علي(ع) مظهر همه آيات الهي و جلوه تام كتاب تدويني (قرآن)است. او كتاب عيني خداوند است و همان راهي را پيموده كه قرآنكريم ترسيم نموده و همانگونه زيست كرده كه خداوند در كتابشرهنمون شده است. پيوند علي(ع) و قرآن پيوندي حقيقي است ويكي بدون ديگري متصور نيست، چنان كه پيامبر اكرم(ص) درسخني بلند فرموده است:
«علي مع القرآن و القرآن مع علي لن يفترقا]لايفترقان[حتييردا علي الحوض»1
علي با قرآن و قرآن با علي است و اين دو هرگز از يكديگر جدانميشوند تا در حوض كوثر بر من وارد شوند.
علي(ع) از آغاز وحي در كنار پيامبر اكرم(ص) بود و همه چيز راميشنيد و ميديد.
«و لقد سمعت رن الشيطان حين نزل الوحي عليه - صلي اللهعليه و آله - فقلت يا رسول الله ما هذا الرن؟ فقال: هذا الشيطان قدايس من عبادته. انك تسمع ما اسمع ،وتري ما اري، الا انك لستبنبي، و لكنك لوزير و انك لعلي خير.»2
به هنگام نزول وحي بر محمد(ص) صداي ناله شيطان راشنيدم. از رسول خدا(ص) پرسيدم: اين ناله چيست؟ فرمود: اينشيطان است كه از پرستش خويش مايوس گرديده است. تو آنچه رامن ميشنوم، ميشنوي; و آنچه را من ميبينم، ميبيني; تنها فرقمن و تو اين است كه تو پيامبر نيستي، بلكه وزير مني و بر طريق وجاده خير و درستي قرار داري.
علي(ع) پيوسته در كنار حامل وحي و تحت تربيت وحي بود، 3 تا آن زمان كه وحي انقطاع يافت و حامل وحي درحاليكه سر برسينه علي(ع) داشت به سوي رفيق اعلا شتافت.
«و لقد قبض رسول الله - صلي الله عليه و آله- و ان راسه لعليصدري.»4
و رسول خدا(ص) جان سپرد درحاليكه سر او برسينه من بود.
علي(ع) با قرآن بود و عالم به همه امور آن. او جامع قرآن بود ومفسر آن. او معلم قرآن بود و اهل آن. در رواياتي متعدد نسبتعلي(ع) با قرآن از وجوه مختلف بيان شده است، چنان كه ازحضرتش روايت شده است كه فرمود:
«و الله ما نزلت آيه الا و قد علمت فيما نزلت و اين نزلت; ان ربيوهب لي قلبا عقولا و لسانا سوولا.»5
به خدا سوگند كه هيچ آيهاي نازل نشد مگر اينكه دانستهامدرباره چه و در كجا نازل شد; به راستي كه پروردگارم به من قلبيپرفهم و زباني پر سوال بخشيده است.
علي(ع) تحت تربيت حامل وحي همه علوم قرآن و رموز آن رافرا گرفت، چنان كه از «ابن مسعود» نقل شده است كه درباره علمقرآن آن حضرت گفت: «به درستي كه عليبن ابيطالب علم ظاهرباطن را دارد.»6 آن حضرت خود فرموده است:
«ما نزلت آي علي رسول الله(ص) الا اقرانيها و املاها علي،فكتبتها بخطي، و علمني تاويلها و تفسيرها و ناسخها و منسوخها ومحكمها و متشابهها و خاصها و عامها.»7
هيچ آيهاي بر رسول خدا(ص) نازل نشد مگر اينكه خواندن آنرا به من ميآموخت و آن را به من املا ميكرد و من آن را با خط خودمينوشتم و رسول خدا(ص) تاويل و تفسير و ناسخ و منسوخ ومحكم و متشابه آن را به من ميآموخت.
امام صادق(ع) نيز در اين باره فرموده است:
«ان الله علم نبيه (ص) التنزيل و التاويل فعلمه رسول الله(ص)عليا(ع).» 8
همانا خداوند تنزيل و تاويل قرآن را به پيامبرش آموخت ورسول خدا(ص) نيز آن را به علي(ع) آموخت.
علي(ع) پس از پيامبر اكرم(ص) سرچشمه علم به قرآن كريم وگنجينه معارف آن بود. «حاكم حسكاني» از عالمان برجسته اهلسنت در قرن پنجم در ذيل آيه «و من عنده علم اكتاب» 9(كسي كهنزد او علم كتاب است) از قول« ابوصالح» چنين آورده است: «عليبن ابي طالب كان عالما بالتفسير و التاويل و الناسخ و المنسوخ والحلال و الحرام.» 10(علي بن ابي طالب عالم به تفسير و تاويل وناسخ و منسوخ و حلال و حرام]قرآن[بود.)
