تفاسير قرآن كريم از منابع مهم اما غيرمستقيم انديشه سياسى در گذشته و حال به شمار مى رود. بسيارى از انديشمندان به علل متفاوت ترجيح داده اند انديشه سياسى خود را در خلال تفسيرى كه از قرآن ارائه داده اند, اظهار كنند; اما متإسفانه همواره از اين منبع غنى در تفسير انديشه سياسى مسلمانان غفلت شده است; همان طور كه از ساير منابع غيرمستقيم انديشه سياسى نيز تا كنون غفلت شده است به ويژه منابعى مانند: 1. شروح احاديث; 2. كتاب هاى اصول فقه به خصوص مباحث حسن و قبح, استحسان, مصالح مرسله, سد ذرايع و...; 3. دائره المعارف ها, كتب مربوط به ملل و نحل, فرهنگ هاى لغت و معاجم; 4. كتب تاريخى به ويژه تاريخ سياسى.
البته از ابواب سياسى كتب فقهى و كلامى استفاده هايى, هر چند اندك, شده است.
ناشناخته بودن, خطى بودن, كمياب بودن و در خصوص عده اى جهل مركب, دلايلى است كه سبب غفلت و عدم استفاده از اين منابع شده است. با وجود اينها اظهار نظرهاى قاطع و نظريه پردازىهايى همچون ((افول انديشه سياسى)) و ((در كام اقتدار بودن دين و دانش)) همواره با جسارت تمام صورت گرفته است و تكرار مى شود.
به هر حال هدف اين مقاله صرفا نشان دادن اين نكته است كه انديشه سياسى مسلمانان منحصر به كتب كلاسيك و متعارف فارابى, غزالى, نظام الملك, محقق سبزوارى و مانند اينها نيست, حتى كتاب هاى تفسيرى كه در بادى نظر اثرى از انديشه سياسى در آنها ديده نمى شود, حاوى مباحث اساسى در انديشه سياسى است و چه بسا به قول اشتراوس انديشه هاى سياسى محورى انديشمندان در آثارى از اين دست نهفته باشد. در اين مقاله, مباحث حكومت, امامت, عدالت و شورى در نوزده كتاب تفسير در مقاطع مختلف تاريخ به ترتيب مجلدات آنها, فهرست شده است. تفاسير نوزده گانه مذكور به ترتيب حروف الفبا عبارتند از:
1. تفسير القرآن العظيم: (ابن كثير) ابوالفدإ الحافظ ابن كثير الدمشقى (774 ق), چهار جلد, دارالكتب العلميه, بيروت 1408 ق.
2. احسن الحديث: سيدعلى اكبرقرشى, دوازده جلد, بنياد بعثت, تهران 1366.
3. پرتوى از قرآن: سيدمحمود طالقانى, شش جلد, شركت سهامى انتشار, تهران, 1360.
4. التبيان فى تفسير القرآن: ابوجعفر محمد بن حسن طوسى (460 ق), ده جلد, احيإ التراث العربى, بيروت, بى تا.
5. التحرير و التنوير: محمد طاهر بن عاشور, سى جلد, الدارالتونسيه, تونس, 1984 م.
6. الجديد فى تفسير القرآن المجيد: محمد سبزوارى, هفت جلد, دارالتعارف, بيروت, 1402 ق.
7. حجه التفاسير و بلاغ الاكسير (من لايحضره المفسر التفسير): سيد عبدالحجه بلاغى, ده جلد, دارالكتب العلميه, قم 1345.
8. فتح القدير: محمد بن على بن محمد شوكانى, پنج جلد, احيإ التراث العربى, بيروت, بى تا.
9. الكاشف: محمد جواد مغنيه (1400 ق), هفت جلد, دارالعلم للملايين, بيروت, 1981 م.
10. التفسير الكبير (مفاتيح الغيب): امام فخرالدين رازى (606 ق), 32 جلد, مطبعه البهيه المصريه, مصر, بى تا.
11. الكشاف عن حقايق غوامض التنزيل: محمود بن عمر زمخشرى (538 ق), چهار جلد, ادب الحوزه, قم, بى تا.
12. كشف الاسرار و عده الابرار: ابوالفضل رشيد الدين ميبدى (481 ق), ده جلد, انتشارات اميركبير, تهران, 1361.
13. مجمع البيان فى تفسير القرآن: ابوعلى فضل بن حسن طبرسى (561 ق), ده جلد, انتشارات ناصر خسرو, تهران, 1372.
14. تفسير المراغى: احمد مصطفى مراغى (1371 ق), سى جلد, احيإ التراث العربى, بيروت, 1985 م.
15. تفسير القرآن الكريم: (ملاصدرا) محمد بن ابراهيم شيرازى (1050 ق), هفت جلد, انتشارات بيدار, قم 1411 ق.
16. المنار (تفسيرالقرآن الحكيم): انشإ محمد عبده, املإ محمد رشيد رضا(1354 ق), دوازده جلد, دارالمعرفه, بيروت, بى تا.
17 ـ المنير (التفسير المنير): وهبه الزحيلى, 32 جلد, دارالفكر المعاصر, بيروت 1411 ق.
18. الميزان فى تفسير القرآن: سيدمحمدحسين طباطبائى, بيست جلد, جامعه مدرسين, قم, بى تا.
