاحات فلسفى است. از بحث‏هاى قابل توجه ايشان در اين زمينه موضوعات زير است:
توصيف آخرت (ج 1/149، ج 2/45)، حيات برزخى (ج 3/365)، شرح عالم برزخ (ج 1/284، ج 4/174)، تشبيه خواب به عالم برزخ (ج 5/423)، قيامت محصول عوالم است (ج 5/278، 283، 294)، احاطه و تدبير روح از بدن هرگز گسيخته نخواهد شد (ج 5/364)، عالم رستاخيز اختصاص به بشر ندارد (ج 5/302)، تحليلى از حقيقت روح و روان انسان (ج 6/147) و... .

منظور از تفسير فقهى، گرايش و توجه به آيات الاحكام و بحث‏هاى فقهى به مناسبت آيه است. مفسران عمدتا در اين دسته از آيات از روش مجزا كردن تفسير از بحث‏هاى فقهى پيروى كرده‏اند، مگر برخى از تفاسير بزرگ كه مخلوطى شده‏اند از اين دو گونه روش مثل تفسير الجامع لاحكام القرآن، قرطبى.
علامه حسينى از اين جهت كه يكى از فقهاى بارز و مجتهدين مسلم دوران معاصر و از اساتيد بزرگى چون مرحوم نائينى و كمپانى و حائرى، داراى اجازه اجتهاد مطلق است و سالها در حوزه علميه نجف به تحصيل اشتغال داشته، طبيعى است كه با نگاه فقهى به اين دسته از آيات چشم بدوزد و همچون يك مجتهد مسمل به تفسير اين آيات بپردازد، اما با همه اينها «انوار درخشان» كم‏تر چنين نمودى را دارد و لذا شاهد بحث گسترده و آكادميكى از مباحث فقهى نيستيم. مفسر تنها در محدوده آيه، به توضيح و تبيين بر مى‏آيد و نه تفسير او تفسير فقهى است و نه به صورت موضوعى است كه آيات مشابه يك موضوع فقهى را جمع آورى كند و به استنباط حكم بپردازد، بلكه تنها از منظر يك مفسر به ذكر استدلال و احيانا نقل روايت فقهى مورد ترجيح بسنده مى‏كند. البته گاه براى تبييين حكمى، به توضيح و تفسير فلسفى حكم مى‏پردازد، مثل بحث فلسفه تشريع كعبه (ج 2/6 و 3/141)، علت جهاد با مشركين (ج 2/144، 308)، فلسفه حج (ج 2/158، 11/159، 163)، الكل و مضرات آن (ج 2/206)، مفاسد قمار (ج 2/209) و... .
البته گاهى بحث‏هاى فقهى مفسر جنبه كلامى دارد و آن مواردى است كه در حكم فقهى، بين شيعه و ديگر مذاهب اسلامى اختلاف است، مثل بحث چگونگى وضو (ج 4/368)، لزوم فاصله شدن در طلاق‏هاى سه گانه (ج 2/235)، مفاد تقيّه (ج 3/51)، كه در اين موارد بيشتر توضيح مى‏دهد و استدلال مى‏كند و آرأ مخالفان را به نقد مى‏كشد.
البته گاهى بحث‏هاى فقهى مفسر حنبه‏اى كلامى دارد و آن مواردى است كه در حكم فقهى ؛ بين شيعه و ديگر مذاهب اسلامى اختلاف است، مثل بحث چگونگى وضو (ج 4/368)، لزوم فاصله شدن در طلاق‏هايى سه گانه (ج 2/235)، مفاد تقيّه (ج 3/51)، كه در اين موارد بيشتر توضيح مى‏دهد استدلال مى‏كند و آرأ مخالفان را به نقد مى‏كشد/