آن حضرت وارث علم نبوي و معلم حقيقي قرآن بود. در حديثياز امام صادق(ع) درباره اين شان علي(ع) آمده است:
«كان علي(ع) صاحب علم بالقرآن و نحن علي منهاجه.»11
علي(ع) صاحب علم به قرآن بود و ما بر راه و روش اوييم.
اميرمومنان علي(ع) روايت كرده است كه در اين باره فرمود:
«كان علي(ع) اذا صلي الفجر لم يزل معقبا الي ان تطلعالشمس ; فاذا طلعت اجتمع اليه الفقرا و المساكين و غيرهم منالناس، فيعلمهم الفقه و القرآن. » 12
علي(ع) پيوسته پس از نماز صبح در مسجد ميماند و در پيكاري نميرفت تا خورشيد سر ميزد، آنگاه فقيران و مسكينان وديگر مردمان گرد او را ميگرفتند و آن حضرت بديشان فقه و قرآنميآموخت.
وجود علي(ع) با قرآن يكي بود، او جلوه تام و تمام آيات كتابالهي بود، او كتاب ناطق خدا بود، چنان كه خود در توصيف خويشفرمود:
«هذا كتاب الله الصامت و انا كتاب الله الناطق.»13
اين]قرآن[كتاب خاموش خداوند است و من كتاب سخنگويخدايم.
زندگي علي(ع) همه تلاشي بود در جهت برپايي و نگهداري وفهم درست قرآن در معناي جامعش و در هندسه حقيقياش. نه اواز قرآن جدايي گزيد و نه قرآن از او. اميرمومنان(ع) در نامهايباارزش در تبيين حوادث و مسائل پس از پيامبر(ص) اين پيوندناگسستني را مطرح كرده و چنين فرموده است:
«فلما مضي لسبيله ترك كتاب الله و اهل بيته امامين لايختلفان، و اخوين لا يتخاذلان، و مجتمعين لا يفترقان.»14
پيامبر به راه خويش رفت]و به رفيق اعلا پيوست[و كتابخدا و خاندان خود را به جاي گذاشت كه دو پيشواي بدون اختلافند ودو برادري كه دست از ياري يكديگر بر نميدارند و دو همراه]ومتحدي[كه از هم جدايي ندارند.
«كتاب» و «اهل كتاب» متحد با يكديگرند و جدايي ميان آنانمعنا ندارد و هرگاه يكي از آن دو طرد شود، ديگري نيز نخواهد ماند،چنان كه علي(ع) اين حقيقت را به روشني بيان كرده است:
«فالكتاب... و اهله طريدان منفيان، و صاحبان مصطحبان فيطريق واحد.»15
قرآن و اهل قرآن هر دو رانده و تبعيد ميشوند، و هر دو همگام ومصاحب يكديگر در يك راه روانند.
علي(ع) همه وجود خود را در راه حفظ و تعالي قرآن گذاشت كهاو به حق برپا دارنده آن بود. اما صادق(ع) فرمود:
«فاشهد ان عليا(ع) كان قيم القرآن.»16
شهادت ميدهم كه همانا علي (ع) قيم و متولي قرآن بود.
بيست و سه سال دوران نبوت، براي علي(ع) جهادي بود دركنار پيامبر(ص) در راه تكوين امت و تاسيس دولت و پاسداري ازآن. به بيان «ابن ابيالحديد معتزلي»:
و لو لا ابو طالب و ابنهلما مثل الدين شخصا فقاما
فذلك بمك آوي و حاميو هذا بيثرب جس الحماما17
اگر ابوطالب و فرزندش علي نبودند، هرگز دين]اسلام[تجسمنمييافت و اين دو به پا خاستند: آن - ابوطالب- در مكه دين را پناهداد و حمايت كرد; و اين - علي- در مدينه تا پاي جان در راه اسلاممبارزه كرد.
عصر نبوت مبارزه بر سر تنزيل قرآن بود و علي(ع) تا پاي جاندر راه آن كوشيد و پس از آن در دوران خلفا تلاش براي حفظ قرآن ونگاهباني آن; و دوران حكومت آن حضرت، مبارزه بر سر تاويلقرآن بود، چنان كه رسول خدا(ص) در حديث مشهور خويش بدانتصريح كرده بود:
«ان منكم من يقاتل علي تاويل القرآن كما قاتلت علي تنزيله وهو علي بن ابي طالب.»18
همانا كسي از شما خواهد بود كه براي تاويل قرآن جنگ خواهدكرد، همانگونه كه من براي تنزيل قرآن جنگ كردم; و او عليبنابيطالب است.