19. تفسير نمونه: آيه الله ناصر مكارم شيرازى و جمعى از نويسندگان, 27 جلد, دارالكتب الاسلاميه, تهران, 1362.
در اين جا به ارائه اين فهرست مى پردازيم.
جلد اول: خلافت انسان در زمين, ص 108, آيه 30 بقره; نقل قول شافعى در باب حكم اطاعت از حاكم, ص 110, آيه 30 بقره; كيفيت تعيين امام, ص 110, آيه 30 بقره; كراميه و حكم وجود همزمان دو امام, ص 111, آيه 30 بقره; حدود اطاعت از اولوالامر, ص 783, آيه 59 نسإ.
جلد دوم: ولايت امام على(ع) بر مومنان, ص 113, آيه 55 مائده.
جلد سوم: طهارت اهل بيت(عليهم السلام), ص 769, آيه 33 احزاب.
جلد چهارم: دوستى اهل بيت, ص 170, آيه 23 شورى.
جلد اول: مراد از امامت ابراهيم, ص 236, آيه 124 بقره.
جلد دوم: نقش خدا در حكومت حكام, ص 47, آيه 26 آل عمران; اقسام ولايت اوليإ الله, ص 83, آيه 49 آل عمران; فضائل اهل بيت, ص 94, آيه61 آل عمران. جلد سوم: دلايل ولايت حضرت على(ع), ص 93, آيه 55 مائده; غدير خم و ولايت حضرت على(ع), ص 109, آيه 67 مائده.
جلد ششم: رهبران حق و باطل, ص 116, آيه 71 اسرإ.
جلد هفتم: دلايل ولايت امام على, ص 422, آيه 224 شعرإ.
جلد هشتم: منظور از اولويت پيامبر(ص) بر مومنان, ص311, آيه 6 احزاب.
جلد نهم: اهميت شورى در اسلام, ص 498, آيه 38 شورى; منظور از اولويت پيامبر(ص) بر مومنان, ص 311, آيه 6 احزاب.
جلد دهم: اهميت شورى در اسلام, ص 498, آيه38 شورى.
جلد يازدهم: اختيارات امام در قبال اسيران, ص 179, آيه 4 محمد(ص); ولايت مطلقه پيامبر(ص), ص 209, آيه 33 محمد(ص).
جلد دوازدهم: خلافت امام على(ع), ص 274, آيه 7 حشر.
جلد اول: حقيقت عدالت, ص 54, آيه 2 بقره; خلافت انسان, ص 118, آيه 31 بقره; شرايط امامت, ص 292, آيه 124 بقره; منشإ نياز انسان به امام, ص 239, آيه 124 بقره.
جلد دوم: نقش سودگران در پيدايش طبقه حاكم, ص 76, آيه 188 بقره.
جلد چهارم: دلايل امامت, ص 200, آيه 4 آل عمران.
جلد پنجم: تفاوت عدل و قسط, ص 51, آيه 18 آل عمران; فضيلت اهل بيت(عليهم السلام), ص 174, آيه 61 آل عمران; ويژگى هاى كارگزاران حكومتى, ص 303, آيه 188 آل عمران; ويژگى رهبران الهى, ص 355, 140 آل عمران; اهميت شورى, ص 395 و 397, آيه 159 عمران.
جلد اول: اماميه و نص بر امامت ائمه(عليهم السلام), ص 14, مقدمه كتاب; منظور از خلافت آدم, ص 131, آيه 30 بقره; ملايكه و خلافت آدم(ع), ص132, آيه 30 بقره; مفهوم عدل, ص 215, آيه 48 بقره; اماميه و رابطه مقام امامت و نبوت, ص 449, آيه 124 بقره.
جلد دوم: وراثت در امامت, ص 291, آيه 247 بقره.
جلد سوم: مفهوم ولايت, ص 186, آيه 33 نسإ; منظور از اولوالامر, ص 236, آيه 59 نسإ و ص 273, آيه 83 نسإ; دلايل امامت على, ص 559, آيه 55 مائده.
جلد چهارم: تعدد نبى و امام در يك زمان, ص 507, آيه 122 اعراف.
جلد پنجم: نص بر امامت ائمه(عليهم السلام), ص 48, آيه 187 اعراف.
جلد هفتم: نقل نظر جبايى درباره امامت خلفاى راشدين, ص 456, آيه 55 نور; امامت خلفاى راشدين, ص456, آيه 55 نور.
جلد هشتم: فضايل اهل بيت, ص 339, آيه 33 احزاب; اماميه و عصمت اهل بيت, ص 340, آيه 33 احزاب.
جلد نهم: عفو حدود توسط امام, ص 168, آيه 37 شورى; خلافت ابوبكر و عمر, ص 324, آيه 16 فتح; امامت على, ص 326, آيه 16 فتح.
جلد دهم: فضايل اهل بيت, ص 211, آيه 10 انسان.
جلداول: اسماعيليان و امامت مسلمانان, ص 33, مقدمه; منظور از خلافت آدم(ع), ص 398, آيه 30 بقره; علت خلافت آدم(ع), ص 418, آيه 33 بقره; منظور از امامت ابراهيم(ع), 703, آيه 124 بقره; شرايط امامت, ص 707, آيه 124 بقره; حكم امام فاسق از نظر خوارج و معتزله, ص 707, آيه 124 بقره.