روش نقل قصه‏ها در تفاسير قرآن بسيار متفاوت است، گروهى كلا به نقل قصه‏ها و مسايل مربوط به آن بى اعتنا هستند و معتقداند قرآن، در مقام بيان مسايل تاريخى نبوده و از آنها نمى‏توان استدلال تاريخى كرد،(21) 21 تنها بايد به جنبه‏هاى ارشادى و هدايتى آن توجه كرد، از اين دسته كه بگذريم، عموم مفسرينى كه در تفسير به مسأله قصص در قرآن توجه كرده‏اند، به دو دسته عمده تقسيم مى‏شوند، دسته‏اى در پذيرفتن روايات تاريخى در تفسير قصص قرآن افراط كرده و هر خبرى را نقل و به هر رطب و يابسى روى آورده‏اند و در اين جهت روايات منقول از يهود (اسرائيليات ) را نقل كرده‏اند تا آنجا كه برخى از اين قصه‏ها اعجاب آور و غير معقول بنابانده شده و برخى از آنها با عقايد مسلم اسلامى مانند: عصمت پيامبران و ملايكه ناسازگار؛ و عامل عمده اين انحراف، خود باختگى در برابر روايات و بى توجهى به جرح و تعديل راويان بوده است. جالب اين جاست كه برخى از اين گروه مفسران براى فرار از اين ناهمگونى روايات، به تأويل و توجيه عرفانى دست زده‏اند و حوادث تاريخى زا به كشف و شهود و مقامات سير و سلوكى حمل كرده‏اند. (22)
گروهى ديگر كسانى هستند كه اولا اعتماد اصليشان به خود قرآن بر اساس تفسير قرآن به قرآن است، يعنى براى فهم بيشتر قصه از آيات مشابه كمك گرفته‏اند، و ثانيا از روايات صحيح استفاده كرده‏اند و در جايى كه هيچ كدام نبوده است به توضيح و تفسير آيه بسنده كرده و از تفصيل‏هاى بيجا و غير لازم پرهيز كرده‏اند.
«انوار درخشان» از تفاسير گروه دوم است. يعنى اولا در ذكر قصص، روش ايجاز را برگزيده است. ثانيا از اخبار ضعاف و غريب استفاده نكرده است و مانند عمده مفسران بزرگ شيعه نسبت به اخبار اسراييلى حساسيت نشان داده است. نمونه ذكر اين قصه‏ها را مى‏توان در داستان موسى و بنى اسرائيل (ج 1/158، 198، 206)، قصص ابراهيم پيامبر (ج 2/330) و... ديد.

اصطلاح علوم قرآن، مفهوم شناخته شده‏اى دارد، به عموم بحث هايى كه در حول و حوش قرآن است و به گونه‏اى از مسايل بيرونى و درونى قرآن سخن مى‏گويد و از طرفى جنبه مقدمى در تفسير دارد و دخيل در فهم و شناخت قرآن است، علوم قرآن مى‏گويند. بسيارى از تفاسير در آغاز كتاب مقدماتى را در افكنده‏اند و به بحث‏هاى مختلف علوم قرآن پرداخته‏اند، دست كم درباره فضيلت قرآن، كيفيت نزول، آيات مكى و مدنى، قواعد تفسير بحث كرده‏اند، و باز به مناسبت آيه نسخ «ما ننسخ من آيْ او ننسها» (بقره، 2/106)و آيه ذكر «نحن نزلنا الذكرو انا له الحافظون» (حجر، )15/9) و آيه محكم و متشابه «منه آيات محكمات...» (آل عمران 3/7) و آيه تحدى «و ان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبدنا فاتوا بسورْمن مثله» (بقره، 2/23) و سوره و قدر (23)، به مباحث ناسخ و منسوخ، محفوظ بودن قرآن از تحريف، محكم و متشابه، اعجاز قرآن، نزول قرآن و اقسام نزول و كيفيت نزول پرداخته‏اند. يا به مناسبت شأن نزول برخى از آيات، به اسباب نزول آيه اشاره كرده‏اند.
تفسير «انوار درخشان»، در مقدمه كتاب، تنها به اهميت قرآن و جايگاه آن در ميان مسلمانان و لزوم آموزش قرآن به كودكان و فضيلت قرائت كيفيت نزول اشاره دارد، اما در خود تفسير بحث‏هاى علوم قرآنى آن بسيار كم جلوه است. با همه اينها تفسير خالى از بحث‏هاى علوم قرآنى نيست، مثلا بحث مفصلى در جلدهاى مختلف تفسير درباره وحى و چگونگى آن دارد (ج 2/285، ج 4/288، 292، ج 2/343)، درباره تاويل و جايگاه آن (ج 183) مصونيت قرآن از تحريف (ج 9/، 344، 346) بحث نسخ (ج 1/285)، اثبات حدوث قرآن (ج 11/9) شد مضيت و عظمت قرآن (ج، 4/297، 314)، بحث اعجاز قرآن (ج 4/7، ج 1/73) و تفاوت معجزه پيامبر اسلام با معجزه ديگر پيامبران دارد. درباره اسباب نزول بحث مستقلى ديده نشد، ولى هر كجا كه روايتى از طريق اهل بيت در باب علت نزول آيه نقل شده آن را از تفسير على بن ابراهيم و تفسير برهان گزارش كرده است و گاهى براى تأييد از «در المنثور» سيوطى استشهاد آورده است.