بحث ما، درباره «جوان و اخلاق» بود، گفتيم همه مردم به خصوص جوانان در دنياي كنوني پناه‏گاهي لازم دارند كه در گرفتاري‏ها و بُن‏بست‏ها، به آن پناه برند. شك نيست كه بهترين و مطمئن‏ترين پناه‏گاه، قرآن است كه يقين‏آورترين سخنان را در روح و روانِ آدمي مي‏نشاند و زنگارهاي شك و اضطراب را از قلب و دل انسان مي‏زدايد.
در روايات اهل بيت، راجع به خواص قرآن، سفارش‏هاي زيادي شده است. شايد از سنّي و شيعه بيش از هزار روايت در اين باره داشته باشيم. روايت صحيح السندي مرحوم كليني ـ رضوان الله تعالي عليه ـ از امام صادق ـ عليه السلام ـ نقل مي‏كند كه فرمودند: «خُذ من القرآن ما شئت لِما شئت؛1 از هر كجاي قرآن كه مي‏خواهي بگير، براي هر چه مي‏خواهي.»
درمان هر دردي و رفع هر بن بستي و چاره هر مشكلي را در قرآن بجوييد و به اندازه‏اي در اين باره سفارش شده است كه اگر كسي با عقيده هفت مرتبه سوره حمد را بر سر بالين مريضي بخواند به راستي شفا مي‏يابد. و امام صادق ـ عليه السلام ـ مي‏فرمود: «اگر هفتاد مرتبه حمد را بر سر مرده‏اي خواندي و زنده شد تعجب نكن»2 كسي خدمت حضرت وليّ عصر ـ عجّل الله تعالي فرجه الشريف ـ رسيد، درد بي‏درماني داشت، حضرت وليّ‏عصر دست مبارك را به موضع درد گذاشتند و آخر سوره حشر را خواندند، و سپس فشاري دادند، آن درد خوب شد. به تجربه ثابت شده براي شفاي دردهاي لاعلاج و رفع گرفتاري‏ها، بازشدن گره‏ها، سوره‏هايي مثل حمد، آية الكرسي، آخر سوره حشر و چهار قُلْ، را با عقيده درست و راستين بخواند خيلي مؤثر است.
باري، تمسّك به قرآن، بهترين پناه در اين دنياي پُر تلاطم و فساد است.

در نوبت پيش گفتم كه تمسّك به قرآن مراتب دارد كه اگر ما بخواهيم به راستي قرآن پناه ما باشد بايد در همه جا، در دنيا و آخرت، به همه مراتب آن تمسّك كنيم، اينك مراتب آن را برمي‏شماريم.

مرحله نخست از آشنايي با قرآن، خواندن آن است. اين قرائت به هر مقدار كه باشد آدمي را به فضاي معنويِ اين كتاب عظيم مي‏كشاند و جرعه جرعه، معارف الهي را به او مي‏چشاند. تأكيدهاي فراواني كه در خصوص قرائت شده همه از آن روست كه خواندن، گام اولِ انس است. قرآن مي‏فرمايد: «فاقرؤا ما تيسّر من القرآن»3. در روايات نيز سفارش‏هاي زيادي در اين باره شده است. به تجربه هم ثابت شده كه قرائت، رمز راه‏يابي به ساحت قرآن است.

پس از قرائت و يا همراه آن، فهم قرآن است. قاري بايد فهيم و انديشمند هم باشد و به آن چه كه بر زبان مي‏راند، آگاه باشد: «أفلا يتدبرون القرآن ام علي قلوبٍ اقفالها»4 خداوند متعال در اين آيت قرآني، نهيب مي‏زند كه مگر قفل بدبختي و غفلت به دلت زده‏اند كه در قرآن، تدبّر نمي‏كني. چرا بايد سطحي قرآن بخواني يا اين كه اصلاً قرآن در متن زندگي تو نباشد. كسي كه حق قرائت را به درستي به جا آورد، نيك درمي‏يابد كه قرآن نسخه ديگر عالمِ وجود و تكوين است، منظور از عالم تكوين، عالم ماده نيست بلكه عالم ماده قطره‏اي از درياي عالم وجود است. اهل دل و سالكان طريق حق درباره اين خصيصه قرآن (يعني نسخه ديگر عالم وجود) مطالب بسياري گفته‏اند. البته پي‏بردن به اين راز، شعور زيادي مي‏خواهد و لاجرم نيز بايد تحقق يابد وگرنه لغو بودن فعل خدا در نزول سخناني اين چناني لازم مي‏آيد. اين استعدادِ عمومي و همگانيِ فهم كامل و همه جانبه قرآن، از صدر اسلام تاكنون تحقق نيافته است، اما سرانجام روزي خواهد رسيد كه اين استعداد در انسان‏ها بروز يابد و آن روز و دوره، هنگامي است كه حضرت حجت ـ عج ـ ظهور فرمايند و پرچم اسلام در سراسر جهان برافراشته گردد و فهم و دانشِ قرآن، همه جا را فرا گيرد. در آن زمان، مفهوم اين سخن كه: «قرآن، نسخه ديگري از عالم وجود است» آشكار مي‏شود.