جلد چهارم: اهميت مشورت, ص 147, آيه 159 آل عمران; احكام مشورت و نظر مالكيه و شافعى, ص 148, آيه 159 آل عمران; قلمرو مشورت, ص 149, آيه 159 آل عمران; ارزش مشاوره, ص 150, آيه 159 آل عمران.
جلد پنجم: مفهوم عدل, ص 94, آيه 58 نسإ; منظور از اولوالامر, ص 97, آيه 59 نسإ; مخالفت با احكام اولوالامر, ص 111, آيه 65 نسإ.
جلد هشتم: قلمرو لزوم رعايت عدالت, ص 166, آيه 152 انعام.
جلد دوازدهم: اختيارات رهبرى, ص 194, آيه 122 هود.
جلد چهاردهم: ارزش عدالت, ص 254, آيه 90 نمل.
جلد بيست و يكم: حدود ولايت پيامبر(ص), ص 267, آيه 6, احزاب.
جلد بيست و ششم: وظيفه حاكم درباره اسيران مشرك از ديد مالك و شافعى و اوزاعى, ص 80, آيه 4 محمد.
جلد بيست و هشتم: اختيارات اولوالامر در اجراى احكام, ص 156, آيه 10 ممتحنه; عدالت صحابه, ص 230, آيه 6 حجرات:
جلد سى ام: شرايط رهبرى, ص 180, آيه 12 انفطار.
جلد اول: شرايط آزادى عقيده, ص 326, آيه 256 بقره.
جلد دوم: دلايل خلافت امام على, ص 75, آيه61 آل عمران; فضيلت اهل بيت(ع), ص 76, آيه 61 آل عمران; دلايل ولايت امام على(ع), ص 482, آيه 55 مائده; اهميت ولايت, ص 498, آيه 67 مائده.
جلد چهارم: قبول ولايت از جانب ظالم, ص 52, آيه 55 يوسف.
جلد پنجم: جانشينى سليمان و داود(عليهم السلام), ص 224, آيه 16 نمل; نقش مردم در تعيين امام, ص 300, آيه 68 قصص; ولايت ائمه(عليهم السلام), ص 421, آيه 16 احزاب.
جلد ششم: اهميت گواهى بر ولايت ائمه, ص 493, آيه 26 فتح.
جلد اول: خلافت آدم(ع), ص 33, آيه 30 بقره.
جلد دوم: برخورد اهل سنت با ولايت ائمه, ص 161, آيه67 مائده.
جلد سوم: واگذارى اراضى خراجيه از طرف خلفا, ص 5, آيه1 انفال.
جلد پنجم: وظيفه امام درباره اسيران مشركان, ص 31, آيه 4 محمد; نظر ابوحنيفه و شافعى و اوزعى و مالك درباره امام و اسيران مشركان, ص 31, آيه 4 محمد.
جلد اول: شيعه و جانشين پيامبر(ص), ص 23, مقدمه; قلمرو آزادى, ص 34, آيه 5 فاتحه; آزادى بيان, ص 81, آيه 30 بقره; نظر محى الدين عربى در باب عصمت و بركت اهل بيت, ص 88, آيه 35 بقره; مفهوم امام, ص 196, آيه 124 بقره; صفات امام, ص 197, آيه 124 بقره; اماميه و نصب الهى امام, ص 197, آيه 124 بقره; امامت امام على(ع), ص 198, آيه 124 بقره; عصمت اهل بيت(ع) همان; علت مخالفت اشراف قريش با پيامبر(ص), ص 214, آيه 139 بقره.
جلد دوم: فضايل اهل بيت, ص48, آيه 33 آل عمران; وظيفه حاكم در امتناع شوهر از دادن نفقه, ص 316, آيه 34 نسإ; نظر مالك و شافعى در مسإله قبل, همان; مسووليت حاكم, ص 357, آيه 58 نسإ; منظور از اولوالامر, ص358, آيه 59 نسإ; شيعه و عصمت اولوالامر, ص 359, آيه 59 نسإ; منظور از اولوالامر از ديد شيعه و سنى, ص 361, آيه 59 نسإ; عدالت صحابه, ص 388, آيه 81 نسإ; حقيقت عدالت, ص 460, آيه 135 نسإ; ولايت غيرمسلمانان بر مسلمان, ص 466, آيه 141 نسإ.
جلد سوم: شيعه و اختيار حاكم در قضاوت بين اهل ذمه, ص 59, آيه 42 مائده; ولايت امام على و ابلاغ آن توسط پيامبر(ص), ص 97 ـ 98, آيه 67 مائده; آزادى انديشه, ص 161, آيه انعام.
جلد پنجم: آزادى بيان, ص 24, آيه 9 اسرإ; حكومت امام مهدى(عج) و صالحان روى زمين, ص 302, آيه 105 نسإ; شرايط بهره مندى حاكمان از نصرت خدا, ص 334, آيه 40 حج.
جلد ششم: ولايت پيامبر(ص) بر مومنان, ص193, آيه 6 احزاب; اماميه و عصمت اهل بيت, ص 216, آيه 33 احزاب; ابن عربى و مودت اهل بيت, ص 27, آيه 33 احزاب; شافعى و فضيلت اهل بيت, ص 237, آيه 56 احزاب; منظور از خلافت انسان, ص 375, آيه 26 ص; ابن عربى و خيانت به اهل بيت, ص 522, آيه 23 شورى; منزلت اهل بيت, همان.
