در اين نوشتار برآنيم تا با گشت و گذاري در باغستان هميشه سرسبز آيات و گلستان هميشه شكوفاي روايات به شناسايي و معرفي عواملِ گشايش و كاستي روزي بپردازيم؛ چرا كه تنها راه مطمئن براي فهم حقايق جهان هستي، روي آوري به وحي و پناه بردن به امينان وحي مي‌باشد:
روحيه شكر و سپاس، از بارزترين ويژگي‌هاي انسان است. آدمي فطرتاً در برابر احسان كننده و نعمت دهنده خويش، احساس خضوع و فروتني مي‌كند؛ مگر آن كه با غفلت و عصيان، آينه صاف فطرت خويش را دچار زنگاري غليظ كرده باشد.
شاكر بودن، خصلتي است الهي كه هر انسان با ايمان بايد براي رهايي از عذاب دنيوي و اخروي و رسيدن به سعادت و اوج كمال انساني خود را بدين خوي خدايي آراسته گرداند: «مَا يفعَلُ اللّهُ بِعَذابِكُمْ اِنْ شَكَرتُمْ وءَامَنْتُمْ وَكانَ اللّهُ شاكِراً عَليماً؛ اگر شكرگزاري كنيد و ايمان آوريد؟ خدا مي‌خواهد با عذاب شما چه كند؟ خدا شكرگزارِ آگاه است. (اعمال و نيات شما را مي‌داند و در مقابل اعمال نيك شما، پاداشي نيك عطايتان مي كند.) (سوره نساء، آيه 147)

آنان كه از معرفت و حكمت بهره‌اي دارند، نيك مي‌دانند كه شكرِ نعمت‌هاي خداوند، وظيفه‌اي انساني است كه مايه رشد و تعالي روح و آثار بي شماري براي خودِ ايشان خواهد بود. اين انسان است كه به شكرگزاري و آثارِ ارزشمند آن، نيازمند است و گرنه خداوند، ذاتي است نامحدود و بي نياز:
«ولَقدْ ءَاتَيْنَا لُقْمانَ الحِكْمَةَ اَنِ أُشْكُرلِلّهِ وَمَنْ يشْكُرُ فانّما لِنَفْسِهِ ومَنْ كَفَرَ فاِنَّ اللّهَ غَني حميد؛ ما به لقمان حكمت داديم؛ (و به او گفتيم:) شكر خدا را به جاي آور. هر كس شكرگزاري كند، (هيچ سودي به خداوند نمي‌رساند؛ بلكه) تنها به سود خويش شكر كرده است و آن كس كه كفران كند، (به زيان خود اوست و هيچ زياني به خدا نمي‌رساند؛ چرا كه) خداوند، بي‌نياز و ستوده صفات است». (سوره لقمان، آيه 12)

شكرگزاري از نعمت‌هاي الهي، آثار و نتايج ارزشمندي را براي انسان در همين دنيا به ارمغان مي‌آورد كه آشكارترينِ آن «فراواني روزي» ، «فزوني خير و بركت»، «دوام و ماندگاري نعمت» و «در امان ماني نعمت از بلا و نقمت» مي‌باشد؛ آثار گرانبهايي كه از رهگذر آيات و روايات بخوبي قابل اثبات و دستيابي است:
«واِذ تَأَذَّنَ رَبّكُمْ لَئِنْ شَكَرتُمْ لَأَزيدنَّكُمْ ولَئن كَفَرتُمْ انَّ عذابي لَشَديد؛ پروردگارتان اعلام داشت كه: اگر شكرگزاري كنيد (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود؛ و اگر كفران و ناسپاسي كنيد، مجازاتم شديد است». (سوره ابراهيم، آيه 7) امام صادق(ع) در تفسير آيه فوق مي‌فرمايند: زيادتي نعمت، براي كسي است كه حمد و شكر خداوند را بر نعمتهايش به جا آورد و بداند كه نعمتها تنها از آن خدا و از سوي اوست؛ نه از غير او.1
و در جايي ديگر مي‌فرمايند: در تورات آمده است كه: هر كه تو را نعمتي داد شكرش گزار و بر هر كه شكرت گزارد، نعمت بخش؛ چرا كه با شكرگزاري نعمتها نابود نگردد و با ناشكري پايدار نماند؛ شكرگزاري مايه فزوني نعمت و ايمني از دگرگوني و نقمت است.2
بنابراين هر كه توفيق شكرگزاري دايم بيابد، از خير و بركت و فزوني مداوم نعمت بهره‌ور خواهد بود و هر كه از ناسپاسان باشد و شكرگزاري ننمايد، نعمت‌هاي موجود را نيز از دست خواهد داد. به قول مولوي:
شكرِ نعمت، نعمتت افزون كند كفر نعمت، از كفت بيرون كند.
توصيه امام باقر(ع) به ما اين است كه: با پناه بردن به شكرگزاري خداوند، كمي و كاستي روزي را با استمداد از فضلِ خداوند به فزوني و زيادت تبديل نماييد.3