حيف است كه جوانان تحصيل كرده ما اصطلاحاتي از علوم طبيعي به دست آورند امّا در فهم قرآن ناتوان باشند، فلسفه نزول قرآن، تزكيه و تعليم انسان است: «هو الّذي بعث في الاميّين رسولاً منهم يتلوا عليهم آياته و يزكّيهم و يعلّمهم الكتاب والحكمة»5 پيغمبر، با معجزه آمده يعني با قرآن آمده. پيغمبر يك معلّم تربيتي و آموزشي است قرآنش هم يك كتاب تربيتي و آموزشي. قرآن علاوه بر اين كه انسان را تربيت مي‏كند و يك كتاب تربيتي است كتاب علم هم هست، به انسان آموزش مي‏دهد شكر بايد كرد كه جوانان عزيز به قرآن، رو كرده‏اند، اين خوب است، اما خوب‏تر آن وقتي است كه به «فهم قرآن» نيز اهميت دهيم.
قرآن سهل و ممتنع است؛ يعني همه مي‏توانند از آن استفاده كنند، اما باطنش را فقط انسان‏هايي كه پاك و مطهرند درمي‏يابند، امام صادق(ع) مي‏فرمايد: قرآن، ظاهر و باطني دارد، باطن آن هم باطن دارد و آن باطن هم باطن دارد و... . اگر امام صادق تا روز قيامت مي‏گفت باطنش باطن دارد باز هم باطنش باطن دارد. اين كه در بعضي روايات آمده است: قرآن تا هفت بطن يا هفتاد بطن يا هفتصد بطن دارد از باب مثال است، وگرنه قرآن، علم خداست و علم خدا غير متناهي و لامتناهي است پس قرآن هم از نظر علم لامتناهي است، ولي هر كسي به اندازه سعه وجودي و استعدادش از قرآن بهره مي‏برد. اين كريمه‏اي كه چندين بار، پي در پي در يك سوره قرآن تكرار شده است كه: «و لقد يسّرنا القرآن للذّكر فهل من مدّكر»6 براي آن است كه ما را به اهميت انس با قرآن و فهم آن، تذكر دهد. اين تكرار پياپي، بي‏وجه نيست، پر نكته و مطابق با اسلوب فصاحت و بلاغت و براي تأكيد است به حق بايد گفت كه ما ـ حتي حوزه‏هاي علميه ـ از فهم قرآن، عقب مانده‏ايم. شيوه درس و بحث را ناخودآگاه به گونه‏اي تنظيم كرده‏ايم كه قرآن و تفسير آن، كمتر در نظام آموزشي ما جاي دارد و اين به مجموعه دانستني‏هاي ما لطمه مي‏زند و امت را به لعن و نفرين قرآن، گرفتار مي‏سازد، چرا كه در روايت آمده است
شك نيست كه بهترين و مطمئن‏ترين پناه‏گاه، قرآن است كه يقين‏آورترين سخنان را در روح و روانِ آدمي مي‏نشاند و زنگارهاي شك و اضطراب را از قلب و دل انسان مي‏زدايد.
در قيامت چند دسته، مردم را نفرين مي‏كنند: عالمي كه در محلي باشد و از او استفاده نكنند، مسجدي كه بلا استفاده بماند و قرآن، كه از آن بهره‏مند نگردند.7
آيه شريفه هم مي‏فرمايد: در روز قيامت پيغمبر به آن ملّتي كه از قرآن استفاده نكردند نفرين مي‏كند: «يا ربّ انّ قومي اتّخذوا هذا القرآن مهجورا»8 مي‏گويد: اي خدا، اينها بودند كه به قرآن من پُشتِ پا زدند، خدايا بازخواستِ قرآن مَرا از اين مردم بگير. آيا اگر پيغمبر ـ كه مَظهرِ رحمت خداست ـ در قيامت نفرين كند در دنيا نفرين نمي‏كند، آيا پيغمبر نگراني از ما ندارد براي آن كه ما از قرآن استفاده نمي‏كنيم، و در آيات آن نمي‏انديشيم؟
اين گرفتاري‏ها از كجاست؟ چرا اين قدر همه مشكل داريم؟ چرا اين قدر ضعف اعصاب داريم؟ چرا بعضي احساس پوچي مي‏كنند؟
اگر اين دردها را درست ريشه يابي كنيم، علت آن را دوري از قرآن مي‏يابيم.