جلد هفتم: سياست جنگى اسلام, ص 78, آيه 35 محمد.
جلد اول: دلايل خلافت ابوبكر, ص 260, آيه 7 فاتحه.
جلد دوم: مفهوم خلافت انسان, ص 165, آيه 30 بقره.
جلد چهارم: مفهوم امامت ابراهيم(ع), ص 42, آيه 124 بقره; راه هاى نصب و تعيين امام, ص 44, آيه 124 بقره; شيعه و خلافت ابوبكر و عمر, ص 45, آيه 124 بقره; امامت فاسق, ص 46, آيه 124 بقره; شيعه و ابوحنيفه و لزوم عصمت امام, ص 47, آيه 124 بقره; ابوحنيفه و حكم قضاوت در حكومت جائر, همان.
جلد ششم: وراثت در امامت, ص 185, آيه 247 بقره; نقش علم و قدرت در رهبرى, ص 186, آيه 247 بقره.
جلد هشتم: ملاك اعطاى حكومت از جانب خدا از نظر معتزله و جبايى و كعبى, ص 6, آيه 26 آل عمران.
جلد دهم: مفهوم عصمت اولوالامر, ص 144, آيه 59 نسإ.
جلد يازدهم: اشاعره و نص بر امامت على, ص 139, آيه 3 مائده; دلايل وجوب نصب حاكم, ص 228, آيه 38 مائده; شافعى و مسووليت حاكم در قضاوت ميان اهل ذمه, ص 235, آيه 42 مائده.
جلد دوازدهم: شيعه و حكم عقيده به خلافت ابوبكر, ص 20, آيه 54 مائده; دلايل صحت خلافت ابوبكر, ص 22, آيه 54 مائده; شيعه و دلايل امامت على, ص26, آيه 55 مائده.
جلد سيزدهم: ولايت خدا بر بندگان, ص17, آيه62 انعام; اقسام حكام, ص 67, آيه 89 انعام; ضرورت حكومت, ص 194, آيه 129 انعام. جلدپانزدهم: وظيفه امام مسلمانان در برابر عهد شكنان, ص 183, آيه 58 انفال; دلايل امامت على, ص 213, آيه 75 انفال. جلد شانزدهم: دلايل امامت ابوبكر, ص 169, آيه 100 توبه; شافعى و حكم دعاى امام براى زكات دهندگان, ص 180, آيه 103 توبه.
جلد بيستم: مفهوم عدل و اهميت رعايت آن, ص 101 و 102 آيه 90 نحل.
جلد بيست و يكم: امام مردم در قيامت, ص 17, آيه 71 اسرإ; آگاهى ولى خدا از ولايت خود, ص 96, آيه 12 كهف.
جلد بيست و سوم: امامت خلفاى راشدين, ص 41, آيه 41 حج; وظيفه امام در اجراى حدود, ص 143, آيه 2, نور دلايل وجوب نصب امام, ص 143, آيه 2 نور; شافعى و مالك و ابوحنيفه و وظيفه امام در رجم زانى, ص 147, آيه 2 نور; وظيفه حاكم در حد قذف و نظر شافعى, ص 160, آيه 4 نور.
جلد بيست و چهارم: امامت خلفاى راشدين, ص 25, آيه 55 نور.
جلد بيست و پنجم: ولايت پيامبر(ص) بر مومنان, ص 194, آيه 16 احزاب.
جلد بيست و ششم: ضرورت حكومت, ص 199, آيه 26 ص.
جلد اول: زيديه و حكم اقتدا به فاسق, ص 119, آيه 26 بقره; خلافت آدم(ع), ص 124, آيه 30, بقره; حكم امامت فاسق, ص 184, آيه 124 بقره; فضيلت اهل بيت, ص 370, آيه 61 آل عمران; مفهوم اولوالامر, ص 524, آيه 59 نسإ.
جلد دوم: شافعى و حكم و عده حاكم در انفال, ص 194, آيه 1 انفال; ابوحنيفه و شافعى و اختيار امام در امام در مورد اسيران كافر, ص 316 ـ 317, آيه 4, محمد(ص); حكم همكارى با دولت باطل, ص 482, آيه 55 يوسف.
جلد هفتم: فلسفه عدم پذيرش حكومت توسط لقمان, ص 490, آيه 14 لقمان.
جلداول: تفاوت خلافت و سلطنت, ص 133, آيه 30, بقره; فضايل جانشينان پيامبر(ص), ص 394, آيه 143 بقره; ابعاد ولايت خدا بر مومنان, ص 702, آيه 257 بقره.
جلد دوم: اهميت مشورت, ص 324, آيه 159 آل عمران; مفهوم اولوالامر, ص 554 و 561, آيه 59 نسإ; دلايل خلافت ابوبكر, ص 573, آيه 69 نسإ; اقسام عدل, ص 717, آيه 129 نسإ.
جلد سوم: ص 149, آيه 55 مائده; ابلاغ ولايت على(ع) در غدير خم, ص 181, آيه 67 مائده; خلفاى خدا, ص 541, آيه 165 انعام.
جلد چهارم: مفهوم ائمه كفر, ص 106, آيه 12 توبه.