بنابراين زندگي علي(ع) حياتي قرآني بود، براي قرآن بود و اوتجلي قرآن بود. آن حضرت چنان در قرآن كريم و معارف بلند آنذوب شده بود كه آنچه ميانديشيد و بيان ميكرد و عمل مينمودقرآن بود. برخي از انديشمندان بدين حقيقت توجه كردهاند، چنانكه«محمد اميننواوي» مينويسد:
«حفظ علي القرآن كله، فوقف علي اسراره، و اختلط به لحمه ودمه; و القاري يري ذلك في نهجالبلاغه.»19
علي(ع) تمام قرآن را به خاطر سپرده بود و بر اسرار آن واقف وآگاه بود، و قرآن با خون و گوشت او درآميخته بود; كسي كهنهجالبلاغه را مطالعه نمايد، اين حقيقت را در مييابد.
علي(ع) به حق ملعم قرآن،20 و مترجم،21 مفسر،22 و موولآن بود;23 و بيش از هر چيز به قرآن اهتمام داشت و برپا دارنده ومتولي آن بود.24
«ابن ابيالحديد معتزلي» در مقدمه شرح نهجالبلاغه خويشدرباره اهتمام علي(ع) به قرآن چنين مينويسد:
«ديگر از علوم، علمتفسير قرآن است كه اين علم از آن حضرتسرچشمه گرفته و هرچه هست از او گرفته شده و فرع وجود اوست.اگر به كتابهاي تفسير مراجعه كني، صحت اين امر را در مييابي،زيرا بيشتر تفسير قرآن از او و از ابن عباس نقل شده است و همگانميدانند كه ابن عباس همواره ملازم علي(ع) و متصل به او بود و اوشاگرد و پرورشيافته آن حضرت بود است و چون به ابن عباسگفته شد: ميزان دانش تو در برابر علم پسرعمويت چگونه است؟گفت: همچون قطرهاي از باران نسبت به اقيانوس بيكران.»25
وي همچنين مينويسد: «اما اهتمام علي(ع) به قرائت قرآن واشتغال آن حضرت به قرآن، منظور نظر همگان است و در اين موردهمگان اتفاق نظر دارند كه او به روزگار رسول خدا(ص) قرآن راحفظ كرد و در آن زمان جز او كسي قرآن را از حفظ نداشت. وانگهياو نخستين كسي است كه قرآن را جمعآوري كرده است... و چنانچهبه كتابهاي قرائات قرآن مراجعه كني، ميبيني كه پيشوايان علمقرائت همگي به او ارجاع ميدهند; مانند ابوعمرو بن علا و عاصمبن ابي نجود; و كساني ديگر جز آن دو به ابوعبدالرحمن سلميقاري ارجاع ميدهند كه او نيز شاگرد علي (ع) بوده و قرآن را از اوآموخته است. و اين فن هم مثل فنون بسيار ديگر به آن حضرتمنتهي ميشود.»26
بدين ترتيب پيوند علي(ع) با قرآن پيوندي حقيقي و ميان آندو وحدت و يگانگي بوده است و همه معارف قرآن از او و به اهتماماو شكل گرفته است و اين حقيقت در نهجالبلاغه بتمامه جلوه كردهاست.

رابطه نهجالبلاغه با قرآن رابطهاي تنگاتنگ و سخت نزديكاست، زيرا نهجالبلاغه نازله روح مطهري است كه وجودش با قرآنيكي بود و چنان در قرآن كريم جذب گرديده بود كه جسم و روحشاز آن بود. از همين وجه است كه نهجالبلاغه را >اخ القرآنالكريم<27 ناميدهاند. واژه >اخ< در اصل به معني برادر، رفيق ومصاحب است و در واقع كسي را گويند كه با ديگري در پدر و مادر ويا در يكي از آن دو و يا همشير بودن با ديگري شريك باشد و بهصورت استعاره به هر كه با ديگري در قبيله يا در دين يا در كار وصفت يا معامله و دوستي و در مناسبات ديگر مشاركت داشته باشدبرادر گويند;28 و در معناي مجازي به مفهوم مصاحب و همزاد ومانند و مشابه به كار ميرود و روشن است كه اخوت نهجالبلاغه باقرآن از همين باب است، و به همين دليل است كه نهجالبلاغه هرگزطراوت و تازگي و جلوهگري خويش را از دست نميدهد و از هر زبانكه شنيده شود نامكرر است.