گفتيم كه تمسك به قرآن مراتبي دارد كه يكي از آنان فهم آن است، اينك بايد گفت كه خودِ فهم قرآن هم مراتب و درجاتي دارد: يكي از آنها آشنايي با ترجمه قرآن است؛ يعني وقتي كه قرآن را مي‏خوانيم، ترجمه آن را هم بدانيم. درجه ديگر، فهم تفسيري قرآن است، از آيه‏هاي قرآن تفاسير گوناگون و برداشت‏هاي مختلفي شده است، اين برداشت‏ها در مسير فهم معارف كلي اسلام، بسيار جهت دهنده است، ما بايد به شكل كاملي با اين تفاسير ـ مخصوصا با تفسير آيه‏هاي كليدي ـ آشنا شويم تا در مواجهه با سليقه‏هاي گوناگون، گرايشي به غير از مكتب اهل بيت پيدا نكنيم، چرا كه اهل بيت، مفسّر اصلي قرآنند و ديدگاه‏هايشان به سانِ شاقولي است كه ديوارها اعتقادهاي ما را مستقيم و استوار بالا مي‏آورد. و به اندازه همت و عقل و اخلاصمان به ساحت عظيم قرآن، وارد مي‏كند.

پس از قرائت و فهم قرآن، عمل به دستورهاي اين كتاب بزرگ است. اگر كسي قرآن را به خوبي بخواند و با زير و بم‏هاي تجويد و صوت و انواع قرائت آشنا باشد و نيز در فهم آيه‏ها و شناخت انواع تفاسير بكوشد، اما اهل عمل نباشد، اين همه تلاش براي او سودي ندارد، به قول قرآن : «كمثل الحمار يحمل اسفارا».9 اساسا هرگونه دانايي، بايد در كردار و عمل، متبلور شود وگرنه: «علم هر چند بيشتر خواني، چون عمل در تو نيست ناداني».
برخي به اشتباه مي‏گويند: درست است كه قرآن، كتاب عمل است اما همه دستورها در اين كتاب نيامده است. بنابراين
به حق بايد گفت كه ما ـ حتي حوزه‏هاي علميه ـ از فهم قرآن، عقب مانده‏ايم. شيوه درس و بحث را ناخودآگاه به گونه‏اي تنظيم كرده‏ايم كه قرآن و تفسير آن، كمتر در نظام آموزشي ما جاي دارد و اين به مجموعه دانستني‏هاي ما لطمه مي‏زند و امت را به لعن و نفرين قرآن، گرفتار مي‏سازد.
نمي‏توان هر كردار و عملي را با قرآن، وفق داد. اما قرآن كه مبيّن خويش است بر اين پندار، خط بطلان مي‏كشد و مي‏فرمايد: «و لا رطبٍ و لايابسٍ الاّ في كتابٍ مبين»10 و يا مي‏فرمايد: «و نزلنا عليك القرآن تبيانا لكل شي‏ء».
آن چه كه مسلم است اين است كه قرآن و دين به خوبي مي‏تواند در همه زمينه‏هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي، اجتماعي، صنعتي و بهداشتي و در خصوص مديريت و برنامه‏ريزي‏هاي كلان و جزئي، ما را ياري رساند و به عنوان نيرويي هدايت‏بخش دستگيرمان باشد. بي‏هيچ شبهه‏اي بايد گفت: ملتي كه در تمامي برنامه‏هايش از قرآن و دين، مدد مي‏گيرد و عملش مطابق با معيارهاي مذهبي است، با ملت‏هايي كه از اين سرچشمه هدايت، دوري گزيده‏اند تفاوت دارد.
باري، قرآن كريم، همه نوع دستور براي يك زندگي كامل و ايده‏آل دارد، خصوصا دستورهاي اخلاقي قرآن، به اندازه‏اي حيات‏بخش و نقش آفرين است كه همه رفتارهاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ما را تحت تأثير قرار مي‏دهد و به آنها جهت مي‏بخشد. آن همه نكته‏هاي نغزِ اخلاقيِ اسلام نشانِ تأثير اخلاق در ساختن فرد و جامعه است. شما تصور كنيد كه اگر مردم، سياستمداران و مديران يك جامعه ملتزم به اصول اخلاقي باشند؛ يعني دروغ نگويند، غيبت نكنند، حسادت نورزند، از سخن‏چيني بپرهيزند، مال حرام نخورند، با مردم مهربان باشند، به محرومان عشق بورزند، و افتادگان را دستگيري كنند و... جامعه تا چه حد اصلاح خواهد شد.

