«اِنَّ اوّل بيتٍ وضع للناس للّذي ببكّة مباركا و هدي للعالمين فيه آيات بينات مقام ابراهيم و من دخله كان آمنا وللّه علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلاً و من كفرفانَّ اللّه غني عن العالمين».1
«تحقيقا اولين خانه‏اي كه براي انتفاع عبادي مردم نهاده شد، خانه‏اي است كه در سرزمين بكّه(مكّه) قرار دارد. اين خانه براي آن نهاده شد كه منشأ بركات فراوان و هدايت جهانيان باشد، در اين خانه نشانه‏هاي فراواني بر توحيد خداست؛ از آن جمله «مقام ابراهيم» ـ سلام‏اللّه عليه ـ است و هركس وارد اين سرزمين شد، شرعا در امان است و حج اين خانه از طرف خدا بر آنان كه قدرت رفتن به سوي آن را دارند لازم گرديده و هركس استطاعت داشته و مُشرّف نشود، كفر عملي ورزيده است. تحقيقا ذات اقدس‏اله، از همه جهانيان بي‏نياز است.»

خداوند قبلاً فرمود: «فاتّبعوا ملة ابراهيم حنيفا و ماكان من المشركين»2، از ملّت ابراهيم پيروي كنيد و او از مشركين نبوده است. بديهي است يكي از بارزترين مصاديق پيروي ملت ابـراهيم ـ سلام‏اللّه عليه ـ «حرمت نهادن به كعبه» است.
آنـگاه فـرمود: «اِنّ اوّل بيت وضع للناس ...». خطاب به يهوديهايي كه مدعي بودند بر دين ابراهيم خليل هستند مي‏فرمايد: اگر شما بر ملّت ابراهيم هستيد، بايد بناي ابراهيمي را نيز گرامي بداريد، آن را قبله و مطاف بدانيد و اطرافش طواف كنيد. روي اين دوجهت آيه مزبور ، بعد از آيه «فاتبعوا ملّة ابراهيم...» آمده است.

همچنين ظاهرا اين آيه، ناظر به جواب شبهه ديگري است كه از ناحيه اهل كتاب القا شد. آنها به مسلمانان مي‏گفتند:
اولاً نسخ روا نيست و نمي‏توان باطلي را در دين ابراهيم خليل ـ ع ـ راه داد، قبله نمازگزاران بيت‏المقدس است، چنانكه شما مسلمانان نيز قبل از آمدن به مدينه به طرف آن نماز مي‏خوانديد، حال از اين حكم خدا برگشته، به طرف كعبه نماز مي‏خوانيد، به اين خيال كه حكم قبله نسخ شده، در حالي كه نسخ ممكن نيست.
ثانيا: اين را به دين ابراهيم ـ ع ـ نسبت مي‏دهيد و وي را مسلمان دانسته خود را پيرو او مي‏دانيد. شما امر باطلي را حق دانسته به ابراهيم استناد داديد و گفتيد ما در اين امر پيرو او هستيم علاوه برآنكه نسخ را مرتكب شديد.

جوابي كه از اين شبهه داده مي‏شود اين است كه: نسخ البته جايز بوده و هيچ استحاله‏اي در آن نيست. حكم اصلي، قبله‏بودن كعبه بود. «ان اول بيت وضع...» قبل از آن كه سليمان ـ سلام اللّه عليه ـ بيت المقدس را در فلسطين بنا كند، وجود مبارك ابراهيم خليل ـ ع ـ كعبه را در مكه بنا نهاد و قبل از آن كه بيت‏المقدس قبله باشد، كعبه هم قبله بود و هم مطاف؛ پس اگر ما از بيت‏المقدس به طرف كعبه برگشتيم، به همان قبله اول برگشته‏ايم؛ و اين كار، سيره ابراهيم و انبياي ابراهيمي بود. ذات اقدس‏اله، وقتي جريان حضرت ابراهيم را شرح مي‏دهد، مي‏فرمايد:
حضرت ابراهيم فرزند و همسر خود را در آن سرزمين سوزان و غير قابل كشت آورده، گفت: خدايا! من ذريه‏ام را در كنار خانه تو قرار دادم!، تا نماز را اقامه نمايند، يعني بهترين دودمان در برجسته‏ترين سرزمين مأمور اقامه نماز شده‏اند.

