ما در دوره اى به سر مى بريم كه تهاجم فرهنگى و شبهه افكنى دشمن در مبانى اعتقادى مردم به ويژه نسل جوان، پى آمدهاى ملموس به همراه داشته است. در اين ميان، باور ما آن است كه مى تواند با طراحى برنامه ى زندگى بشر، پاسخ گوى همه ى نيازهاى انسان و رستگارى فرد و جامعه ى انسانى را به ارمغان آورد.
قرآن، كلام الهى، گوهر ناب و مشعل فروزان هدايت، سراسر اعجازاست. هم از نظر ظاهرى، اعجاز است و هم ازنظر درون مايه و معارف. بنابراين، زبان قرآن، زبان هدايت جان و دل مردم است. زبان قرآن، زبان يادآورى همه ى معارف است. زبان قرآن، زبان دميدن روح عبوديت در مردم و فراخواندن به همه ى خوبى ها است.

گفت و گو با آيت الله محمدهادى معرفت (استاد برجسته فقه، تفسير و علوم قرآن در حوزه ى علميه قم)
1) چرا صحابه كه پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) را درك كرده بودند، در قرائت شان، اختلاف دارند؟ آنان با چه مجوّزى، معانى الفاظ قرآن را در صحيفه ى خود جاى گزين كردند؟
¡ مسأله ىِ قرائات و اختلاف در آن، به اجتهاد قُراء مرتبط مى شود; يعنى اين نظر آن ها است و استناد به نقل نيست. مستند اختلاف يك قارى با قارى ديگر در قرائت لفظ، نقل نيست; يعنى قارى نمى گويد من اين را از استادم شنيده ام و او از استادش تا به پيغمبر برسد، بلكه اين نظر خود اوست. او مى گويد كه به نظر بنده اين گونه صحيح است (اجتهاد مى كند). همه ى كتب قرائات در همين راستا نوشته شده است به جز عاصم كه مدركش اجتهاد نيست، بلكه نقل است. معناى اجتهاد اين است كه همه ى قُراء قبول دارند آن چه بر پيغمبر نازل شده، نصّ واحد است. امام صادق(عليه السلام)نيز فرمود: «القرآن واحدٌ نَزَلَ مِنْ عِنْدِ الواحد و إنّما الإختلاف مِنْ قِبِل الرّواة».
اختلاف قُراء در اين مسأله بوده است كه يكى از آن ها مى گفت آن نصّى كه بر پيغمبر نازل شده است، به نظر من اين مطلب است و دليل هم مى آورد. اين همان اجتهاد است. اين گونه نبوده است كه بگويد: «هكذا سَمِعْتُ مِنْ شيخى». بنا بر اين، گاهى بين شيخ و شاگرد نيز در قرائت اختلاف وجود داشت; يعنى همه ى آن ها اجتهاد مى كردند تا به حقيقت واحد برسند، مانند اختلاف فُقَها كه در يك حكم شرعى اختلاف پيدا مى كنند. پس اين سخن بدين معنا نيست كه ما در شرع، دو حكم داريم، بلكه اختلاف آن ها در اين است كه آن حُكم شرعى چيست؟ پس نظرشان مختلف مى شود.
ما در اين جا مُخطّئه هستيم و مى گوييم كه قاعدتاً يكى از آن ها اشتباه مى كند و چه بسا هر دو نيز اشتباه كرده باشند و اين را قبول نداريم كه هر دو صحيح باشند; زيرا حكم الهى و آن چه بر پيغمبر نازل شده است، بيش تر از يكى نيست. دليل آن، اين است كه مثلا كسى اين آيه را چنين مى خواند: (فَالْيَوْمَ نُنَحِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً). از او پرسيدند: كه چرا آيه را چنين مى خوانى؟ گفت: بدن مرده كه نجات پيدا نمى كند. پس نمى تواند آن چه از خدا نازل شده است، «نُنَجِّيكَ» باشد و بايد «نُنَحِّيكَ» باشد; يعنى بدنت را كنار مى زنيم; زيرا نجات از آنِ احيا است. پس اختلافات قُرّاء ناشى از اجتهاد شخصى آن هاست و حاكى از تعدّد الفاظ نازله نيست; زيرا هيچ كدام از آن ها، به نقل استناد نكرده اند، بلكه به عقل و نظر استناد كرده اند.
2) با توجه به اين كه الفاظ، ساخته ى بشر بوده و بشر هميشه از قالب محسوسات، استفاده كرده است و معناى آن و توان الفاظ نيز محدود است، چگونه وحى كه دامنه اى بسيار فراتر از انديشه ى بشرى دارد، در اين قالب ها مى گنجد؟
¡ خود قرآن مى گويد: (فَاِنَما يَسَّرناهُ بلسانِكْ لَعلّهم يَتَذكَرون)([1]) معناى آيه اين است كه ما قرآن را با زبانى سهل و ساده و زبانى كه تو با مردم سخن مى گويى، فرستاديم تا مردم از آن بهره بگيرند. حال بحث اين است كه دين يا وحى يا شريعت يا قرآن، مفاهيم عاليه ى دين را در قالب الفاظى به بشر عرضه كرده اند كه اين الفاظ، ساخته ى دست خود بشر است. در اين مورد جاى انكار نيست; زيرا قرآن خود مى فرمايد: (وَ ما اَرْسَلْنا مِنْ رَسُول اِلا بلسان قُوْمِه);([2]) ولى فرض اين است كه آيا شرع هنگامى كه با مردم سخن مى گويد، به گونه اى با آن ها سخن مى گويد كه براى آن ها مفهوم باشد يا نامفهوم؟ به يقين، مقتضاى حكمت اين است كه به گونه اى سخن بگويد كه براى آن ها مفهوم باشد. اين پرسش به معارف عاليه مربوط مى شود نه كل ابعاد شريعت.
شريعت چند بُعد دارد; يك بُعد آن، احكام و تكاليف است و بُعد ديگر آن، حِكَم و امثال است و يك بُعد به نام معارف دارد. اين پرسش به بعد معارف مربوط است، آن جايى كه از ماوراى غيب سخن مى گويد. ما قبول داريم وقتى به اين جا مى رسد، سراغ الفاظ مى رود; چون قرآن تعهد كرده است با زبان مردم و (بلسان عربى مبين)([3]) سخن بگويد. در اين جا به سراغ الفاظى مى آيد كه عرب آن ها را بر اساس نياز خودش و براى معانى اى كه سطح آن پايين است، وضع كرده است. چگونه قرآن، آن معانى عاليه را در اين الفاظ سطح پايين به كار مى برد؟
ابن رشد اندلسى([4]) مى گويد: «قرآن وقتى با مردم درباره ى مطالب خيلى بالا سخن مى گويد، چنان زيبا و شيوا بيان مى كند كه مى فهمند و اين يكى از اعجازهاى قرآن است.» او مثالى مى آورد و مى گويد: اگر از يك حكيم، فيلسوف يا يك متكلم بپرسند: «خدا چيست؟» او به سراغ اصطلاحات خودش مى رود; چون در عرفِ عام، لفظى نداريم كه معرف خداوند ـ آن گونه كه هست ـ باشد. پس خواهد گفت: نه مركب بُوَد و جسم، نه مرئى، نه محل. ابن رشد اندلسى مى گويد: حكيم براى شناساندن خدا، بيست و پنج تا «لا» كنار هم مى گذارد و مى گويد: خدا اين است. اگر بنا بود منطق فلاسفه اين باشد، عرفِ عام چيزى را كه مساوى با بيست و پنج «لا»، است، عدم محض تلقى مى كرد. همين سؤال را از قرآن كرده اند كه فرموده است: (اللّه نور السموات و الارض...)([5]) با يك تشبيه، خدا را معرفى كرده و كاملا دقيق است. همان گونه كه روشنى همه چيز از نور است، هستى همه چيز از خداست. همان گونه كه روشنى نور از خود نور است، هستى خدا نيز از خودش است و بدين ترتيب در قرآن، بلندترين معانى با تشبيهى زيبا ترسيم شده است.