جلد پنجم: مفهوم امامت, ص 327, آيه 79 حجر; حقيقت عدل, ص 451, آيه 90 نحل.
جلد ششم: جانشينان خدا در زمين, ص 573, آيه 55 نور.
جلد هشتم: امان دادن پيامبر(ص) به مشركان در اظهار عقيده, ص 3, آيه1 احزاب; مفهوم خليفه, ص 338, آيه 26 ص.
جلد نهم: شافعى و احمد بن حنبل و اختيارات امام در مورد اسيران, ص 178, آيه 4 محمد; مسووليت امام در برخورد با اهل بغى, ص 251, آيه 9 حجرات.
جلد دهم: اموال تحت اختيار امام, ص 38, آيه 7 حشر.
جلد اول: خلافت آدم(ع), ص 176, آيه 30 بقره; امامت ابراهيم(ع), ص 380, آيه 124 بقره; شيعه و عصمت امام, همان.
جلد دوم: شرايط رهبرى, ص 613, آيه 247 بقره.
جلد سوم: مفهوم اولوالامر, ص100, آيه 59 نسإ; جبايى و مفهوم اولوالامر, ص 126, آيه 83 نسإ; ولايت على(ع), ص 246, آيه 3 مائده; امامت على(ع), ص 326, آيه 55 مائده; امامت امام على, ص 344, آيه 67 مائده.
جلد چهارم: مقام امامت, ص 729, آيه 142 اعراف; جبايى, شيعه و امامت ائمه, ص 778, آيه 187 اعراف.
جلد پنجم: علت در خواست ولايت از ظالمان توسط يوسف(ع), ص 327, آيه 57 يوسف.
جلد نهم: اختيارات امام در مورد اسيران و نظر شافعى و ابويوسف, ص 147, آيه 4 محمد.
جلد اول: خلافت انسان در زمين, ص 80, آيه 30 بقره; فلسفه خلافت انسان, ص 85, آيه 30 بقره; امامت ظالمان, ص 209, آيه 124 بقره.
جلد دوم: ارزش مشورت, ص 188, آيه 233 بقره; ملاك شايستگى حكومت, ص 218, آيه 246 بقره;
جلد چهارم: فوايد مشورت, ص 114, آيه 159 آل عمران.
جلد پنجم: تإثير شفاعت در حكم عادل و ظالم, ص 110, 85 نسإ; زمينه هاى عدالت در قضاوت, ص 71, آيه 58 نسإ.
جلد يازدهم: مسووليت امام در گرفتن صدقات, ص 16, آيه 103 توبه.
جلد بيست و يكم: ولايت پيامبر(ص) بر مومنان, ص 130, آيه 6 احزاب.
جلد بيست و پنجم: اهميت مشورت, ص 53, آيه 38 شورى; حاكمان مصر, ص 128, آيه 28 دخان. جلد بيست هشتم: اختيارات اهل حل و عقد در تدوين قوانين, ص 10, آيه 59 مجادله; عدالت در عالم تكوين و تشريع, ص 152, آيه 12 طلاق.
جلد دوازدهم: ملاك خلافت انسان, ص 300, آيه 30 بقره; علت جعل خليفه از جانب خدا, ص302, آيه 30 بقره; سر اعتراض فرشتگان به خلافت انسان, ص 306, آيه 30 بقره; فلسفه خلافت انسان, ص 309, آيه 30 بقره; فلسفه خلافت انسان در زمين, ص 367, آيه 33 بقره.
جلد سوم: ضرورت خليفه خدا در زمين, ص 126, آيه 36 بقره; موجبات تحصيل عدالت, ص 176, آيه 40 بقره.
جلد چهارم: فلسفه اولويت پيامبر(ص) بر مومنان, ص 135, آيه 255 بقره; شرايط امامت, ص220, آيه 256 بقره; امامت امام على, ائمه و امام مهدى(عج), ص 220 ـ 221, آيه 256 بقره; مراتب ولايت خدا و مومنان, ص 227, آيه 257 بقره; فلسفه اختصاص ولايت خدا بر مومنان, همان; رابطه ولايت طاغوت بادورى از ولايت خدا, ص 248, آيه 257 بقره.
جلد پنجم: شرايط احراز رسالت و امامت, ص 38, آيه 14 يس; شرايط وصول انسان به مقام خلافت خدا, ص 310, آيه 71 يس. جلد هفتم: فرق نبى با ولى, ص 379, آيه 9 اعلى.
جلد اول: مراد از خلافت آدم(ع), ص 257, آيه 30 بقره.
جلد دوم: مشيت خدا در اعطاى سلطنت, ص 478, آيه 247 بقره.
جلد سوم: مفهوم ولايت, ص 42, آيه 257 بقره.
جلد چهارم: نقش شورى در حكومت اسلامى, ص 45, آيه 104 آل عمران; رهبر در گروه آمران به معروف و ناهيان ازمنكر, ص 47, آيه 104 آل عمران; صفات مسوولان حكومت, ص 85, آيه 118 آل عمران; محدوده مشورت, ص 200, آيه 159 آل عمران; مبانى خلافت عمر, ص 202, آيه 159 آل عمران; شوراى عمر, ص 203, آيه 159 آل عمران; لزوم عمل به تصميمات شورى, ص 206, آيه 159 آل عمران.