جمله «مباركا» و «هدي» يا منصوبند بنابرحال از متعلق «ببكّة»؛ يعني در حال مبارك و هدايت. يا حال است براي ضمير«وضع»؛ يعني «وضع مباركا و هديً.» يا «للناس مباركا و هدي» يا، «للذّي ببكة مباركا و هدي». بر همه اين احتمالات قابل تطبيق مي‏باشد، يعني كعبه هدايت است براي جهانيان كه همه مي‏توانند از اين هدايت و بركت طرفي ببندند.

اوليت در قرآن كريم در موارد فراواني به كار رفته است كه نوعا نسبي است، ليكن اوليّت در آيه: «اوّل بيتٍ وضع للناس» نفسي است. اما در سوره مباركه «توبه» بعد از آنكه درباره حضور در مسجد اهل نفاق، مي‏فرمايد: «لاتقم فيه ابدا»؛ «در آن مسجد ـ ضرار ـ كه اهل نفاق اتخاذ كردند، حضور پيدا نكن» مي‏فرمايد: «لمسجد أُسِّسِّ عَلَي التّقوي من أوّل يوم اَحق ان تقوم فيه»3 «مسجدي كه روز اوّل براساس تقوا نهاده شده (مسجد قبا و...) شايسته‏تر است كه تو در آن اقامه كني و قائم باشي.4 نه مسجد ضِراري كه براساس نفاق بنا شده است.»
در اين آيه «أول يوم» نسبي است نه نفسي يعني در روز بناي آن، با تقوا و تقرب ساخته شده است.

مرحوم شيخ در «تبيان»5 ذيل آيه شريفه مي‏فرمايد: گاهي چيزي اول دارد، و آخر ندارد مثل «واحد» كه آخر ندارد چون پاياني براي عدد نيست (غيرمتناهي، لايَقفي). يا نعمت‏هاي بهشت كه اول دارد؛ زيرا مؤمنين بعد از ارتحال از دنيا، وارد بهشت مي‏شوند ولي آخر ندارد، چون در آن، جاودانند(خالدين فيها) پس لازم نيست هرچه اول داشت آخر نيز داشته باشد تا كسي بپرسد: اگر اوّل بيت اين خانه است، آخر بيت كدام است».
مفسرين ديگر6 نيز اين نكته را دارند كه لازم نيست اوّل، ثاني هم داشته باشد مانند كسي كه مي‏گويد: اين اولين سفر من است كه به حجّ مشرف شده‏ام؛ لازمه‏اش اين نيست كه حتما موفق به سفر دوم هم بشود. اول است يعني قبلاً نبوده، پس لازم نيست ثاني بيت هم باشد. البته ثاني بيت و ثالث بيت به عنوان «في بيوت أذن اللّه اَن ترفع و يذكر فيها اسمه»7 و مصاديق ديگر براي خانه‏هائي كه جاي عبادت بندگانست، هست اما نه اين كه در مقابل كعبه، ثاني بيت نيز داشته باشيم.
اين سخن شيخ طوسي (قده) في نفسه خطاء نيست اما اين كه فرمود: «چيزي كه اول دارد ولي آخر ندارد» نظير نعمت‏هاي بهشت»، صحيح نيست؛ زيرا گرچه تنّعم نعمت‏هاي بهشت اول دارد و آخر ندارد اما خود نعمت‏هاي آن نه اول دارد نه آخر؛ بهشت الآن هم موجود است، نه اينكه بعد از دنيا خلق شود. نعمت‏هاي بهشت همواره بوده وهست و انقطاعي ندارد، مخصوصا آن جنّت و بهشتي كه «عِْنَدَمليكٍ مُقْتَدِر»8 است.

اوليت بالذّات، مخصوص خداوند است كه: «هو الأوّل و الاخر»9 و چيزي مثل فيض حق، كه نامحدود است؛« وكلّ مَنِّهُ قديم» و (دائم الفضل) است، اول و آخر ندارد امّا بالعرض نه بالذات، اولش به «هو الأول» وابسته است و آخرش هم به «هوالآخر» ولي ذات اقدس اله، اول و آخر ندارد بلكه خود بالذات اول و آخر است.