3) زبان قرآن، گفتارى است يا نوشتارى؟ چرا؟
¡زبان قرآن، زبان گفتارى است نه نوشتارى. زبان گفتارى و نوشتارى هر كدام ويژگى هايى دارند كه چند ويژگى را برمى شمارم تا معلوم شود زبان قرآن، گفتارى است نه نوشتارى.
در زبان گفتارى، متكلم بيش تر بر قراين حاضر در مجلس و ذهنيات مخاطب تكيه مى كند و بعد سخن خود را مى گويد; يعنى متكلم، محيط و شنوندگان و... را در نظر مى گيرد و روى همان مبنا سخن مى گويد. بر خلاف آن در زبان نوشتارى، كسى كه چيزى مى نويسد، بايد تمام قراينى را كه در فهم كلام اراده كرده است، در خود كلام و نوشته بياورد. مسأله ى اصلى در نوشتار، سياق است. نهج البلاغه يك نوشته و كتاب گفتارى است; يعنى سخنان حضرت على(عليه السلام) را در مناسبت هاى مختلف جمع آورى كرده اند. قرآن هم اين گونه است; يعنى گفته هايى است كه در شرايط و مكان هاى به خصوص بيان شده است. به همين دليل، براى تفسير قرآن و فهم آن بايد به اسباب نزول مراجعه كنيم. اگر نوشتارى بود، مى بايست خود آن قراين و ويژگى هاى ديگرى كه بين دو مقوله وجود دارد، در نوشته ذكر مى شد. پس شما بايد به قرآن به عنوان زبان گفتارى نگاه كنيد، نه نوشتارى.
4) آيا آيات متشابه قرآن كه فهم آن براى همگان ممكن نيست، به بى ضابطگى فهم دينى نمى انجامد؟
¡ اساساً اين پرسش مطرح است كه چرا در قرآن آيات متشابه وجود دارد. خود قرآن مى گويد: اين كار، دست آويزى مى شود براى اهل زيغ. متشابهات در قرآن دو گونه هستند:
1 ـ متشابهات بالعرض كه قبلا متشابه نبوده است. اكثريت آيات متشابه را اين گونه آيات تشكيل مى دهند.
2ـ تشابه اصلى دارد كه خيلى كم است; يعنى در بين 6236 آيه ى قرآن، از 200 آيه تجاوز نمى كند. علّت اين تشابه اصلى، همان بلندى معنا و كوتاهى لفظ است. در اين جا قرآن از راه استعاره، كنايه و تشبيه وارد شده است; مثل آيه ى نور.([6]) در اين آيه تشبيه به كار رفته است. ممكن است يك اهل زيغى بگويد: خدا همان نور است. تشابهات عرضى مثل آيات (وجه اللّه)، (يداللّه)،(الرحمن على العرش استوى) و.. است. اين ها در اصل، آيات متشابه نبوده، بلكه به همين معناى استعاره اى در لغت به كار رفته است. استوى در لغت عرب به معناى استيلا بوده است; (قد استوى بشرٌ على العرش.) در اين جا استوى به معناى جَلَسَ نيست; بلكه به معناى سلطه پيدا كردن است.
زمخشرى در «كشاف» در ذيل آيه ى (وجوهٌ يومئذ ناضره)([7]) مى نويسد: من خودم در يكى از كوچه هاى مكه از يك دخترك روستايى شنيدم كه در حال گدايى مى گفت: «عُيُيْنَتى نُوَيْضَرَةٌ الى الله و اليكم»; يعنى اين چشمكان ريز من، به خدا و شما مردم دوخته شده است. اين دخترك از اين چشم دوختن، چشم داشت را اراده كرده است، نه ابصار و ديدن را. بعد زمخشرى خطاب به اشعرى ها مى گويد: آيا شما وقتى كه اين سخن را از اين كودك مى شنويد، به جز معناى چشم داشت، معناى ديگرى مى فهميد؟ چه طور وقتى كه قرآن اين واژه را به كار مى برد، آن را به معناى ديدن معنا مى كنيد؟ پس مى گويد: شما تشابه را بر آيه تحميل كرده ايد. در مورد متشابه اصلى هم، قرآن كم نگذاشته است و اهل دقت مى فهمند كه اين تشبيه است; زيرا نخواسته كه بگويد خداوند حقيقتاً نور است.
5) آيا قرآن صامت است؟
¡ اين فرمايش كه بعضى از آقايان مى فرمايند قرآن صامت است و شما بايد به آن نطق بدهيد، از سخنانى است كه در كلمات حضرت على(عليه السلام) هم آمده است. حضرت على(عليه السلام)درباره ى قرآن مى فرمايد: «فاستنطقوه فانه لاينطق.» معنايى كه حضرت امير قصد كرده است، با معناى موردنظر آقايان، زمين تا آسمان فرق دارد. اين آقايان بر همان مبنا كه نصوص دينى مفهوم ندارد و اين شخص است كه به آن مفهوم مى دهد، نظر مى دهند. البته خود اين سخن جاى بحث دارد كه چه نوع مغالطه اى است و از كجا آب مى خورد. معناى سخن حضرت اين است كه قرآن داراى يك سطحى است، ولى حقيقت قرآن به سطح آن نيست. اين كه پيامبر اكرم تأكيد فرمودند: «ما فى القرآن آية الا و له ظهر و بطن» حساب داشته است. چرا من و شما سال هاى سال دنبال اين نرفتيم كه بدانيم بطن يعنى چه؟ اين بطن چه چيزى است كه پيغمبر بر روى آن تأكيد داشته است؟
فضيل بن يسار از حضرت باقر(عليه السلام) سؤال مى كند: اين كه پيامبر فرموده «ما فى القرآن آية الا و له ظهرٌ و بطن» يعنى چه؟ حضرت مى فرمايد: «ظهره تنزيله و بطنه تأويله». همان فرقى كه بين ظهر و بطن است، بين تنزيل و تأويل هم هست. هر آيه اى در قرآن، پيامى دارد، حتّى آياتى كه داستان و... است. البته آن پيام ها در قرآن نهفته است و ما بايد آن مثال را از قرآن بيرون بكشيم.
مثالى مى زنيم: خداوند به مشركان كه درباره ى اصل رسالت بشر شك داشتند، مى فرمايد: (و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا نوحى اليهم);([8]) يعنى پيش از اين هم پيامبرانى بودند. بعد مى فرمايد: (فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون); از اهل كتاب بپرسيد. شكى نيست كه مشرك بودن دخالتى در مفهوم آيه ندارد، بلكه جاهل بودن آنان سبب شده است خدا، آنان را به مراجعه به اهل ذكر فراخواند; زيرا اگر از يك مرجع بپرسيم: چرا بايد به مرجع تقليد رجوع كرد؟ مى گويد: لقوله تعالى (فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون). اين فقيه روى نص آيه به اين مسأله استناد مى كند. پس سخن اصلى اين است كه يك مفهوم عام و كلى از بطن آيه بيرون بكشيد تا پيام كلى و جاودانه ى آن را به دست آوريد. امام باقر(عليه السلام)مى فرمايد: «اگر اعتبار به ظاهر قرآن بود، قرآن امروز مرده بود»; يعنى بايد با روش هاى مناسب، پيام زلال هر آيه را پيدا كنيم.
