قرآنهاي معروف به خط كوفي در ايران كه به قرون دوم و سوم و حداكثر نيمه اول قرن چهارم هجري قمري تعلق دارند از جهات مختلف و بويژه رسمالخط، اعراب، تزئينات و حتي اوراق مورد استفاده كه معمولاً از جنس پوست نازك و سفيد دباغي شده ميباشند مشابه يكديگر هستند.
خط كوفي مورد استفاده در كتابت اين قرآنها عموما درشت و كشيده (ويژگي رسمالخط كوفي اوليه)،داراي اعراب ابوالاسودي، اكثرا فاقد نقطه (اعجام) و نيز داراي صفحات مذهب در آغاز و معدودي از آنها در انجام ميباشند. قرآن و كتيبههاي سر سوره بقلم زر يا الوان محرر ساده و يا در قابي مذهب، و معدودي علائم تقسيمات آيات و سور قرآن ميباشد.
بدون استثناء اين قرآنها براساس نسخ موجود فاقد رقم كاتب و تاريخ كتابت ميباشند. البته معدودي از آنها با توجه به علائق و تعصبات مذهبي شيعيان در قرون اوليه هجري رقمي منسوب به برخي از ائمه اطهار عليهم السلام به انتهاي اين قرآنها افزوده شده كه الحاقي بودن اين رقمها كاملا روشن و واضح و غيرقابل انكار ميباشند.
بنابراين در يك نگاه كلي همه اين قرآنها آثاري مشابه يكديگر، با اندك تمايزاتي ميباشند.و طبعا اين موضوع معضلي مهم در تاريخ گذاري و كارشناسي دقيق آنها به شمار ميآيد.
نسخه قرآن مورد نظر در اين مقاله، قرآني است كه از نظر جامع و كامل بودن آن در ميان نسخ قرآنهاي خطي مجموعه موزه ملي ايران و محتملا ساير مجموعههاي داخلي و خارجي بينظير و يا كمنظير است. چرا كه اين نسخه عليرغم افتادگي چند برگ از آغاز و انجام آن برخلاف ساير نسخهها كه معمولا بدليل درشتي خط و كمي تعداد سطور، بصورت مجلدات مجزا در تقسيمات معمول قرآن كريم «جزء»، «حزب» و يا نصف القرآن، اثلاث، ارباع، اخماس، اسداس، كتابت ميشده، اين قرآن تماما در يك مجلد كتابت شده و اين امتيازي است براي اين نسخه و ميشود براساس آن احيانا اختلافات و تفاوتهاي اندكي كه در «سنت» كتابت قرآنهاي اوليه وجود داشته، ضمن يك كار علمي و پژوهشي در حوزه تاريخ قرآن، مورد بررسي و مطالعه قرار دارد.
قرآن كريم بخط كوفي «اوليه»
تاريخ: قرون 3ـ2 هجري قمري
مسطر: 12 * 20 سانتيمتر
قطع: خشتي
شماره موزه: 3452
جنس اوراق: پوست آهو
ابعاد 3/18 * 7/27 سانتيمتر
آغاز: (5)....انالذين كفروا سو)اء عليهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم لايومنون....(آيه 6 سوره البقره).
انجام:... بان ربك اوحي لها لها يومئذا (لناس اشتاتا ليرو اعمالهم...) (سوره الزلزال تا آغاز آيه 6).
اين قرآن شامل 616 صفحه ميباشد كه در هر صفحه آن 13 سطر كتابت شده است. از تزئين «شجيره» پركار مذهب صفحه اول قرآن چنين برميآيد كه احتمالا صفحات اوليه افتاده صفحات پركار مذهب بودهاند. اين ويژگي باتوجه به افتادگي صفحات آخرنسخه در خصوص صفحات بدرقه، نيز صدق ميكند.
رسمالخط اين قرآن بر سياق ساير قرآنهاي خط كوفي است و داراي اعراب ابوالاسودي (نقطههاي درشت شنگرف بجاي فتحه، ضمه، كسره و تنوين) ميباشد. همچنين در دوران متأخرتر از اعجام بصورت خطوط كوتاه مورب در برخي موارد بويژه «ن»ها استفاده شده است. نقطههاي امروزي نيز در موارد زيادي بعدها براي سهولت قرائت به متن افزوده شده است.
در اين قرآن بنا به رسمالخط متداول در كتابت قرآنهاي خط كوفي، در بيشتر مواقع از «الف» مقصوره بجاي الف ممدوه استفاده شده است. نظير «سبحن» (= سبحان) و «يخدعون» (= يخادعون) و...
همچنين «م» «بسمالله» در عبارت «بسمله سوره الاعراف» استثنائا به شيوهاي كه خاص دوران تحول خط كوفي به كوفي ايراني ميباشد كتابت شده است.