كعبه نه اولين خانه مسكوني، بلكه اولين معبدي است كه در روي زمين بنا شده و استفاده اين معنا، از آيه كه، اولين خانه ساخته شده كعبه است، مشكل به نظر مي‏رسد چون آيه اوّليتش را مقيد به مَعْبد بودن ساخته است.
گرچه ممكن است گفته شود، مكّه اولين سرزميني بود كه از زيرآب بيرون آمد ولي اثبات اولين خانه بودن كعبه از آيه مشكل است. البته آيه، نفي هم نمي‏كند چون وصف و سائر قيود مفهوم ندارند، همانطور كه اطلاق نيز ندارند. مقصود از «مفهوم» نداشتن وصف و لقب آن است كه اگر دليل مطلقي داشتيم، جمله‏اي كه مشتمل بر لَقَب و وصف باشد مُقَيِّد آن اطلاق نيست نه اينكه مي‏توان از جمله و صفيّه يالقبيّه، اطلاق اصطياد كرد، بين مفهوم نداشتن و مطلق بودن، فرق است؛ جمله‏اي كه وصف يا لقب در آن است مفهوم ندارد مگر آنكه در مقام تحديد باشد.
در مورد بحث اگر دليلي از خارج دلالت كرد كه اولين خانه بنا شده در روي زمين، براساس. «دحو الأرض» و... كعبه بوده اين آيه، مخالف با آن نيست. ولي اگر از اين آيه بخواهيم استفاده كنيم اولين خانه بناشده چه براي عبادت يا استراحت كعبه بود، مشكل است.