2ـ برخى صاحب نظران، سخن گفتن قرآن از جن و سحر را نشان دهنده ى تأثيرپذيرى آن از فرهنگ جاهلى مى دانند. آيا زبان قران، آميخته با فرهنگ اعراب و تأثيرپذيرفته از آن است؟
پيش از هر چيز بايد دو واژه ى «زبان» و «فرهنگ» را بررسى كنيم. زبان، وسيله اى براى ابراز باطن و انديشه ى مكنون آدمى([9]) و نوعى ظهور معناست.([10]) زبان، دستگاهى است قانون مند و قابل تعريف در چهارچوب دستور زبانى كه براى هر جمله ى دستورى، تلفظ و معناى مناسب، تعيين مى كند.([11])
زبان يكى از ابزارهاى گفتوگو است. بهره گيرى از زبان، تشبيهات، تمثيلات و... شرط اول براى رساندن پيام به مردم است. زبان، كار دستگاهى را انجام مى دهد كه مأمور انتقال مطالب از يك جا به جاى ديگر است و خود در محموله دخالتى ندارد.
فرهنگ يك كلمه ى فارسى است و در عربى به معناى «الثقافه» آمده است و بيش از 250 تعريف براى آن آورده اند.([12]) مى توان گفت: «مجموعه ى آداب و رسوم و علوم و معارف يك قوم» را فرهنگ آن قوم مى نامند.([13])
هرچند زبان قرآن با الفاظ عربى نازل شده است، ولى اين الفاظ، با بلاغت و فصاحت و معناى بلند خويش، اعجاز ذاتى دارد([14]) و آن را با كلام محاوره اى بشر([15]) نمى توان مقايسه كرد. به همين دليل، كسى نتوانسته است سوره اى همانند قرآن بياورد.
در مسأله ى «زبان قرآن» و «فرهنگ»، بايد فرهنگ اعتقادى، اخلاقى، اجتماعى و خانوادگى و... اعراب را از ابزار گفتوگو هم چون: زبان، تشبيهات، تمثيلات، كنايه... جدا كرد. در اين صورت، خداوند بايد براى رساندن مفاهيم والايش:
الف) رسولى را از ميان همان قوم و هم زبان آن ها برگزيند.
ب) قوانين و احكام خود را در قالب زبان همان قوم، نازل كند.
خداوند نيز پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را از ميان عرب برگزيد([16]) و كتاب مقدس خود را با الفاظ عربى نازل كرد([17]) تا بتواند مطالب وحيانى و الهى خود را به كمك ابزار گفتوگو (زبان، تشبيه و...) به مردم، تفهيم كند.
به همين دليل، عربى بودن قرآن، دليل بر پذيرش فرهنگ هاى خرافى و باطل اعراب نيست; چون قرآن مى فرمايد:
لايأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه تنزيل من حكيم حميد.([18])
هيچ گونه باطلى، نه از پيش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمى آيد; زيرا از سوى خداوند حكيم و شايسته نازل شده است.
با اندك مطالعه اى در فرهنگ اعراب درمى يابيم كه اعراب، خرافات فراوانى داشته اند، مانند: شيطان پرستى،([19]) دختر كشى،([20]) طواف بدون لباس،([21]) بت پرستى،([22]) تعدد زوجات بدون محدوديت،([23]) ازدواج دسته جمعى([24]) و... . قرآن هيچ يك از اين فرهنگ هاى باطل را نپذيرفت و خود، زمينه ساز فرهنگ و تمدن بزرگ اسلامى شد.
البته بعضى فرهنگ هاى مثبت نيز در ميان اعراب، رايج بوده است; مانند: حج،([25]) اعتقاد به خالق يكتا،([26]) ماه هاى حرام،([27]) ختنه كردن و... . بيشتر فرهنگ هاى مثبت اعراب، در اديان الهى گذشته، ريشه داشت; زيرا دين حنيف ابراهيم، يهود، نصارى، مزدك، مانى، زرتشت، صابئين، در جزيرة العرب رايج بود.([28]) قرآن، احكام مثبتى را كه در ميان اعراب به جاى مانده بود، اصلاح و امضاء كرد. افزون بر آن، بعضى عناصر مثبت فرهنگ اعراب مانند: غيرت و شجاعت و... در فطرت انسانى، ريشه داشت; چون هر انسانى به كارهاى مثبت تمايل دارد. قرآن نيز هميشه با فطرت انسان ها سخن مى گويد([29]) و از برخى فرهنگ هاى مثبت آنان نام برده است. اين مسأله نشانه ى تأثيرپذيرى نيست، بلكه نشانه ى تأكيد و يادآورى است. هم چنين قرآن، به مقتضاى طبيعت و سرشت مرد و زن، سخن گفته است. اين شيوه نيز نشانه ى حكمت خداوند است كه مسؤوليتى را به مرد داده است كه بيشتر زن ها نمى توانند آن را به دوش بكشند و در مقابل، برخى مسؤوليت هايى را به زن داده است كه مرد نمى تواند انجام دهد. پس اسلام، از فرهنگ اعراب تأثير نپذيرفته است.
هم چنين بعضى فرهنگ ها در عرف و ضرورت هاى زندگى اجتماعى، ريشه دارد مانند: بيع و معامله و... . اگر قرآن درباره ى «بيع» و «ميزان» سخن گفته است، نبايد پنداشت كه از فرهنگ اعراب، متأثر بوده است; چون اين امور يكى از ضرورت هاى زندگى اجتماعى است و قرآن با جهت دادن و وضع احكام اسلامى، آن ها را اصلاح كرده است، مانند: حرام كردن ربا در معامله و قرار دادن احكام مضاربه و ... .
در نتيجه، بايد گفت: قرآن با استفاده از زبان اعراب كه واسطه ى انتقال مطالب وحيانى بود، فرهنگ هاى خرافى و منفى اعراب را رد كرده است.
درباره ى «جن» و «سحر» نيز بايد گفت:
1ـ اعتقاد به جن وسحر، مخصوص اعراب نبوده و از زمان آفرينش حضرت آدم(عليه السلام)وجود داشته است. قرآن، گرد آمدن ساحران در زمان حضرت موسى(عليه السلام)([30]) و آموزش دادن سحر هاروت و ماروت را بيان مى كند. امام على(عليه السلام) مى فرمايد: «... و السحر حق...»([31]) و علامه طباطبايى، تأثير سحر را مى پذيرد.([32])
2ـ اگر عقل يا علم امروز، چيزى را كشف نكرده است، نمى توان آن را رد يا انكار كرد; زيرا علم به محسوسات و هر چيزى كه قابل آزمايش باشد، نظر مى دهد، در حالى كه مسأله ى جن و تأثير سحر، امرى ماوراءالطبيعى و غير حسى است.
3ـ كسانى كه اين ها را خرافه و غير واقعى مى دانند، هيچ دليل علمى اقامه نكرده اند. در نتيجه، وجود جن و واقعيت داشتن سحر در عالم طبيعت، انكارپذير نيست و آمدن آن ها در قرآن، نشانه ى تأثير پذيرى نيست، بلكه تأكيد بر حقيقت آن ها است.