يك قصه بيش نيست غم عشق و اين عجبكز هر زبان كهميشنوم نامكرر است29
رابطه نهجالبلاغه با قرآن كريم رابطهاي طولي است ونهجالبلاغه تاليتلو قرآن عزيز و محرم اسرار آن و بيانگر حقايق آنو جلوه لطايف آن است.
هركه شد محرم دل در حرم يار بماند و آنكه اين كار ندانست در انكار بماند
از صداي سخن عشق نديدم خوشتر يادگاري كه در اين گنبد دوار بماند
بر جمال تو چنان صورت چين حيران شد كه حديثش همه جا بر در و ديوار بماند30
نورانيت قرآني و بوي خوش كلام نبوي در نهجالبلاغه آشكاراست;31 و به تعبير برخي انديشمندان تنها فرق نهجالبلاغه با قرآندر آن است كه وحي منزل نيست.
كتاب كان الله رصع لفظهبجوهر آيات الكتاب المنزل
حوي حكما كالدر تنطق صادقافلا فرق الا انه غير منزل32
نهجالبلاغه كتابي است كه گويا خداوند الفاظش را با گوهرهاي آياتقرآني زينت داده است. اين كتاب شامل حكمتهايي است مانندمرواريد درخشان كه به راستي و صداقت سخن ميگويد و فرقيميان آن و قرآن كريم نيست، جز آنكه نهجالبلاغه از طرف خداوندنازل نشده است.
قرآن كريم بيانگر حقايقي است براي هدايت انسانها وسيردادن آنها از ملك تا ملكوت و تامين سعادت زندگي اين جهانيو زندگي آن جهاني آنان; و نهجالبلاغه در همين جهت است و علاوهبر مطرح كردن مباحث قرآني، به تفسير و تبيين و تشريح و ارائهمصاديق آنها ميپردازد. نهجالبلاغه مسائل قرآني را با ارائهدستورالعملها، ملموستر و عينيتر ميسازد و سنتها و قوانينكلي قرآن عزيز را به مواردش تطبيق ميدهد و راه درك و بهكارگيري و استفاده از آنها را هموار ميكند.

قرآن كريم مجموعهاي است از معارف حقيقي درباره خدا،انسان، هستي، جامعه و تاريخ; و در آن بينشها، گرايشها،ارزشها، روشها، كنشها و گويشها تبيين شده است ونهجالبلاغه نيز به تبع قرآن كريم كتابي است كه در آن بينشها ونگرشهاي اصيل و حقيقي نسبت به عالم و آدم و خالق عالم و آدمتبيين شده است و بيانگر گرايشها و تعلقها و ريشهيابيتعلقهاي انساني و تلاش براي سير دادن آدميان به تعلقي صحيحاست كه موجب سعادت و عزت اين جهاني و فلاح و رستگاري آنجهاني مردمان ميشود. نهجالبلاغه به تبع قرآن كريم بيانگرارزشها و ضد ارزشها و راهنموني انسان و جوامع انساني به سويارزشهاي الهي- انساني و همچنين نشان دادن روشها و خطمشيهاي درست براي رساندن انسان و جوامع به مقصد و مقصود ودور كردن آنان از به كارگيري روشهاي باطل و فروغلطيدن درراههاي نادرست است; و مجموعهاي تربيتي است كه همه وجوهتربيتي انسان و جوامع انساني را در بردارد و كنشها و گويشهايآدميان را به ساماني مطلوب ميآورد; و تعاليم نهجالبلاغه راهياست براي شكوفا شدن استعدادهاي انسان در جهت كمال مطلق.
نهجالبلاغه به تبع قرآن كريم مجموعهاي است از:
1- بحثهاي توحيدي و معارف حقيقي
2- مباحث نبوت و هدايت الهي
3- معرفي جامعيت اسلام و قرائت و فهم درست آن و تبيينهندسه صحيح اسلام
4- بحث از كائنات و خلقت
5- ارائه نظامنامه رهبري و سياست و مديريت و حكومت
6- بيان مواعظ و آموزش حكمت
7- تبيين تاريخ و درس عبرت
8- تعليم احكام و آموزش عبادات
9- مباحث معاد و قيامت
10- راه بندگي و عبوديت33
مطالب مطرح شده در نهجالبلاغه را در ارتباط با قرآن كريمميتوان دوگونه يافت: قسم اول مطالبي كه در پيوند و ارتباطمستقيم با قرآن كريم است و قسم دوم مطالبي كه در پيوند و ارتباطغيرمستقيم با قرآن كريم است، اما نور وحي از آن ميتابد و بويكلام نبوي از آن استشمام ميشود.