منظور از «بيت» نيز خصوص كعبه است كه در سوره مائده به اين صورت بيان شده:«جعل اللّه الكعبة البيت الحرام قياما للناس10». «قياما» مفعول دوّم «جَعَل» است ـ كعبه‏اي كه اين صفت را دارد كه بيت حرام است خداوند آن را عامل قيام براي همه مردم قرار داد: گرچه در آيه محل بحث فرمود: «مباركا و هدي للعالمين» اما سـرّ مبارك بودن، و هدايت جهاني را به دنبال داشتن، در آيات ديگر تشريح شد.
قبل از جريان حضرت ابراهيم ـ سلام اللّه عليه ـ اين بيت و سرزمين آن، مشخص بود؛ امّا حوادث فراواني از قبيل طوفان نگذاشت با همان وضع قبلي باقي بماند؛ آنچه فعلاً تاريخ روشني دارد ساختن اين بيت توسط ابراهيم خليل ـ سلام الله عليه ـ است وگرنه قبلاً هم اصل خانه بوده است.
سوره مباركه ابراهيم اين قسمت را به عهده دارد: «ربنا إني اسكنت من ذرّيتي بواد غير ذي زرعٍ عند بيتك المحرّم»11 وقتي ابراهيم ـ ع ـ همسرش هاجر و فرزندش اسماعيل ـ سلام اللّه عليهماـ را به اين سرزمين آورد، هنگام توديع، هاجر به ابراهيم عرض كرد: «الي من تدعني»؟ ما را به چه كسي مي‏سپاري؟ فرمود: «الي ربّ هذه البنية» به پروردگار اين بناء!
لذا ابراهيم ـ ع ـ عرض كرد: «ربنا اني اسكنت...» سپس خواسته خود را بيان نمود كه: ربنا ليقيموا الصلاة فاجعل افئدة من الناس تهوي اليهم و ارزقهم من الثمرات لعلّهم يشكرون»12 در اين سرزمين كه بحسب ظاهر، سوزان و غير معمور است آنان را اسكان دادم تا نماز را اقامه كنند، براي موفقيت آنها، دلهاي گروهي از مردم را به سمت آنان متوجه ساز؛ چون تو «مقلّب القلوب» هستي و آنها را نيز از ميوه‏ها روزي ده تا شاكر باشند.
طبري در ذيل آيه مزبور نقل مي‏كند كه: اگر حضرت خليل ـ ع ـ گفته بود: افئدة الناس همه مردم اعم از يهود و نصاري و... حج بجا مي‏آوردند.
اين دعا را حضرت ابراهيم ـ سلام اللّه عليه ـ در سرزمين سوزاني بيان فرموده كه هيچ اثري از آباداني در آن نبود، مكّه تنها سرزمين باير و موات مصطلح نبود كه به آن «لم يُزرع» مي‏گويند، سرزمين غير مزروعي، به سرزميني گفته مي‏شود كه قابليّت آبادشدن را دارد ولي تاكنون آباد نشده و «غير ذي زرع» به سرزميني مي‏گويند كه نمي‏شود آن را آباد ساخت چون كوهستاني، سنگلاخ و بدون آب است. زميني كه آب دارد ولي كسي روي آن كاري انجام نداده «لم يزرع» است از باب «عدم ملكه» يعني شأنيّت آبادي و كشاورزي را دارد. ولي از سرزميني كه سنگ خارا است و آبي ندارد و كسي در آن ساكن نيست «غير ذي زرع» تعبير مي‏شود.
از طرف ديگر چون قدرت ذات اقدس اله، بيكران است حضرت ابراهيم ـ ع ـ عرض كرد: «ربنا اني اسكنت من ذريّتي بوادٍ غير ذرع» يعني پروردگارا همه امكانات عادي در آن سرزمين منتفي است امّا تو هرچه بخواهي مـي‏تـوانـي! در ايــن مقطــع چند دعـا دارد: 1 ـ خدايا آنان را بر اقامه نماز موفق گردان «ربنا ليقيموا الصلوة» گرچه انگيزه است امّا خواسته‏اي ضمني را به همراه دارد، 2 ـ دلهاي مردم را نيز به سمتشان متوجه كن كه خواهان آنان باشند. 3 ـ آنان را نيز از ثمرات برخوردار ساز. در آخر وظيفه آنها را كه حق‏شناسي است گوشزد نموده كه: «لعلّهم يشكرون»13
دعاهاي اين مقطع در سوره مباركه بقره14 آمده كه ابتدا عرض كرد: «ربّ اجعل هذا بلدا آمنا»؛ «خدايا اين وادي غير ذي زرع را شهر امن قرار بده» سپس ساليان متمادي گذشت، چشمه زمزم به بركت اين دعا و استغاثه هاجر ـ عليها سلام‏اللّه‏ ـ و ناله آن كودك؛ اسماعيل ـ ع ـ جوشيدن گرفته، كم‏كم پرنده و غير پرنده و قافله‏ها فراهم آمدند و آنجا «بَلد» شد و دعاي اول مستجاب گرديد. بار دوم كه حضرت ابراهيم ـ ع ـ تشريف آورده‏ند آنجا را شهر يافتند خواسته قبلي را با تغيير سياق، بار ديگر در سوره ابراهيم عرض كرد:
«و اذقال ابراهيم رب اجعل هذا البلد آمنا»15 كه در اينجا كلمه بلد با الف و لام تعريف ذكر شد در هردو حال «أمن» را از خدا خواست و اين خواسته را نيز خداوند برآورد لذا درباره آن چنين فرمود: آيا نمي‏بينند همه جا قتل وغارت و آدمكشي است جز سرزمين مكه كه بلد امن است؟ «أولم يروا اناجعلنا حرما آمناً و يتخطّف الناس من حولهم أفبالباطل يؤمنون و بنعمة اللّه يكفرون».16 بيرون مكّه جاي آدم ربايي است («خطفه» يعني ربودن، كاري كه كركس و شاهين نسبت به گنجشك و كبوتر انجام مي‏دهند و آنها را در حال ناآگاهي و غفلت مي‏ربايند) امّا ما اينجا را امن قرار داديم. اين امنيّت به دعاي ابراهيم خليل ـ سلام اللّه عليه ـ حاصل شد كه حكم فقهي نيز چنين است: «من دخله كان آمنا.17
غرض آنكه از جمله «عندبيتك المحرم» معلـوم مي‏شـود كـه قبل از ابراهيم ـ سلام‏اللّه عليه ـ نيز، كعبه به عنوان بيت حرام سابقه داشته، گرچه در اثر حوادث فراواني قبل از آن حضرت و بعد از وي چندين بار كعبه ويران شده، خواه به وسيله سيل يا حادثه ديگر همچون مورد هدف قرار دادن حجّاج پليد كعبه را از بالاي كوه ابوقبيس توسط منجنيق! و اين سنگ‏هاي سياه كه ديوارهاي كعبه را تشكيل مي‏دهند، عين همان سنگهاي چند قرن قبل نيست.
از ايـن كـه در زمان ظهور اسلام، وجود مبارك حضرت اميرالمؤمنين ـ ع ـ بر بالاي دوش رسول خداـ صلي اللّه عليه و آله ـ پانهاده، بتها را فرو ريخت معلوم مي‏شود؛ بر حسب ظاهر و جريان طبيعي، كعبه تقريبا به اندازه قامت دو انسان متوسط بوده (يعني دوبرابر قد يك انسان).
البته آن بخش معنوي از اين حادثه كه وقتي حضرت علي ـ ع ـ پا روي دوش مبارك پيامبر نهاد دستش به هرجا كه مي‏خواست برسد مي‏رسيد، حساب ديگري دارد.
اين كعبه خراب شد. آنگاه خداوند دستور بازسازي كعبه را به ابراهيم خليل داد: «و اذ بَوَّأْنا لابراهيم مكان البيت»؛ يعني ما مهندسي كعبه را خود به عهده گرفتيم. نقشه آن را، كه در كجا ساخته شود، تنظيم كرده به ابراهيم نشان داديم سپس خطاب به او گفتيم: «ألاّتشرك بِي شيئا و طهّرِبيتي للطائفين و القائمين و الرّكع السجود»18... به هيچ چيز به من شرك نورز و خانه‏ام را براي طواف كننده‏ها و نمازگزاران و راكعان ساجد پاكيزه‏نما تا هم معبد پاكان باشد هم قبله و هم مطاف پاكيزگان.