قرآن با فرهنگ و آداب و رسوم اعراب و مخاطبان خود، سه گونه برخورد داشته است:
الف) فرهنگ مثبت اعراب را كه در اديان الهى يا طبيعت انسانى و فطرت بشرى، ريشه داشت، مورد تأييد قرار داد.
ب) با فرهنگ هاى خرافى و منفى، مقابله و مبارزه كرد.
ج) با فرهنگ هاى نيمه مثبت، برخورد اصلاحى داشت; يعنى با پذيرش آن فرهنگ، احكامى را كه با ارزش هاى انسانى موافق بود، بر آن بار كرد، مانند: حج، ازدواج و... .
حسن رضا رضايى
3ـ آيا متن قرآن، از نمادها سخن نگفته است؟
در پاسخ به اين پرسش نخست بايد دانست كه گاهى منظور ما از «سمبل و نماد»، طرح برخى داستان ها و توصيف برخى شخصيت ها، به عنوان يك ايده و آرمان است بدون اين كه واقعيت خارجى داشته باشند. در تعريف «سمبوليك» گفته اند: «چيزى كه داراى ارزش و كارآيى خاص خود نيست و نشانه و مظهر چيز ديگرى است».
«سمبوليسم» شيوه اى است كه در حدود سال 1880 م در ادبيات پديد آمد. شاعران سمبوليست معتقد بودند كه شعر بايد از راه آهنگ واژگان، حالت هاى روحى و احساسات را كه امكان بيان مستقيم آن ها وجود ندارد، به خواننده يا شنونده القا كند.([33]) گاهى منظور از «سمبل و نماد»، انتقال يك پيام ويژه ـ خارج از حصار زمان و مكان ـ و ارايه ى الگوى تمام عيار ـ به دور از تأثيرگذارى زمان ـ در قالب بيان يك داستان واقعى و توصيف يك شخصيت حقيقى است.
با توجه به شأن كلام خدا و شواهد تاريخى و سخنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امامان(عليهم السلام) ، آن چه در قرآن مجيد آمده، از نوع دوم است. نمونه ى آشكار داستان هاى نمادين قرآنى، داستان آفرينش و خلافت حضرت آدم(عليه السلام)و سجده ى فرشتگان و استكبار شيطان و... است. هرچند داستان حضرت آدم(عليه السلام) به طور واقعى رخ داده است، ولى توانايى حضرت آدم(عليه السلام)بر آموختن اسماء الهى و رسيدن به مقام خلافت اللّهى، در شخص ايشان منحصر نيست; زيرا تعظيم فرشتگان در برابر آدم(عليه السلام)و وسوسه و استكبار شيطان در برابر او نيز به شخص حضرت آدم(عليه السلام)منحصر نبوده است. در اين مورد، آدم(عليه السلام) به عنوان نمادى از آدميت و جايگاه بشر در نظام هستى مطرح است، چنان كه علامه طباطبايى(رحمهم الله) در تفسير الميزان مى نويسد:
خلافت نام برده، اختصاص به شخص آدم(عليه السلام) ندارد، بلكه فرزندان او نيز در اين مقام با او مشتركند. آن وقت معناى تعليم اسماء اين مى شود كه خداوند متعال، اين علم را در انسان ها به وديعه سپرده است، به طورى كه آثار آن وديعه به تدريج و به طور دايم از اين نوع موجود سر بزند.([34])
هم چنين ايشان مى فرمايد:
پس اگر آن روز ملايكه را وادار كرد تا بر آدم سجده كنند، از اين جهت بود كه انسان، خليفه ى خدا در زمين است. در حقيقت اين حكم سجده، شامل همه ى افراد بشر مى شود و سجده ى ملايكه براى آدم از اين باب بوده كه آدم، قائم مقام و نمونه و نايب همه ى جنس بشر است.([35])
با توجه به آن چه گفته شد، مطالب نمادين در قرآن وجود دارد، با اين ويژگى كه داراى واقعيت و آميخته با حقيقت است. چه بسا برخى صاحب نظران، با توجه به غير مادى بودن فرشتگان و شيطان، سجده ى فرشتگان و گفتوگو و استكبار ورزيدن شيطان را دور از ذهن بدانند و به نمادين بودن داستان ـ از نظر تحقق نيافتن آن در واقع ـ نظر داشته باشند. در پاسخ بايد گفت با استفاده از آيات قرآن مجيد، تمثّل فرشتگان براى انجام مأموريت هاى الهى، بارها رخ داده است، چنان كه در داستان حضرت مريم(عليها السلام)مى خوانيم:
فأرسَلْنا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَراً سَويّاً.([36])
پس روح خود را به سوى او فرستاديم تا ]به شكل[ بشرى خوش اندام بر او نمايان شد.
هم چنين در داستان حضرت ابراهيم و لوط(عليهما السلام) آمده است كه فرشتگانِ مأمور عذاب الهى ـ به صورت انسان ـ ميهمان آن دو پيامبر شدند.([37]) بنابراين، در صورت آشنايى با فرهنگ قرآن و خارج ساختن خود از چارچوب هاى تنگ حصارهاى مادى، به خوبى آشكار مى شود كه نمادين بودن برخى مطالب قرآنى با واقعى بودن آن ها سازگارى دارد.
براى توضيح بيش تر به گفته ى يكى ديگر از پژوهش گران در اين باره اشاره مى شود:([38])
قرآن كريم در عين حال كه از واقعيات سخن مى گويد، بيانش رمزى و سمبليك است; بدين معنا كه از بيان امور خارج واقعى، علاوه بر واقعيت، به معانى هدايتى و تربيتى اشاره دارد و از دلِ واقعيت، نقبى به درون حقايق متعالى مى زند و در واقع، واقعيت و پيام را با هم جمع كرده است;... مثلا تعبير (فاخلَعَ نعليك اِنَّكَ بالوادِ المقدّسِ طُوى)به ظاهر، در آوردن كفش ها را مطرح مى كند; چرا كه حضرت موسى(عليه السلام) در وادى مقدس طوى قرار دارد و در مكان مقدس نبايد با كفش رفت. اين معناى ظاهرى، در عين حال كه واقعاً جزء دستور خداست، تمام مطلب نيست، بلكه به رفعِ دو خوف نيز اشاره دارد. يكى، خوف از تلف شدن همسرش كه در حال زايمان به سر مى برد و ديگرى، خوف از فرعون كه فكرش را به خود مشغول داشته است.([39])
در اين آيه، بحثى درباره ى خوف نيامده است، بلكه دو معنا در جمله ى «فاخلع نعليك» است; معناى واقعى ظاهرى، همان احترام و ادب ظاهرى و برون آوردن كفش است و معناى نمادين دوم، ادب روحى و فراغت دل از ياد غير خدا حتّى زن و دشمنان است. در پايان، توجه به اين نكته ى مهم ضرورى است كه براى برداشت هاى نمادين از آيات قرآن، افزون بر اين كه نبايد واقعيت را ناديده گرفت، براى مصونيت از انحراف و التقاط، بايد با ديگر آيات قرآنى و سخنان معصومين(عليهم السلام) و مفسّران نيز آشنايى كافى داشته باشيم.
محمد رضا مسلمى
4ـ ارتباط خداوند با انسان از راه وحى، چند گونه است و ميان آن ها چه تفاوت هايى وجود دارد؟
وحى، معانى و كاربردهاى گوناگونى دارد كه فراگيرترين معناى آن، القاى سريع و نهانى است. اين معناى مشترك در همه ى مصداق ها و كاربردها، صدق مى كند، خواه القاى امرى تكوينى بر جمادات باشد يا القاى امرى غريزى بر حيوانات; تفهيم خطورات فطرى و قلبى بر انسان هاى معمولى باشد يا تفهيم پيام شريعت بر پيامبران; با اشاره باشد يا نوشتار پنهانى. در همه ى اين موارد، ويژگى تفهيم و القاى سرّى و سريع، نهفته است.([40])