در برخي صفحات مكررا" ديده شد برخي كلمات و يا سطور به هر دليلي (احتمالا اشتباه در نگارش، تكرار و يا...) پس از كتابت پاك و تصحيح شدهاند به اين صورت كه احتمالا كاتب پس از مرور متن و وقوف بر اين اشتباهات، آنرا پاك كرده (آثار پاك شدن كلمات و سطور برروي ورق پوستي مشخص است) و سپس براي پركردن سطور با معدود واژگان صحيح آنها را جبرا بصورت كشيده، بار ديگر كتابت كرده است. بنظر نميآيد اين اتفاق مربوط به دوران بعد باشد چرا كه در نمونه مورد نظر (سوره النساء ـ آيه 109 و 110) با توجه به وجود 2 خط پهن زعفراني در پايان صفحه قبل و آغاز صفحه مورد نظر (كه فقط براي پركردن فواصل استفاده ميشده) و نيز مشابهت نوع مركب و شيوه كتابت ميبايد اين اصلاح توسط كاتب اصلي قرآن صورت گرفته باشد (4 سطر كامل بصورت كشيده كتابت شده) البته حرف «ك» در «يكون» به شيوهاي متفاوت از سبك كتابت قرآن (نزديك به كوفي ايراني) است.
از تزئين مذهب استثنائي صفحه اول ـ قابل مقايسه و مشابه تزئينات قرآن شماره 4289 موزه ملي ايران كه بگذريم، سر سورهها بسيار ساده و تنها شامل عنوان سوره و عدد آيات ميباشد كه بخط كوفي، بدون اعراب و اعجام و بقلم زعفراني محرر ميباشد. موضع سر سورهها در آغاز، ميانه و پايان صفحات، و شعير است. در برخي موارد يك سطر كامل و مجزا را اشغال ميكند و در مواردي نيز پايان آخرين آيه سوره قبل بخشي از سطر در ابتداء و يا انتهاي سر سوره را شكل ميدهد.
تقسيمات آيات و سور. اين قرآن شامل علائم تخميس بصورت يك گل چند پر الوان، اسباع (بصورت سبع الاول، سبع الثاني، سبع الثالث و...) كه بخط كوفي داخل يك گل چند پر درشت الوان در حاشيه صفحه نوشته شده است و «ربع» كه اين نشان (ربع) با توجه به تفاوت خط درشت و محرر آن احتمالا متأخرتر بوده ولي به لحاظ كثرت عداد آن مربوط به تقسيمات ارباع قرآن نميباشد و مورد استفاده و كاربرد آن در اين قرآن معلوم نگرديد.
از جمله ديگر تزئينات حاشيه قرآن علامت «سجده» ميباشد كه شامل كلمه سجده بخط كوفي (مثل علائم اسباع) در داخل يك گل چند پر الوان در حاشيه سطوري كه حاوي اين كلمه (يا يكي از مشتقات آن) ميباشد و موارد متعدد آن بشرح زير (جدول شماره 1) ميباشد.
موضوع علامت سجده نام سوره در قرآني چاپي جديد نام سوره در قرآن مورد مطالعه شماره صفحه در قرآن مورد مطالعه رديف
وله يَسجَدون آخرين آيهولله يَسجِد، اول آيه 15ولله يَسجَد، اول آيه 49للاذُقان سُجّدا، آخر آيه 107خرُّوا سُجَّداً و بكيا، آخر آيه 58الا يَسجُدُ و ا للّه الذّي، اول آيه 25خرّوا سجدّا، وسط آيه 15و اسجُد و ا للّه، وسط آيه 37 الاعرافالرعد النحلالاسراءمريم النملسجده فصلت الاعرافالرعد النحلسبحان مريم النملتنزيلسجده 1592562752943083 81419487 12345678
اختلاف آيات قرآن كوفي با چاپي تعداد آيات در قرآن مورد مطالعه تعداد آيات در قرآن چاپي نام سوره در قرآن مورد مطالعه نام سوره در قرآن چاپي رديف
---1-3+1+1--1+-1--2+1---1-1+ -3-1-3-1+--1-1+----1----1-1-2-3-3-2-3--2-1-1-2+----2-1- -2-1+--------1----1--1+-1--1---------2-----1---------1+1+--------------- --200175123166205751301091211114551991 2811011198132111751196477226948869603429735445821818672825250895736344 02918456047615576972922241314 111118111230525144292819563931504 0-41291936232217192629201521118819599--------------- 728620017612016520675129109123111435299128111110981351127811864772279388696034307354458318288758554538959373 5382918456049625578 962922241 314111118121230525244282820564031504046432919362522171926302015211188195881 