بيت المقدس، با همه قداستي كه دارد، ذات اقدس اله در قرآن آن را به خود اين چنين اسناد نداده است، تنها كعبه به خدا مستند است فرمود: «بيتي» خانه من: كعبه،«بيت‏اللّه» است.
سپس به ابراهيم خليل ـ سلام‏اللّه عليه ـ فرمود: تو اعلام كن مردم هم به سوي تو براي زيارت كعبه مي‏آيند. از تو گفتن و از مردم حضور بهم‏رساندن: «و أذّن في الناس بالحج يا توك رجالاً» جمله «يأتوك» جواب امر است؛ يعني سرانجام مي‏آيند به هرنحو ممكن هم پياده «و علي كل ضامر» هم با مركوب‏هاي لاغراندام. معلوم مي‏شود پيروان ابراهيم و آنان كه دعوتش را اجابت مي‏كنند يا پياده‏ها هستند يا اگر مركوب دارند لاغراندام است؛ البته آنان كه از امكانات بهتري برخوردارند، سواره هستند و مركوب فربه دارند، كمتر توفيق مي‏يابند، «يأتين من كل فّج عميق»19 از هر درّه پرعمق مي‏آيند.
حاصل آنكه، ابراهيم خليل ـ سلام اللّه عليه ـ به دستور ذات اقدس‏اله، مراحلي را طي كرد. ابتدا اين سرزمين كه معلوم بود سرزمين مكه است، جاي آن شناخته شده نبود بعد ابراهيم فرزند و همسرش را در آنجا نهاد و از خدا خواست كه آنجا را بلد امين قرار دهد.
بار دوم كه تشريف آوردند آن جا را «شهر» يافتند ولي مأمن بودن را مجدّداً مسألت نمود، دستور رسيد كه بايد اين خانه را نوسازي و بازسازي كني جاي آن را خداوند مشخص نمود، ايشان شروع به ساختن كردند، آنگاه در حين ساختن عرض كرد:
«تقبّل منّا اِنَّكَ أنت السّميع العليم»20 خداوند در باره كعبه ساخته شده فرمود: «جعل اللّه الكعبة البيت الحرام قياماً للناس»21 نه تنها خود كعبه را عامل قيام مردم قرار داده، محرّم كرد، بلكه آن محدوده وسيع حَرَم و ماهي كه حج در آن انجام مي‏شود همه آنها را به عنوان شعار و قيام مردمي قرار داد.«والشهر الحرام و الهدي و القلائد...» طبري در ذيل آيه مزبور مي‏گويد: قوام مردم در جاهليت كه به دوزخ و بهشت معتقد نبودند به كعبه بود، خداوند آن را با اسلام تأييد و تحكيم نمود، پناهنده به حَرَم از تعرّض مصون بود، اگر كسي قاتل پدر خود را در ماه حرام مي‏ديد متعرض وي نمي‏شد، و اگر قِلاده به گردن قرباني آويخته مي‏شد آن حيوان از تعرض محفوظ بود گرچه علف ديگران را از گرسنگي مي‏خورد. خلاصه آنكه: آهنگ زيارت خانه خدا مايه احساس امنيّت بود.