خداوند در آيه ى 163 سوره ى نساء مى فرمايد:
انا اوحينا اليك كما اوحينا الى نوح و النبيين من بعده... .
ما به تو وحى فرستاديم همان گونه كه به نوح و پيامبران پس از او، وحى كرديم.

در آيه ى 68 سوره ى نحل آمده است:
و اوحى ربك الى النحل ان اتّخذى من الجبال بيوتاً ومن الشّجر ومما يعرشون.
پروردگارت به زنبور عسل الهام كرد از درخت و داربست هايى كه (مردم مى سازند)، خانه هايى براى خود برگزين.

خداوند متعال در آيه ى 11 سوره ى مريم درباره ى زكريا مى فرمايد:
فخرج على قومه من المحراب فاوحى اليهم ان سبحوا بكرة و عشياً.
زكريا از محراب عبادتش به سوى مردم بيرون آمد و با اشاره به آن ها گفت: صبح و شام، خداى را تسبيح گوييد.

در آيه ى 12 سوره ى فصلت مى فرمايد:
و اوحى فى كل سماء امرها.
و فرمان خود را در هر آسمان مقدّر فرمود.

در آيه ى 111 سوره ى مائده مى خوانيم:
واذا اوحيت الى الحواريين ان آمنوا بى و برسولى.
به خاطر آور هنگامى را كه به حواريون امر كردم به من و فرستاده ام ايمان بياوريد.

خداوند در آيه ى 112 سوره ى انعام درباره ى شيطان ها مى فرمايد:
يوحى بَعْضُهُم الى بعض زُخرُف القول غروراً.
بعضى از آنان، سخنان دروغ و فريبنده را به طور سرّى در اختيار ديگران مى گذارند.

در آيه ى 73 سوره ى انبياء درباره ى گروهى از پيامبران مى فرمايد:
وجعلناهم ائمةً يهدون بامرنا و اوحينا اليهم فعل الخيرات.
ما آنان را پيشوايانى قرار داديم كه مردم را به فرمان برى ما هدايت مى كردند و انجام كارهاى نيك را به آنان خبر داديم.([41])
سخن گفتن خداوند با پيامبران
قرآن مى فرمايد:
وما كان لبشر ان يكلمه الله الا وحيا او من وراء حجاب او يرسل رسولا فيوحى باذنه مايشاء انّه عليٌّ حكيم.([42])
هيچ بشرى نمى تواند جز با وحى يا از وراى حجاب يا به وسيله ى فرستاده اى كه به فرمان خدا آن چه را اراده كرده است، وحى مى كند، با خدا سخن گويد. همانا اوست خداوند بلند مرتبه و حكيم.
از اين آيه به روشنى استفاده مى شود كه بشر مى تواند از سه راه با خدا، رابطه برقرار كند:([43])

(دميدن در ذهن و نفس): در اين نوع وحى، پيامبر(صلى الله عليه وآله) صدايى نمى شنود و فرشته اى نمى بيند، بلكه مطالب به طور مستقيم در جان و دل او قرار مى گيرد.

پيامبر صدايى را مى شنود، ولى صاحب آن را نمى بيند. در اين نوع وحى، خداوند صدايى را در جايى ايجاد مى كند و پيامبر آن صدا را مى شنود، به گونه اى كه مى توان گفت آن محلى كه صدا در آن ايجاد مى شود، به نوعى، واسطه ى خدا و پيامبر است.([44]) سخن گفتن خداوند با حضرت موسى(عليه السلام) در كوه طور و سخن گفتن خداوند در شب معراج با پيامبر(صلى الله عليه وآله)از اين نوع وحى است.

به فرمان خداوند، فرشته اى دستورهاى او را براى پيامبر مى آورد و به او القا مى كند. بر اساس روايات، پيامبر گاهى فرشته را به شكل اصلى يا به شكل شخص خاصى مى بيند و گاهى او را نمى بيند، ولى پيامش را دريافت مى كند.
ميثم علوى
5ـ معانى و الفاظ قرآن كريم از سوى خداوند است يا پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)؟
الفاظ قرآن از جانب خداست و دلايل متعددى بر اين مطلب دلالت دارد:

قرآن كريم; معجزه ى پيامبر گرامى اسلام، حضرت محمد(صلى الله عليه وآله) است. محمد(صلى الله عليه وآله)آخرين پيامبر الهى است و بايد معجزه ى ايشان تا قيامت باقى بماند. به همين دليل، خداوند، آن را تا ابد به صورت معجزه ى قابل مشاهده براى همه ى افراد فرو فرستاد. معجزه براى پيامبران، وسيله ى اثباتى به شمار مى رود تا شاهد صدق دعوت آنان قرار گيرد و گواهى باشد بر اين كه از جهان غيب، پيام آورده اند. معجزه بايد به گونه اى انجام گيرد كه كارشناسان به خوبى تشخيص دهند آن چه ارايه شده است به درستى نشانه ى عالم غيب و بيرون از توان بشريّت است. پيامبران نيز كارهايى انجام مى دادند كه از توان تشخيص ماهرترين كارشناسان آن دوره بيرون بود.
قرآن نيز كه با شيواترين سبك و رساترين بيان و استوارترين محتوا بر اعراب آن زمان عرضه شد. آنان همان زمان به خوبى دريافتند كه اين سخن ساخته ى بشر نيست و در هم آوردى با آن، ناتوان شدند.([45]) قرآن هماره ناباوران را به مبارزه و هم آوردى فرامى خواند و مى فرمايد:
اگر باور نداريد كه اين قرآن، سخن خداست و گمان مى بريد ساخته و پرداخته ى دست بشر است، سخن دانان و سخنوران خود را وا داريد تا هم چون قرآن، سخنى زيبا و شيوا، محكم و استوار بسازند و ارايه دهند، ولى هرگز نمى توانند چنين كنيد.
هم آورد خواستن قرآن فراگير است و همه ى جهانيان را در همه ى زمان ها در برمى گيرد. قرآن در چند مرحله تحدّى و هم آورد خواستن خود را مطرح كرده است:
1ـ به طور مطلق خواسته است سخنى هم چون قرآن بياورند:([46])
2ـ ده سوره مانند قرآن بياورند.([47])
3ـ يك سوره مانند قرآن بياورند.([48])
4ـ در نهايت مى فرمايد:
اگر همه ى انس و جن گرد هم آيند و بخواهند همانند اين قرآن بياورند، هرگز نتوانند، حتى اگر همگى هم دست شوند.([49])
به شهادت قطعى تاريخ، منكران قرآن و رسالت در مقام مبارزه برآمدند، ولى نتوانستند همانند قرآن بياورند و پس از آن كه در مبارزه ى علمى با قرآن شكست خوردند، به تيغ تهمت و شمشير جنگ، دست بردند.
در طول تاريخ نه تنها مشركان بلكه اهل كتاب نيز با همه ى نيروى علمى و قدرت مادى و سياسى خود به مبارزه با اسلام و قرآن برخاستند و هرچند در برخى زمينه ها موفق شدند، ولى در تحدى با قرآن درماندند. امروز نيز جنگ نظامى يا تهاجم فرهنگى دشمنان اسلام براى آن است كه در مبارزه ى علمى و منطقى با قرآن شكست خورده اند. تاكنون نيز هيچ فرد يا گروهى نتوانسته است سوره اى مانند كوچك ترين سوره ى قرآن بياورد.([50])پس نتيجه مى گيريم كه قرآن هم چون معانى آن از سوى خداوند وحى شده و پيامبر در آن هيچ گونه نقش و دخالتى نداشته است.