عمل به دستورهاي قرآن، نتايج فراوان و بركت خيزي دارد كه خداوند متعال آن را در يك عبارت كوتاه، خلاصه كرده است:
آن چه كه مسلم است اين است كه قرآن و دين به خوبي مي‏تواند در همه زمينه‏هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي، اجتماعي، صنعتي و بهداشتي و در خصوص مديريت و برنامه‏ريزي‏هاي كلان و جزئي، ما را ياري رساند و به عنوان نيرويي هدايت‏بخش دستگيرمان باشد.
«حيات طيبه»: «من عمل صالحا من ذكرٍ أو انثي و هو مؤمن فلنحيينّه حياةً طيّبة و لنجزينّهم اجرهم باحسن ما كانوا يعملون».11 اين نتيجه، به سانِ درخت پاكيزه و مطهري است كه ريشه در زمين دارد و به اذن خدا در حال ثمردهي است. حيات طيبه، زندگيي است كه در سخت‏ترين و دشوارترين حادثه‏ها به انسان آرامش مي‏بخشد و اندوه را از دل آدمي مي‏زدايد. مشكلات رواني گوناگوني كه دنياي امروز با آنها دست به گريبان است، نشان آن است كه حيات انسانِ متمدن، طيّبه نيست. علامتِ رشد روحي، توسعه صنعتي و مادي و فربهي تكنولوژي نيست بلكه روابط سالمِ انساني و عاري از اضطراب و اندوه ميان مردم و نيز دولت‏هاست. اين همه گرگ صفتي و درنده‏خويي كه اينك شاهد آنيم، ناشي از دوري گزيدنِ انسان از حيات طيبه است.
خداوند متعال در قرآن كريم، تأكيد كرده است كه اگر انسان به احكام و دستورهاي اين كتاب عمل كند، زندگيِ آرام و بي‏دغدغه‏اي خواهد داشت. در آيه ديگر نويد امنيت دل را مي‏دهد: «فايّ الفريقين احقّ بالامن ان كنتم تعلمون».12 چه كسي استحقاق امنيّت دل دارد؟ كسي كه به قرآن، عمل كند. امنيت دو قسم است: ظاهري و باطني؛ امنيت ظاهري همان است كه جامعه از جنگ و جدال و تنش و خشونت به دور باشد و اين را نيروهاي انتظامي و نظامي به كمك مردم برقرار مي‏كنند، اما امنيت باطني، زدودن زنگارهاي اضطراب و اندوه از قلب و دل است، و اين با عمل به قرآن به دست مي‏آيد. قرآن مي‏فرمايد چه كسي شايستگي اين امنيت را دارد؟ و خود پاسخ
شما تصور كنيد كه اگر مردم، سياستمداران و مديران يك جامعه ملتزم به اصول اخلاقي باشند؛ يعني دروغ نگويند، غيبت نكنند، حسادت نورزند، از سخن‏چيني بپرهيزند، مال حرام نخورند، با مردم مهربان باشند، به محرومان عشق بورزند، و افتادگان را دستگيري كنند و... جامعه تا چه حد اصلاح خواهد شد.
مي‏دهد: «الذين آمنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلم»13 آن كسي كه مؤمن است و گناه در زندگي‏اش نيست و به قرآن عمل كند و دستورهايش سرمشق زندگي‏اش باشد. سپس قرآن اين وعده را تأكيد مي‏كند كه: «اولئك لهم الامن»14 حتما اين چنين شخصي امنيّت دارد. بعد مهم‏تر از اين مي‏فرمايد: «و هم مهتدون»15 علاوه بر اين كه امنيّت مي‏دهيم دست عنايت ما هم بر سرش است. اي خُنك آناني كه دست عنايت خدا بر سرشان است و واي بر مردمي كه يك آن، دست عنايت خدا از سرشان برداشته شود.
پس ره آورد عمل به قرآن حيات طيّبه و زندگي بانشاط و كسبِ تقواست و با نيروي تقواست كه مي‏توان از مشكلات رهيد و از بن بست‏ها خارج شد: «و مَنْ يتّق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لايحتسب»16
و در آيه ديگر مي‏فرمايد: «و كان حقا علينا نصر المؤمنين».17
در اين مقال، روي سخن ما بيشتر با جوانان بود، چرا كه قلب و روح آنان، زنگار آلودگي و وابستگي به خود نگرفته و با اندك همتي مي‏توانند به ساحتِ عظيم قرآن راه يابند و از قرائت به فهم و از فهم به عمل و از آن جا به حيات طيّبه برسند. اميد كه هر لحظه با زبان و عمل، آيه‏هاي قرآن را ترنم كنند.ادامه دارد