جلد پنجم: اركان قضاوت عادلانه, ص 172, آيه 58 نسإ; مفهوم اولوالامر و نظر شيعه, ص 180 ـ 181, آيه 59 نسإ; اولوالامر در صدر اسلام, ص 195, آيه 59 نسإ; انتخاب اولوالامر, ص 200, آيه 59 نسإ; قلمرو اجتهاد اولوالامر, ص 211, آيه 59 نسإ; ابن تيميه و شرايط والى, ص 217, آيه 59 نسإ; اهميت عدالت, ص 455, آيه 135 نسإ.
جلد ششم: حكم خروج بر امام جائر, ص 366, آيه 34 مائده; امامت على از ديدگاه شيعه, ص 443, آيه 56 مائده; خلافت على, ص 464, آيه 67 مائده.
جلد هفتم: امامت غيرمجتهد, ص 196, آيه 102 مائده; حدود حاكميت علما بر مردم, ص 442, آيه 52 انعام.
جلد هشتم: اقسام ولايت خدا, ص 38, آيه 3 اعراف; ولايت ظالم بر ظالم, ص 100, آيه 129 انعام.
جلد نهم: خلافت على و نظر شيعه, ص 122, آيه 142 اعراف.
جلد دهم: مفهوم ائمه كفر, ص 191, آيه 12 توبه; شيعه و عصمت اهل بيت ص 378, آيه 31 توبه; حكم آزار اهل بيت, ص 521, آيه 61 توبه; ولايت منافق بر منافق, ص 541, آيه 71 توبه.
جلد يازدهم: عدالت صحابه, ص 17, آيه 100 توبه; آزادى دين, ص 254, آيه 23 يونس; ولايت تكوينى اوليإ الله, ص 229, آيه 2 يونس; اهميت عدالت, ص 269, آيه 2 يونس; رابطه كرامات با ولايت, ص 448, آيه 64 يونس.
جلد دوازدهم: رابطه ايمان و وراثت, ص 84, آيه 47 هود; حكم اطاعت از حاكم, ص 180, آيه 113 هود.
جلد اول: خلافت انسان, ص 127, آيه 30 بقره; حكم نصب حاكم و راه هاى تعيين امام, ص 129, آيه 30 بقره; ولايت ظالمان, ص 309, آيه 124 بقره; حكم اخذ مال از حاكم ظالم, همان.
جلد دوم: كيفيت قصاص از حاكم, ص 116, آيه 178 بقره.
جلد چهارم: حكم مشورت هاى پيامبر(ص), ص 143, آيه159 آل عمران; حكم هديه گرفتن حاكم, ص 151, آيه 161 آل عمران.
جلد پنجم: اهميت عدالت اجتماعى, ص 124, آيه 58 نسإ; مفهوم اولوالامر و نظر شيعه, ص 126, آيه 59 نسإ; حقوق متقابل حاكم و مردم, ص 128, آيه 58 نسإ; مرجع رفع خصومت ميان حاكم و مردم, ص 129, آيه 59 نسإ; خلافت ابوبكر, ص 148, آيه 69 نسإ; اهميت عدالت, ص 314, آيه 135 نسإ
جلد ششم: مالك و ابوحنيفه و اختيار امام در كيفر محارب, ص 161 و 163 و 164, آيه 33 مائده; ابوحنيفه و مالك و شافعى و وظيفه امام در حكميت بين اهل ذمه, ص 198 و 201, آيه 42 مائده.
جلد هشتم: حكم قربانى كردن براى استقبال از حاكم از ديد حنفيه, ص 24, آيه 121 انعام; نياز انسان به حكومت, ص 49, آيه129 انعام.
جلد دهم: جانشين پيامبر(ص), ص 220, آيه 40 توبه.
جلد يازدهم: اختيارات حاكم در اخذ زكات, ص 27, آيه 103 توبه.
جلد سيزدهم: حكم همكارى با دولت باطل, ص 12, آيه 55 يوسف.
جلد چهاردهم: مفهوم عدل, ص 212, آيه 90 نحل; اقسام عدل, ص 224, آيه 90 نمل.
جلد پانزدهم: كيفر تخلفات رهبران جامعه, ص 136, آيه 75 اسرإ.
جلد شانزدهم: مسووليت حاكم در حمايت از مردم, ص 32, آيه 95 كهف.
جلد هجدهم: مالك و وظيفه حاكم در حد قذف, ص 145, آيه 4 نور.
جلد نوزدهم: وظيفه حاكم در قبال مردم, ص 286, آيه 20 نمل; قبول عذر مردم توسط حاكم, ص 289, آيه 27 نمل.
جلد نوزدهم: اهميت مشورت, ص 297, آيه 32 نمل.
جلد بيست و يكم: ولايت پيامبر(ص), ص 245, آيه 6 احزاب; لزوم مشورت حاكم درباره جنگ, ص 281, آيه 27 احزاب; وظايف حاكم در مسائل جنگ, ص 281, آيه 9 احزاب.
جلد بيست و سوم: مسووليت حاكمان, ص 188, آيه 26 ص.
جلد بيست و پنجم: اهميت مشورت, ص 81, آيه 38 شورإ.
جلد بيست و ششم: اختيارات حاكم در مورد اسيران, ص 89, آيه 4 محمد(ص); مالكيه و شافعيه و حنيفه و اختيارات حكام در مورد اسيران, ص 92, آيه 4 محمد(ص).