شكي نيست كه «بيت مقدس» از زمان سليمان ـ سلام اللّه عليه ـ به بعد قبله بوده چون باني و معمار آن، حضرت سليمان است. وجود مبارك رسول خدا ـ صـلي‏اللّه عـليه وآلـه ـ نيز وقتي در مكّه نماز مي‏خواندند به گونه‏اي مي‏ايستادند كه هم كعبه قبله ايشان باشد و هم بيت مقدس؛ زيرا بيت مقدس در شمال غربي كعبه است و آن حضرت در قسمت جنوب كعبه قرار مي‏گرفت كه هم به كعبه روكرده باشد و هم به بيت مقدس. اما در مدينه وضع تفاوت كرد و چاره‏اي هم نبود.
چون در اوائل قبله بيت مقدس بود مدتي هم كه رسول اكرم ـ ص ـ در مدينه به آن سو نماز مي‏خواندند فقط رو به بيت مقدس بود و كعبه پشت سر قرار مي‏گرفت! سرانجام در مسجد ذوقبلتين، در حال نماز وضع برگشت و تحويل قبله صورت گرفت.

در سوره مباركه «اسراء» بين كعبه و بيت مقدس جمع كرده است:«سبحان الذي أسري بعبده ليلاً من المسجد الحرام الي المسجد الأقصي الذي بار كناحوله» گرچه اطراف مسجد اَقصي پر بركت است؛ زيرا از نظر اقليمي سرزمينش حاصلخيز و از آب خوب و هواي لطيف و... برخوردار است ولي امروزه همه آن نعمت‏ها يا بيش از آن در مكّه يافت مي‏شود؛ بدون اينكه سرزمين سوزان مكه از خود چيزي داشته باشد، اين در اثر استجابت دعاي حضرت ابراهيم(«و ارزقهم من الثمرات») و جزو آيات الهي است كه مكه همواره پر از نعمت‏هاي خدا باشد.

بين مسجد اقصي و كعبه تنها اين فرق نيست كه يكي را ابراهيم خليل كه از انبياء اولوالعزم است ساخته و ديگري را سليمان سلام‏اللّه عليه ـ كه از حافظان شريعت انبياي اولوالعزم است نه جزو آنان. بلكه فرق ديگر، آن كه ظاهرا در باره بيت مقدس خدا وعده نداده كه من آن را از خطر دشمنان حفظ مي‏كنم ولي در باره كعبه اين وعده داده شد عمل هم شده است.
اگر كسي بخواهد كعبه را محو سازد همان خدايي كه با «طير ابابيل» از آن حمايت كرد، با معجزه‏اي ديگر آن را مصون نگه مي‏دارد ولي در باره مسجد اقصي و بيت مقدس چنين وعده‏اي نيست به همين جهت،...«بخت نصر» كه تمام مسجد اقصي را ويران نمود، خطري نظير جريان ابرهه متوجه او نشد.

ظاهر آيه شريفه اين است كه اولين خانه‏اي كه به عنوان معبد براي مردم بنا شده خانه‏اي است كه در مكه به سود آنان وضع شده است در اينجا فرمود: «وضع للناس» گرچه در باره تكليف حج با كلمه ـ عَلي ـ مي‏فرمايد: «للّه علي الناس» كه توضيحش خواهد آمد چون عبادت و تكليف هرگز عليه مردم نيست بلكه به سود آنان است لذا آنها كه اهل راهند در باره مكلّف شدن مي‏گويند: «مشرّف مي‏شوند نه مكلف»! هرگاه سنّ مرد به اول شانزده سالگي، و زن به اول ده سالگي رسيد مي‏گويند آنها مشرف شده‏اند به خطابات الهي. زيرا دستورات الهي كلفت نيست، شرافت است. كسي كه قبلاً اين شايستگي را نداشت كه خداوند به او خطاب كند «اقيموا الصلوة و آتوا الزكاة»22 همراه با بلوغ، اين شايستگي را بدست مي‏آورد چون در باره دستورات ديني مي‏فرمايد: «ذلكم خيرلكم»23 و... از اين رو در عبادت با «لام» تعبير شده است.