نعمت‌هاي خداوند بر بندگان، بي‌اندازه است و هيچ آفريده‌اي را به نهايت و شمارش آن راهي نيست:
«واِنْ تُعَدّوا نِعْمَةَ اللّه لا تُحْصُوها؛ وآنچه را نتوان شمرد، شكرش چون توان كرد؟!»
به قول ابوسعيد ابوالخير:
من بـي تو دمي قرار نتوانم كرد احسان تو را شـمار نتـوانم كرد
گربرتن من زبان شود هر مويي يك شكر تو از هزار نتوانم كرد
حال كه از شكر و حتّي شمارش نعمت‌هاي الهي عاجزيم، چه بايد كرد؟

بايد در حدّ توان و همراهِ اعتراف به عجز، در شكرگزاري از خداوند بكوشيم و توفيق آن را نيز از خود او بطلبيم و بدانيم كه هر شكر ما، خود توفيقي از جانب اوست كه نيازمند شكر و سپاسي ديگر است. آري، سزاوار آنست كه انسان در مقام شكرگزاري خداوند، همواره به ناتواني خويش، معترف باشد؛ همچون موسي(ع) كه از جانب خداوند خطاب به او وحي آمد كه: «اي موسي! مرا چنان كه سزاوار من است، شكرگزار». عرض كرد: «پروردگارا! چگونه چنان كه سزاوار توست، شكرت گزارم؛ در صورتي كه هيچ شكري نگزارم جز آن كه همان شكرهم نعمتي است كه تو عطايم فرموده‌اي». خطاب آمد: «اكنون كه دانستي حتّي شكرگزاري نيز از جانب من است، حقّ شكر مرا، چنان كه سزاوار من است ادا نمودي».4
عطايي است هر موي از وي بر تنم چگونه بر هر موي، شكري كنم
توقائـم بـه خـود نيستـي يك قـدم زغيـبت مـدد مي‌رسد دم به دم

شكرگزاري از هر نعمتي، به تناسب نوع نعمت مي‌باشد؛ مثلاً شكرِ علم آن است كه به آن عمل شود و به طالبانش عرضه شود.5 امّا شكر عمومي هر نعمتي اين است كه از آن در راه رضاي خداوند استفاده شود و به وسيله آن، گناه و حرامي انجام نگيرد. امام علي(ع) ـ‌اسوه پرهيزگاران‌ـ مي‌فرمايند:
«شكر هر نعمتي، آن است كه از محارم الهي پرهيز و خودداري شود».6

از ديدگاه اسلام، شكرگزاري از آفريدگاني كه واسطه رحمت و نعمتهاي الهي مي‌گردند؛ مانند والدين، كلّيه ذوي الحقوق و احسان كنندگان ديگر، لازم و مكمّل شكر خداست تا جايي كه امام رضا(ع) مي‌فرمايند: «همانا خداوند عزّوجلّ به شكرگزاري خويش و شكرگزاري والدين در كنار هم، امر فرمود. پس هر كه شكر والدين خود را به جا نياورد، شكر خدا را نيز به جا نياورده است».7