جلد بيست و هشتم: حكم اقامه نماز جمعه بدون اذن امام و نظر ابوحنيفه, ص 208, آيه 9 جمعه.
جلد اول: امامت ابراهيم(ع), ص 267, آيه 124 بقره; مقام امامت, ص271, آيه 124 بقره; شرايط امامت, ص 272, آيه 124 بقره; عصمت امام, ص 274 بقره; امامت و هدايت, ص 275, آيه 124 بقره.
جلد دوم: اختيارات اولوالامر, ص 93, آيه 196 بقره; هدف از حكومت, 287, آيه 247 بقره.
جلد سوم: اقسام حكومت, ص 142, آيه 27 آل عمران; ضرورت حكومت, ص 145, آيه 27 آل عمران.
جلدچهارم: اداره جامعه بر اساس رإى اكثريت, ص 98, آيه 200 آل عمران; حدود آزادى, ص 166 ـ 117, آيه 200 آل عمران; عوامل تغيير سيستم هاى حكومتى, ص 119, آيه 200 آل عمران; اختيارات رهبر, ص 121, آيه 200 آل عمران; رهبر جامعه اسلامى, همان; تفاوت روش حكومتى اسلام با ساير حكومت ها, 119, آيه 200 بقره; آزادى فكر و عقيده, ص130, آيه 200 آل عمران; آزادى اجتماعى, ص 255, آيه 19 نسإ; اطاعت از اولوالامر, ص 388, آيه 59 نسإ; مفهوم اولوالامر, ص 392, آيه 59 نسإ; عصمت اهل حل و عقد, ص 393, آيه 59 نسإ.
جلد پنجم: مراد از اولوالامر, ص 22, آيه 83 نسإ; نعمت ولايت, ص 181, آيه 3 مائده; نتايج اعراض از اهل بيت, ص 274, آيه 15 مائده; مقام رهبران بنى اسرائيل, ص363 آيه 44 مائده; مفهوم ولايت, ص 368, آيه 51 مائده.
جلد ششم: مفهوم ولايت, ص 6, آيه 55 مائده, ولايت محمد(ص), ص 7, آيه 55 مائده; ولايت على(ع), ص 8, آيه 55 مائده; مفهوم ولايت, ص 11, آيه 55 مائده; ولايت تكوينى و تشريعى خدا, ص 12, آيه 55 مائده; ولايت تشريعى محمد(ص), ص 13, آيه 55 مائده; ابلاغ ولايت على(ع) به وسيله پيامبر, ص 48, آيه 67 مائده; نياز جامعه به حاكم, ص 48, آيه 67 مائده; حدود آزادى فرد در جامعه, ص351, آيه 118 مائده.
جلد دهم: مفهوم ولايت, ص 88, آيه 62 يونس; محدوده آزادى اجتماعى, ص367 ـ 370, آيه 88 هود.
جلد سيزدهم: امامان حق و باطل در قيامت, ص 165, آيه 71 اسرإ; ولايت خدا, ص 317, آيه 44 كهف; ولايت شيطان در تدبير امور, ص 326, آيه 51 كهف.
جلد چهاردهم: ولايت اهل بيت, ص 119, آيه 98 طه; امامت و هدايت, ص 304, آيه 73 انبيإ; مقام ولايت, همان; مفهوم به ارث بردن زمين توسط صالحان, ص 330, آيه 105 انبيإ.
جلد پانزدهم: وعده خدا به حكومت امام عصر(عج), ص 155, آيه 55 نور; مفهوم خلافت انسان در زمين, ص 383, آيه 62 نمل; حكم اطاعت از حكام, ص 391, آيه 62 نمل; ولايت على(ع), ص 406, آيه 89 نمل.
جلد شانزدهم: ولايت پيامبر بر مومنان, ص 276, آيه 6 احزاب.
جلد هفدهم: خلافت داود(ع), ص 194, آيه 26 ص.
جلد هجدهم: مسووليت امام, ص 106, آيه 27 زخرف; اختيارات امام درباره اسيران جنگى, ص 227, آيه 4 محمد(ص).
جلد اول: مفهوم خلافت انسان در زمين, ص 172, آيه 30 بقره; شرايط رهبر, ص 308, آيه 74 بقره; مفهوم امامت, ص 437, آيه 124 بقره; اهميت امامت, ص 437, آيه 124 بقره; امامت و هدايت, ص 438, آيه 124 بقره; تفاوت امامت و نبوت و رسالت, ص 440, آيه 124 بقره; امامت ابراهيم(ع), ص 441, آيه 124 بقره; شرايط امام, ص 442, آيه 124 بقره; لزوم نصب الهى امام, ص 444, آيه 124 بقره; ابوحنيفه و اختصاص امامت به علويان, همان.
جلد دوم: شرايط رهبر, ص 172, آيه 247 بقره; اراده خدا در ظهور و سقوط حكومت ها, ص 365, آيه 26 آل عمران; ولايت تكوينى اوليإ الله, ص 422, آيه 49 آل عمران; سرنوشت اهل كتاب در حكومت امام عصر(عج), ص 432, آيه 55 آل عمران; راه شناخت رهبر حق از باطل, ص 484, آيه 79 آل عمران; تعيين خليفه از سوى خدا, ص 488, آيه 81 آل عمران.