1118395473635456 -البقرهآل عمران النساءالمائده الانعامالاعرافالانفالالتوبهيونسهوديوسفالرعدابراهيمالحجرالنحلسبحانالكهفمريمطهالانبياءالحجالمؤمنونالنورالفرقانالشعراءالنملالقصصالعنكبوتالروملقمان تنزيلالاحزابسباءالملئكهيسالصفتفاتحه سوره ص الزمرالمومنالسجدهعسقالزخرفالدخانالجاثيهالاحقافمحمد الفتحالحجراتق الذرياتالطورالنجمالقمرالرحمنالواقعهالحديدالمجادلهالحشرالممتحنهالصفالجمعهالمنافقونالتغابنالطلاقلم تحرمالملكالقلمالحاقهسالنوحالجنالمزملالمدثرالقيمهالدهرالمرسلتعم يتسئلونالنازعاتعبسكورتالانفطراتالمطفقينانشقتالبروجالطارقفسبحالغاشيهالفجرالبلدالشمسالليلالضحيالم نشرحالتيناقراءالقدرلم يكنزلزلت--------------- الفاتحهالبقرهآل عمران النساءالمائده الانعامالاعرافالانفالالتوبهيونسهوديوسفالرعدابراهيمالحجرالنحلالاسراءالكهفمريمطهالانبياءالحجالمؤمنونالنورالفرقانالشعراءالنملالقصصالعنكبوتالروملقمان السجده الاحزابسباءفاطريسالصافاتص الزمرغافرفصلتالشوريالزخرفالدخانالجاثيهالاحقافمحمد (ص)الفتحالحجراتق الذارياتالطورالنجمالقمرالرحمنالواقعهالحديدالمجادلهالحشرالممتحنهالصفالجمعهالمنافقونالتغابنالطلاقالتحريمالملكالقلمالحاقهالمعارجنوحالجنالمزمل المدثرالقيامهالانسان المرسلاتالنباالنازعاتعبسالتكوير الانفطارالمطفقينالانشقاقالبروجالطارقالاعليالغاشيهالفجرالبلدالشمسالليلالضحيالشرحالتينالعلقالقدر البينهالزلزلهالعادياتالقارعهالتكاثرالعصر الهمز هالفيلقريشالماعونالكوثرالكافرونالنصر المسدالاخلاصالفلقالناس 1234567891011121314151617181920212223 24252627 28293031323334353 637383940414243444546474849505152535455565758596061626364 65666768697071727374757677 787980 8182838485868788899091929 394959697989910 01011021031041051061071 08 109110111112113114
موارد اختلاف تعداد آيات براي هر تخمين شماره آيات بر اساس قرآن براي هر تخمين رديف
* 2 آيه بيشتر ----* 1 آيه بيشتر---- 7 آيه 5 آيه 5 آيه5 آيه5 آيه6 آيه 5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه آيات 1 الي 7آيات 8 الي 12 آيات 13 الي 17آيات 18 الي 22آيات 23 الي 27آيات 28 الي 33آيات 34 الي 38آيات 39 الي 43آيات 44 الي 48آيات 49 الي 53 12345678910
موارد اختلاف تعداد آيات براي هر تخمين شماره آيات براساس قرآن براي هر تخمين رديف
* 2 آيه كمتر* 1 آيه بيشتر-* 1 آيه كمتر* 5/1 آيه كمتر* 5/1 آيه كمتر------------------*آخر سوره و علامت تخميس ندارد 3 آيه6 آيه5 آيه4آيه5/4 آيه5/4 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه5 آيه3 آيه آياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآيات آياتآياتآياتآياتآياتآياتآياتآيات 12345678910111213141516 171819202122232425
در مرور و بررسي عبارت كتيبه سر سورههاي قرآن و مقايسه آن با سر سورههاي قرآنهاي معتبر امروزي، تفاوتهايي ملاحظه شد. اين تفاوتها شامل اختلاف در عنوان، عدد آيات و به تبع تقسيمات سوره (از نظر آيات) ميباشد كه مورد به طور كامل در جدول شماره 2 ضمن مقايسه با يك نسخه قرآن چاپي جديد آورده شده است.
طبق جدول ارائه شده مجموع سورههاي مشابه و برابر با قرآن چاپي، 55 سوره، و سورههاي داراي اختلاف 42 سوره ميباشد كه از اين تعداد 6 سوره داراي اختلاف 3 آيه «المائده 3+، الحج 3-، الزمر 3-، غافر 3-، الشوري 3-)، 8 سوره داراي اختلاف 2 آيه (رعد 2+، محمد(ص) 2+، هود 2-، ص 2-، فصلت 2-، الدخان 2-، الطور 2-، الرحمن 2-، انشقاق 2-) و 27 سوره داراي اختلاف يك آيه ميباشند كه 18 مورد با يك آيه كمتر و 9 مورد با يك آيه بيشتر ميباشند.