با مراجعه به آيات قرآن كريم درمى يابيم كه الفاظ و ساختار قرآن، از آنِ خداست.براى نمونه، واژه هاى قرائت، تلاوت و ترتيل به كار رفته است كه در لغت عرب تنها به معناى بازگو كردن سروده ى ديگران است; يعنى در قرآن، الفاظ و معانى هر دو از ديگرى است و بازگو كننده، تنها آن را تلاوت مى كند و از خود چيزى مايه نمى گذارد. قرائت در مقابل تكلّم، حكايت نثرى است كه الفاظ و عبارات آن از پيش تنظيم شده است. تكلّم نيز انشاء معنا است با الفاظ و عباراتى كه فرد تنظيم مى كند. هرگز در جايى نيامده است كه پيامبر، قرآن را تكلم مى كرد.
آياتى كه قرائت و تلاوت در آن ها آمده است، عبارتند از : نحل، 98; اسراء، 45 و 106; اعلى، 6; جمعه، 2; نمل، 12; كهف، 27. افزون بر آن، از قرآن به عنوان «كلام الله» ياد شده است،([51]) مانند:
و ان احدٌ من المشركين استجارك فاجره حتى يسمع كلام الله.([52])
اگر يكى از مشركان به تو پناه آورد، پناه ده تا كلام خدا را بشنود.
هم چنين در آيه اى مى فرمايد كه پيامبر اختيار تبديل و تغيير در قرآن را ندارد:
قل ما يكون لى ان ابدّله من تلقاء نفسى ان اتبع الا ما يوحى اليّ ... .([53])
بگو مرا نرسد كه آن را از پيش خود عوض كنم جز آنچه را كه به من وحى مى شود پيروى نمى كنيم.
اين سلب اختيار، نشان دهنده ى آن است كه الفاظ و عبارت قرآن از پيامبر نيست و گرنه هر انسانى مى تواند آن چه را گفته است، به تعبير و بيان ديگر بگويد.
3ـ پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) هنگام نزول وحى مى كوشيد آيات وحى شده را حفظ كند. از اين رو، آيات را در حال وحى تكرار مى كرد. پس از مدتى خداوند او را از اين كار باز داشت و فرمود:
زبانت را براى شتاب در خواندن قرآن حركت مده; زيرا جمع كردن و خواندن آن بر عهده ى ماست. پس هرگاه آن را خوانديم، از خواندن ما پيروى كن.([54])
حفظ كردن وحى نشان مى دهد كه الفاظ و سخنان قرآن در اختيار پيامبر نيست، بلكه از سوى خداوند است.
4ـ قرآن و حديث قدسى در سبك، بيان و شيوه ى تركيب كلمات، با هم تفاوت دارند و اين دوگانگى انكار ناپذير، بهترين گواه بر دخالت نداشتن پيامبر در شكل گيرى ساختار لفظى و بيانى قرآن است.([55]) الفاظ و محتواى قرآن از سوى خداست. در مقابل، معنا و محتواى حديث قدسى، از سوى خدا و الفاظ آن از رسول الله است.
محمدرضا داوودى
6ـ حروف مقطعه ى قرآن كريم براى چه آمده و به چه معنايى است و دليل معنادار بودن آن ها چيست؟
در آغاز 29 سوره از سوره هاى قرآن، حروف مقطعه آمده است. اين شيوه، ويژه ى قرآن است و در ديگر كتاب هاى آسمانى نمونه ندارد. مفسّران و دانشمندان علوم قرآنى درباره ى اين حروف، نظرهاى متفاوتى دارند كه برخى از آن ها به دلايل قرآنى، روايى، عقلى و علمى مستند است. اينك به طور فشرده به اين نظريه ها مى پردازيم:
1ـ اين كتاب آسمانى و باشكوه كه همه ى سخنوران جهان را شگفت زده ساخته است و دانشمندان در رويارويى با آن ناتوان شده اند، از همين حروفى ساخته شده است كه در اختيار همگان قرار دارد. البته قرآن كريم كه از همين حروف الفبا و كلمات معمولى تركيب يافته، به قدرى موزون است و معانى بزرگى دربردارد كه در ژرفاى دل و جان انسان نفوذ مى كند و انديشه ها را به تسليم وامى دارد.
فصاحت و بلاغت قرآن بر كسى پوشيده نيست و آفريدگار جهان، همگان را به مقابله به مثل فراخوانده و از آنان خواسته است همانند آن يا دست كم يك سوره مثل آن بياورند. با اين حال، همه ى جن و انس از آوردن مانند آن ناتوان بوده اند. خداوند مى فرمايد:
و ان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبد نا فأتوا بسوره من مثله و ادعوشهداءكم من دون الله ان كنتم صادقين.([56])
اگر درباره ى آن چه بر بنده ى خود فرو فرستاده ايم، شك و ترديد داريد، دست كم يك سوره همانند آن بياوريد و غير از خدا، گواهان خود را بر اين كار دعوت كنيد، اگر راست مى گوييد.
بنابراين، خداوند متعال با اين حروف، تحدّى (هم آورد طلبى)كرده است و به انسان ها مى گويد اگر در معجزه بودن قرآن ترديد داريد، بدانيد قرآن از همين حروف عادى فراهم آمده است.([57]) برخى روايات نيز اين تفسير را از حروف مقطعه ارايه داده اند. امام سجاد(عليه السلام)فرمود:
قريش و يهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن سحر است و محمد آن را ساخته و به خدا نسبت داده است. خداوند به آنان اعلام فرمود: الم ذلك الكتاب; يعنى اى محمد! كتابى كه برتو فرو فرستاديم از همين حروف مقطعه (الف، لام، ميم) و مانند آن است كه همان حروف الفباى شما است.([58])
2ـ علامه طباطبايى(رحمهم الله) مى گويد:
با تدبّر درسوره هايى كه حروف مقطعه ى همسان دارد، مانند سوره هايى كه با «الم، الر، طس، يا حم» شروع مى شود، درمى يابيد كه سوره هاى داراى حروف مقطعه مشترك، در مضامين و سياق نيز با يكديگر مشابه و متناسب اند و اين تشابه ويژه ميان سوره هاى مزبور با ساير سوره ها وجود ندارد. يكى از شواهد اين مدعا آن است كه سوره هاى داراى حروف مقطعه ى همسان با الفاظى همانند يا نزديك به هم آغاز مى شود، چنان كه سوره هايى كه با «حم» يا «تنزيل الكتاب من الله» يا الفاظ ديگرى كه مفيد همين مضمون است، آغاز مى شود و سوره هايى كه به «الر» يا «تلك آيات الكتاب» يا الفاظى كه مفيد همين مضمون است، شروع مى شود و نظير اين مطلب در سوره هايى كه با «طس» شروع مى شود، نيز هست. همين طور سوره هايى كه با حروف مقطعه ى «الم» آغاز مى شود، در آغاز آن «نفى ريب از قرآن» مطرح شده است. براساس شواهد مذكور مى توان حدس زد كه بين حروف مقطعه و مضامين سوره هايى كه با حروف مزبور آغاز مى شود، پيوند خاصى است.
يكى ديگر از شواهد اين ادعا آن است كه هرگاه سوره اى داراى حروف مقطعه ى دو سوره ى ديگر باشد، جامع محورهاى اصلى محتواى آن دو سوره نيز خواهد بود. سوره ى اعراف كه با «المص» آغاز مى شود، جامع محتواى سوره هايى است كه با «الم» و «ص» آغاز مى شود يا سوره ى رعد كه با «المر» آغاز مى شود، جامع محتواى سوره هايى است كه با «الم» و «الر» شروع مى شود.
حاصل سخن اين كه ، حروف مقطعه، رموزى است ميان خداى سبحان و رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) كه بر ما پوشيده است و فهم عادى ما به آن راهى ندارد، جز اين كه بدانى بين حروف مزبور و بين مضامين سوره ى آغاز شده به آن ها، ارتباط خاص است.([59])
3ـ «حروف مقطعه در اوايل برخى سوره ها، نشانه ى بيشتر به كار رفتن اين حروف در كلمات آن سوره است و اين، خود، يك معجزه است. اين گروه معتقدند كه: در سوره هاى مشتمل بر حروف مقطعه ، درصد حروف مزبور نسبت به سايرحروف آن سوره بيشتر از همين درصد در سايرسوره هاست. مثلا حرف «ق» در هريك از سوره هاى «ق» و«حم عسق» 57 بار تكرار شده و نسبت آن به حروف ديگر اين سوره بيشتر است. درصد حرف «ق» در سوره ى «ق» از درصد حرف «ق» در هر يك از سوره هاى ديگر قرآن بيشتر است به جز سوره ى «شمس»، «قيامت»، « فلق». يك دانشمند مصرى بر اساس اين نظر، محاسبه هاى پيچيده اى را با رايانه انجام داده و نتيجه گرفته است كه اين حروف نشانه ى غلبه آن در كلمات آن سوره است و اين، خود، يك معجزه است».([60])
4ـ برخى از اين حروف مقطعه، علامت اختصارى و اشاره به اسمى از اسماء حسناى الهى و برخى ديگر رمز اشاره به نام پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) است. هريك از نام هاى الهى مركب از چند حرف است و از هر نامى، حرفى گزينش شده و به صورت ناپيوسته در ابتداى برخى سوره هاى قرآن قرائت مى شود.([61])جويريه از سفيان ثورى روايت كرده است كه به جعفر بن محمد بن على بن الحسين(عليه السلام)عرض شد: اى پسر رسول خدا! معناى اين كلمات از كتاب خداوند متعال كه مى فرمايد : «الم»، «الر» و... چيست؟ امام صادق(عليه السلام)فرمود:
معناى (الف، لام ميم ) در اول سوره ى بقره «انا الله الملك» است. معناى «الم» در ابتداى سوره ى آل عمران نيز «انا الله المجيد» است و... .([62])
5ـ اين حروف، رمز و سرّى ميان خداوند سبحان و حبيب او، رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)است و مراد از آن، فهماندن ديگران نيست. امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد:
«الم» رمز و اشاره ميان خداوند و حبيب او، حضرت محمد(صلى الله عليه وآله)است و خداوند اراده كرده است كه كسى به جز آن دو، از رمز آن آگاه نشود... .([63])
بايد دانست پنج گفته ى ياد شده با هم منافاتى ندارند و حتى قابل جمع هستند. افزون بر آن نظرهاى ديگرى درباره ى حروف مقطعه وجود دارد كه برمى شماريم:
1ـ اين حروف، اجزاى اسم اعظم الهى است.([64])
2ـ اين حروف براى تنبيه و ساكت كردن كافران بوده است.([65])
3ـ «حروف مقطعه» از متشابهاتى است كه علم آن مخصوص خداوند متعال است.
4ـ اين حروف به تعداد آيات سوره ها اشاره داشته باشد.
5ـ خداوند متعال اين حروف را در آغاز سوره ها آورده است تا انسان ها بدانند قرآن از همين حروفِ حادث، تشكيل شده است و قديم نيست.([66])
6ـ حروف مقطعه ى هر سوره نام همان سوره است،چنان كه سوره هاى «يس»، «طه» و «ص» هركدام به نام حروف مقطعه ى خود موسوم شده است.([67])
7ـ اين حروف، سوگندهايى است كه خداوند متعال ياد كرده است بر اين كه قرآن، كلام و كتاب اوست.([68])
8ـ اين حروف براساس حروف ابجد، به بقا و اجل اقوام و امت ها و نعمت ها و بلاها اشاره دارد.([69])
9ـ مراد از اين حروف، همان حروف الفبا است كه به عنوان نمونه و مثال آمده است.([70])
10ـ اين حروف، به مدت بقاى امت اسلامى اشاره دارد.([71])
11ـ اين حروف براى مرز بندى ميان سوره ها و نشانه ى پايان سوره ى پيشين و آغاز سوره ى بعدى است.([72])
12ـ اين حروف، فشرده ى پيام و درون مايه ى سوره است.([73])
13ـ اين حروف، نام هاى قرآن است.([74])
14ـ اين حروف، مقدمه و مفتاح سوره ها هستند.([75])
على اميرخانى
7ـ رابطه ى ظاهر و باطن را در قرآن توضيح دهيد؟