ظاهر اطلاق آيه اين است كه بيت حرام و كعبه معظّمه اولين معبد جهاني است و هيچ پيامبري غير از كعبه قبله‏اي نداشته است. همين معنا را مي‏توان با بعضي از آيات سوره مباركه «مريم» تأييد كرد. در اين سوره گذشته از اين كه در جريان حضرت «مسيح» آمده است: «وجعلني مباركا أينما كنت و أو صاني بالصلوة و الزكوة مادمتُ حيّا»24 و نيز وصايايي كه در باره انبياي ديگر دارد وقتي تعدادي از انبيا را نام مي‏برد، مي‏فرمايد: «اولئك الذين أنعم‏اللّه عليهم من النبيين من ذرية آدم و ممن حملنا مع نوح و من ذرية ابراهيم و اسرائيل و ممن هدينا و اجتبَينا اذا تتلي عليهم آيات الرحمن خرّوا سُجّدا و بكيّا»25 از آدم ـ سلام اللّه عليه ـ تا نوح و از نوح تا ابراهيم و انبياي بين ايشان تا ذراري ديگر،از همه اين انبيا به نيكي ياد كرده مي‏فرمايد: «اذا تتلي عليهم...» همگي سجده مي‏كنند. ناچار به سمتي سجده مي‏كنند، اگر مقصود از اين سجده خصوص سجده باشد بالأخره جهتي خواهد داشت و اگر مراد سجده نماز باشد باز هم سمت و قبله‏اي دارد. چنانكه از آيه بعد كه مي‏فرمايد: «فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلوة و اتبعوا الشهوات فسوف يلقون غيّا» گروهي ناصالح، كه بعد آمدند نماز را ضايع ساخته، پيروي از شهوات را سنّت سيّئه خود قرار دادند، معلوم مي‏گردد كه انبيا، اهل نماز بودند و نماز و سجده هم سمت و قبله‏اي دارد؛ يا بايد بگوييم همه جهت‏ها مساوي بوده، براساس: أينما توَلّوا فثم وجه اللّه»26 كه بعيد است و يا بايد بگوييم جهت خاصي قبله آنان بوده. از ظاهر آيه چنين استفاده مي‏شود كه قبله همه انبياء از آدم تا خاتم ـ عليهم‏السلام ـ، كعبه بوده است؛ زيرا همه نماز و سجده داشته‏اند و اين كه بگوييم قبله مشخصي غير از كعبه داشتند، با اطلاق آيه سازگار نيست.

«للّذي ببّكة» هر آينه خانه‏اي است كه در بكّه بنا نهاده شد. گفته‏اند منظور از «بكّه» همان «مكّه» است ،گاهي «ميم» تبديل به «باء» مي‏شود نظير «لازب و لازم» يا اينكه مسأله تبديل نيست، بلكه «لان لناس يَبُكُّ بعضهم بعضا»27 «بكّ» يعني كوبيدن، چون مردم در آنجا در اثر وفور و ازدحام جمعيت، مزاحم يكديگر مي‏شوند بكّه ناميده شده يا اينكه «بكَ» به معناي دفع و كوبيدن است از آن جهت كه اعناق جبابره را مي‏كوبد.

«مباركا و هديً للعالمين» اولين خانه‏اي كه در مكّه به عنوان معبد نهاده شده منشأ بركات فراوان و وسيله هدايت جهانيان است. «بركت» مال و شئ ثابت رامي‏گويند، چيزي كه سهمي از ثبات و دوام داشته باشد. گودال‏هاي آب در بيابان كه در آن آب جمع شده نمي‏گذارد هدر برود، را«بِركْه» مي‏گويند و به تعبير شيخ طوسي سينه را نيز «برك» مي‏نامند چون جايگاه حفظ انديشه و اسرار و علوم است. و نيز كرك مخصوص سينه شتر را «برك» مي‏گويند.
ذات اقدس اله، از آن جهت كه ثابت و دائم است. «تبارك» است و خير او از آن رو كه دوام دارد مبارك. ولي در مكّه و كعبه، چون اين خير بيش از جاي ديگر از ثبات برخوردار است فراوانتر و پايدارتر يافت مي‏شود لذا فرمود: «مباركا».
از جهت ديگر كعبه وسيله هدايت جهانيان نيز هست؛ زيرا همه عابدان و سالكان به آن سمت متوّجهند و از آن جا دعوت حق توسط انبيا به گوش جهانيان رسيده است. وجود مبارك پيغمبرـ صلي اللّه عليه و آله و سلم ـ از آن جا نداي. لااله الااللّه را به گوش مردم رساند؛ و وجود مبارك خاتم الاوصياء ـ سلام اللّه عليه ـ نيز هنگام ظهور از آن جا پيام خويش را به گوش جهانيان مي‏رساند و سخن حق از آن جا برمي‏خيزد، وسيله‏هاي فراوان ديگر براي هدايت مردم در آن جا وجود دارد. از آن جهت كه آيات بيشماري را در مكّه برمي‏شمرد: «فيه ايات بيّنات» دراين خانه نشانه‏هاي فراوان و روشن خدا وجود دارد.