براي كمك به تبيين موضوع سوره المائده از گروه سورههايي كه 3 آيه از قرآن چاپي بيشتر دارد و سوره الشوري از گروه سورههايي كه 3 آيه كمتر دارد را انتخاب و براي روشن شدن موارد اختلاف مورد بررسي دقيقتر قرار گرفتند كه نتايج آن به شرح زير ميباشد:
1- سوره مباركه «المائده» (اختلاف 3+ آيه):
در اين سوره برابر جدول شماره 3: در رديف اول علامت تخميس كه بطور معمول پس از هر 5 آيه ميآيد، پس از آيه سوم (بر اساس قرآن چاپي) آمده است كه نشان ميدهد اين آيات در تقسيم بندي قرآن مورد مطالعه به 5 آيه تقسيم شده است. البته به دليل نبود علامت پايان آيات، تفكيك اين 5 آيه ميسر نميباشد. در رديف دوم علامت تخميس پس از 6 آيه و در رديف چهارم پس از 4 آيه آورده شده است. در رديفهاي 5 و 6 علامت تخميس 5/4 آيه را به شرح زير شامل ميشود:
پس از علامت تخميس چهارم كه درانتهاي آيه هجدهم (طبق قرآن چاپي جديد) آورده شده است آيات 19، 20، 21، 22 و قسمتي از آيه 23 يعني «قال رجلان من الذين يخافون انعم الله عليهما ادخلوا عليهم الباب فاذا دخلتموه فانكم غالبون» را شامل ميشود و پس از آن علامت تخميس پنجم آمده است. در ادامه قسمت دوم آيه 23 يعني «و علي الله فتوكلوا ان كنتم مؤمنين» و آيات 24، 25، 26 و 27 و علامت تخميس ششم آورده شده است. در بقيه موارد مطابق قرآن جديد پس از هر 5 آيه علامت تخميس آمده و در رديف آخر، باقيمانده آيات (118، 119 و 120) كه قسمت پاياني سوره است، آورده شده است.
2- سوره مباركه «الشوري» كه در قرآن مورد مطالعه «عسق» نام برده شده است (اختلاف 3 ـ آيه):
در اين سوره برابر جدول شماره 4، در رديف اول علامت تخميس پس از 7 آيه (بر اساس قرآن چاپي) آمده است و نيز در رديف ششم پس از 6 آيه علامت تخميس آمده است و در بقيه موارد طبق روال معمول پس از هر 5 آيه علامت مذكور آورده شده است. پس به همين دليل سوره «الشوري» در قرآنهاي چاپي 53 آيه ولي در قرآن مورد مطالعه داراي 50 آيه ميباشد.
در بلندترين كتيبه سرسوره به صورت استثنا عبارت «فاتحة سورة ص ثمانون و ست آيت» در 2 سطر طويل كتابت شده و نيز در كوتاهترين مورد، كتيبه سرسوره «الملك» بصورت عبارت «الملك ثلثون آيه» بطول 7/4 سانتيمتر در پايان سطر به نگارش درآمده است.
نكته آخر اينكه كتيبه سرسوره «التحريم» به اشتباه «الم تحرم ثنتاعشره» نوشته شده كه در اصل با توجه به قرآنهاي همعصر آن «لم تحرم اثنتا عشره» بوده است.
در حاشيه برخي از صفحات و بويژه حواشي سرسورهها، احاديث و رواياتي در فضيلت قرائت سوره و نيز ذكر عدد كلمات و حروف سوره بقلم رقاع آمده است كه متعلق به دوراني متأخرتر ميباشد كه نمونه آن در حاشيه سوره فاطر بشرح زير ميباشد:
«عن ابي ابن كعب عن النبي صلي اللّه عليه وسلّم/ انّه قال من قرا سوره فاطر دعته/ ثمانيه ابواب الجنه الاواير(؟)/ لِلابواب سيــ (؟) فادخل و هي سبعمائه/ و سبع و سبعون كلمه و ثلاثه الف و مائه/ و ثلاثون حرفا/» *
اين قرآن بر اساس «سجع» (اثر) مهر وقفي بقعه شيخ صفيالدين اردبيلي در صفحات اول و آخر، و نيز به استناد عبارت وقفي «وقف روضه متبركه صفويه» در حاشيه صفحه آخر جزء موقوفه اين مجموعه بوده است. كتيبه مهر وقف عبارتست از: «وقف خطيره مقدسه صفويه».
اين قرآن در دوران ايلخاني (قرون 7 و 8 هجري قمري) با جلدي زيبا و پُركار تجليد شده است. جلد قرآن از نوع چرم و تكنيك سوخت ضربي با نقوش بسيار متنوع و ريز و درشت هندسي (گره چيني و...) و سرطبلدار ميباشد.
Golestan Quran Weekly, Serial 133, No 89