ظاهر از ريشه ى «ظَهَر» گرفته شده و به معناى حاصل شدن و به دست آمدن چيزى است بر روى زمين، بى آن كه از ديده ها پنهان باشد. باطن نيز به چيزى گفته مى شود كه در نهان و بطن زمين پديد مى آيد. در فرهنگ قرآن به هر چيز قابل ديدن و آشكار، ظاهر و به امور پنهانى، باطن گفته مى شود، مانند: امور دنيوى و اخروى.([76])

به چهره ى عمومى الفاظ قرآن كه براى همه گشاده است، ظاهر مى گويند. هم چنين به چهره يا چهره هاى ديگر كه تنها انديشمندان (راسخان در علم) و تشنگان حق و پويندگان راه، آن را درمى يابند، باطن مى گويند.([77]) به بيان ديگر، معناى ظاهرى همان مدلول مستقيم آيه است كه معنايى ساده براى فهم عامه ى مردم در هر زمان و مكان است، ولى باطن (يا بطون) نوعى دلالت غيرمستقيم است كه براى افراد خاص روشن است.

1. ظاهر قرآن، چهره ى عمومى آن است كه همگان (آنان كه با قواعد عربى آشنا هستند) به آن راه دارند، ولى باطن قرآن، چهره ى خصوصى است كه جز براى زبدگان، خواص و راسخان در علم، آشكار نمى شود.
2. ظاهر قرآن، شاخه است و باطن، اصل و ريشه. چون قرآن كريم به صورت تجلّى است نه تجافى (جا خالى كردن)، در عين حال كه نازل شده است و ظاهر آن در دست همگان قرار دارد، اصل آن نزد متكلم و معلم آن ـ خداوند سبحان ـ به همان وجود بسيط و تجرّد كامل، وجود دارد. اين مرحله ى اصلى (و باطن) به منزله ى امّ الكتاب بوده و مرحله فرعى و ظاهر به آن متكى است. همگان به آن مقام محجوب راهى ندارند; زيرا جز پاكان را بدان راهى نيست.([78])
رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)يكى از پاكان است كه در مرحله ى تنزيل، ظرف وجود قرآن است و در مقام مكنون نيز آن را ديدار كرده و به باطن آن راه يافته است.([79]) پس ظاهر متكى به باطن است([80]) و ظاهر، راهى است براى رسيدن به باطن. بنابراين، ظاهر در طول باطن است نه در عرض آن. البته براى رسيدن به هر دو، طهارت لازم است; براى رسيدن به ظاهر، طهارت ظاهرى و براى رسيدن به باطن، طهارت قلبى و باطنى.
سخن باورمندان به تكثّر در قرائت متون دينى كه به اختلاف نظر دانشمندان و مجتهدان و به تعدّد معانى ظاهرى و باطنى آيات قرآن، استدلال كرده اند، درست نيست; زيرا معانى باطن با ظاهر قابل جمع است و در طول هم هستند نه در عرض هم. براى نمونه، در آيه ى «لايَمسُّهُ الّا المُطَهَّرُون»،([81]) ظاهر دلالت دارد كه مراد، طهارت ظاهرى (و وضو) است و باطن مى گويد مراد، طهارت باطنى (و روحى) است و اين دو باهم تنافى ندارند.
3. ظاهر، معناى لفظى مطابقى و باطن، دلالت التزامى خاص است. در مقدّمه، به اين معنى و رابطه اشاره شد و گروهى از مفسّران نيز همين رابطه را پذيرفته اند. از جمله افرادى كه به اين نظر باور دارند، مى توان به اين موارد اشاره كرد:
الف. نهاوندى: مراد از ظاهر، معنايى است كه بر اساس (قواعد ادبى) از دلالت مطابقى يا التزامى ظاهرى به دست مى آيد، ولى معناى باطنى آن است كه از طريق دلالت التزامى پنهانى با اشارات و ابهام و لطايف دقيقه به دست مى آيد.([82])
ب. صدّيق حسن: معناى ظاهرى با قواعد عربى از قرآن استفاده مى شود، ولى معناى باطنى با علم لدنّى (دانشى كه مستقيم از ناحيه ى خداوند به اولياء افاضه مى شود) به دست مى آيد.([83])
ج. علاّمه جنابذى: معناى ظاهر همان است كه محسوس است (و بر اساس قواعد عربى استفاده مى شود)، ولى مصداق هاى روحانى (كه از ظاهر الفاظ استفاده نمى شود) به معناى باطنى است.
د. تفسير نمونه: ممكن است يك آيه، معانى متعددى داشته باشد كه از ميان آن ها يك معنى ظاهر است و معانى ديگر، بطون قرآن هستند كه به كمك قرينه ها از آن استفاده مى شود. به ديگر سخن، باطن، نوعى دلالت التزامى است كه براى همه كس جز خواص روشن نيست.([84])
هـ . مفتاح السعادة: معناى ظاهرى، آن است كه بر اساس قواعد عربى از الفاظ قرآن استفاده مى شود و معناى باطن را كسانى مى فهمند كه علم خدايى دارند.
اين معناى باطنى بايد نشانه هاى زير را داشته باشد:
1. مخالف ظاهر نباشد.
2. مخالف قواعد شرع نباشد.
3. با اعجاز قرآن مباين نباشد.
4. با نصوص و روايات موجود درباره ى آيه، مخالف نباشد.([85])
بايد دانست خود باطن مراحلى دارد، هم چنان كه ظاهر، مراتبى دارد. براى روشن شدن اين مطلب به عنوان حسن ختام به دو روايت اشاره مى شود:
الف ـ امام زين العابدين(عليه السلام) فرمود:
كتاب خداى عزوجّل مشتمل بر چهار چيز است: عبارات، اشارات، لطايف و حقايق. عبارات، در خور فهم عوام و عموم مردم است; اشارات، مختص خواص و زبدگان; لطايف، ويژه ى اولياى الهى و حقايق آن، مخصوص پيامبران الهى است.([86])
هر انسانى به مقدار توان و استعداد خود از آن توشه مى گيرد. به همين دليل، عترت طاهره كه عدل هميشگى قرآن كريم هستند، به هر كس به مقدار توان علمى اش، آموزش مى دادند.
وقتى تفسير آيه اى از قرآن([87]) از امام صادق(عليه السلام) پرسيده شد، براى «عبدالله بن سنان» گونه اى معنى كرد و براى «ذريح محاربى»، گونه ى ديگر. آن گاه در بيان راز اين تفاوت فرمود:
چه كسى چون ذريح، تحمل اسرار و راه يابى به باطن قرآن را دارد. بنابراين، برخى افراد، بار امانت عبادت قرآن را حمل مى كنند و گروهى، بار امانت اشارات قرآن را و بعضى ديگر، بار امانت لطايف آن را و گروه اندكى، بار امانت حقايق آن را.([88])
ب ـ جابر تفسير آيه اى را از امام باقر(عليه السلام)پرسيد و حضرت پاسخ دادند. بار ديگر از همان آيه پرسيد، حضرت به گونه اى ديگر جواب فرمود. جابر عرض كرد: «پيش تر پاسخ ديگرى داده بوديد؟!» آن حضرت فرمود:
جابر! قرآن داراى باطنى است و باطن آن هم باطنى دارد. هم چنين قرآن ظاهرى دارد و خود ظاهر هم داراى ظهورى است. اى جابر! چيزى از قرآن با عقول بشرى قابل تفسير نيست; زيرا ممكن است اوّل آيه به چيزى مربوط باشد و پايان آن به مطلب ديگر مربوط شود. قرآن، كلام به هم پيوسته اى است كه چهره هاى متعددى دارد.([89])

قرآن، ظاهر و باطن دارد كه باطن آن نيز داراى باطنى است. ظاهر، چهره ى عمومى قرآن و باطن، چهره ى خصوصى آن است. ظاهر همانند شاخه و باطن مانند اصل و ريشه است.
سيد جواد حسينى