جلد سوم: نسبت امر به معروف و آزادى, ص 40, آيه 104 آل عمران; صفات رهبر, ص 142, آيه 159 آل عمران; اهميت مشورت, ص 144, آيه 159 آل عمران; اعتبار شوراى عمر, ص 147, آيه 159 آل عمران; مفهوم اولوالامر, ص 435, آيه 59 نسإ; لزوم مديريت واحد پس از مشورت, ص 148, آيه 159 آل عمران; اهميت عدالت در حكومت 431, آيه 58 نسإ,
جلد چهارم: اهميت رهبر, ص 11, آيه 75 نسإ; مفهوم اولوالامر, ص 30, آيه 83 نسإ; وظايف رهبر, ص 34, آيه 84 نسإ; ولايت اهل بيت, ص 268, آيه 3 مائده; اهميت عدالت, ص 301, آيه 8 مائده; اهل كتاب در زمان حكومت امام مهدى(عج), ص 319, آيه 14 مائده; دلايل امامت على(ع), ص 432, آيه 55 مائده; شبهات آيه ولايت, ص 426, آيه 55 مائده; استناد على(ع) به آيه ولايت, ص 431, آيه 55 مائده.
جلد پنجم: وظيفه پيامبر براى انتخاب خليفه, ص 2, آيه 67 مائده; مشكلات رهبران صالح, ص 212, آيه 34 انعام; ولايت و امنيت, ص 321, آيه 82 انعام; شرايط نبوت و امامت, ص 431, آيه 124 انعام.
جلد ششم: تفاوت عدل و قسط, ص 143, آيه 29 اعراف; تفاوت امامت و نبوت, ص 341, آيه 142 اعراف; دلايل خلافت على(ع), ص 343, آيه 142 اعراف.
جلد هفتم: حكمت تعلق خمس به اهل بيت(ع), ص 174, آيه 41 انفال; لزوم مبارزه با ائمه كفر, ص 308, آيه 12 توبه.
جلد هشتم: حكم حمايت از رهبران اسلامى, ص 185, آيه 120 توبه; لزوم تحقير دشمن توسط رهبران دينى, ص351, آيه 71 يونس.
جلد نهم: قلمرو اطاعت از حاكمان, ص 263, آيه 113 هود.
جلد دهم: حكم پذيرش حكومت از سوى والى جائر, ص 7, آيه 55 يوسف; شرايط مديريت, ص 10, آيه 55 يوسف; نعمت آزادى, ص 277, آيه 6 ابراهيم.
جلد يازدهم: شرايط رهبر, ص 136, آيه 88 حجر; اهميت عدالت, ص 332, آيه 76 نحل; اهميت عدل, ص 336, آيه 90 نحل.
جلد دوازدهم: نقش رهبر در جامعه, ص 201, آيه 71 اسرإ; محبت رهبران دينى به مردم, ص 348, آيه 6 كهف; شرايط رهبر, ص 540, آيه 95 كهف.
جلد سيزدهم: امكان امامت در كودكى, ص 28, آيه 12 مريم; شرايط رهبر, ص191, آيه 36 طه; تفاوت مقام نبوت و امامت, ص 455, آيه 73 انبيإ; معيار شناخت امام حق از باطل, ص 456, آيه 73 انبيإ.
جلد چهاردهم: ويژگى هاى رهبران دينى, ص 280, آيه 69 مومنون; شرايط مشروعيت حكومت دموكراسى, ص 283, آيه 70 مومنون; حكومت صالحان در زمين, ص530, آيه 55 نور.
جلد پانزدهم: اهميت وحدت رهبرى, ص 129, آيه 51 فرقان; رابطه دين و سياست, ص 420, آيه 16 نمل; فرق حكام الهى با حاكمان جور, ص 436, آيه 19 نمل; آزادى در حكومت سليمان(ع), ص 442, آيه 22 نمل.
جلد شانزدهم: شرايط مديريت, ص 66, آيه 26 قصص; انواع امام, ص 91, آيه 41 قصص; روش حكومت على(ع), ص 179, آيه 83 قصص.
جلد هفدهم: ويژگى رهبران خدايى, ص 169, آيه 24 سجده; حدود ولايت پيامبر(ص) بر مومنان, ص 201, آيه 6 احزاب; وراثت در امامت, ص 209, آيه 6 احزاب.
جلد نوزدهم: حكومت دموكراسى, ص 263, آيه 26 ص ; وظايف حكومت, ص 265, آيه 26 ص; ابزار حكومت دارى, ص 290, آيه 35 ص; آزادى انديشه از ديدگاه اسلام, ص 415, آيه 18 زمر.
جلد بيستم: اهميت و محدوده مشورت, ص 462 و 463, آيه 38 شورى.
جلد بيست و دوم: اهميت نظم در پيروى از رهبر, ص 147, آيه1 حجرات.
جلد بيست و چهارم: اهميت عدالت, ص 43, آيه 11 ممتحنه; حدود اطاعت از رهبر, ص 49, آيه 12 ممتحنه.
جلد بيست و هفتم: شرايط رهبر, ص 110, آيه 11 ضحى.
1. دانش آموخته حوزه علميه قم و پژوهشگر پژوهشكده انديشه سياسى اسلام.