«مَقامُ اِبراهيم»؛ بعضي خواسته‏اند بگويند. مقام ابراهيم بيان آيات بيّنات است و همانطور كه خود ابراهيم ـ سلام اللّه عليه ـ «كان امة واحدة» مقام او نيز به منزله آيات بينات است؛ يعني آنجا كه اثر پاي حضرت خليل ـ سلام‏اللّه عليه ـ است بينات و معجزات فراواني را به همراه دارد، خود اين مقام به منزله «امت واحده» در بحث اعجاز است.
حال چگونه «مقام ابراهيم» به تنهايي آيات بينات است به (صورت جمع) با اينكه «آية بينّة» به (صورت مفرد) است؟ احتمال نخست اين كه: اولاً سنگ سخت به شكل خمير درآيد خود آيت و معجزه‏اي است. ثانيا جاي مشخص آن به صورت خمير درآيد نه همه آن. ثالثا بعد از اين، تا عمق و گودي معيّني به صورت خمير درآيد سپس به حالت سنگ باقي باشد رابعا دشمنان فراواني خواستند اين اثر را محو سازند ولي از دستبرد همه طاغيان محفوظ مانده است. خامسا عده‏اي در اين فكرند كه آثار هنري و باستاني و هرچه جنبه قدمت و حرمت خاص دارد را از ديار مسلمين بربايند ولي از دستبرد همه آنها محفوظ مانده باشد.
هم اكنون نيز اثر اين دو پا وجود دارد، نواري برنجي درلبه اين دو قدم شريف تعبيه شده كه بر چهره آن، با حسن انتخاب، اين جمله از آية‏الكرسي نوشته شده است: «ولايؤده حفظهما»28

آيا شكل گيري مقام ابراهيم كه حضرت روي آن ايستاد هنگام چيدن بناي كعبه بود؟ يا وقتي كه حضرت براي بار دوّم برگشت و همسر اسماعيل ـ سلام‏اللّه عليه ـ گفت: پياده شويد تا من شما را شستشو كنم (سريا پايتان را بشويم) و حضرت پياده نشد، پا روي سنگ گذاشت و پاي مبارك در سنگ اثر كرد؟ يا هنگام امتثال «و اذّن في الناس بالحج يأتوك رجالاً...»29 بر بالاي آن سنگ قرار گرفته، اعلان كرد كه مردم به طرف كعبه آمده حج بجا آورند؟ در همه حالات، يا در يكي از اين حالات بود كه بر روي سنگ پانهاد و سنگ نظير جسمي نرم، اثرپذير شد؟ همه اينها محتمل است اما آنچه مسلم است اصل پاگذاشتن آن حضرت و ماندن اثر پا در آن سنگ است؛ حال كداميك از اين سه مقطع بوده، آن را بايد روايات خاصه مشخص كند.
مشابه اين خصيصه، در جريان حضرت داود ـ سلام اللّه عليه ـ در سوره «سبا»30 آمده كه: و لقد آتينا داود منّا فَضْلاً يا جبال أوّبي معه و الطّير و ألنّا له الحديد» در باره داود كارهاي فراواني انجام پذيرفت، يكي تعليم صنعت زره‏سازي بود. «و علمّناه صنعة لبوس»31 يكي هم «و ألناله الحديد» بود كه آهن سرد و سخت را ما در دست او نرم كرديم! تعبير قرآن: «ألنّا» است يعني ما براي او نرم كرديم اما در مسأله زره سازي سخن از تعليم است چون زره‏سازي جزو علوم و حرفه‏هاي صناعي و قابل انتقال به ديگران نيز هست. اما ديگران نمي‏توانند آهن سخت و سرد را با انگشتان نرم كنند. در اين جا سخن از تعليم نيست. نفرمود: «و علمناه اِلانة الحديد» ما يادش داديم چگونه آهن را نرم سازد، مثلاً اگر بصورت كارخانه ذوب آهن باشد! كه علم است نه معجزه، بلكه فرمود: همانطور كه شخصي عادي موم را به صورت دلخواه خود در مـي‏آورد، آهـن در دسـت وجـود مبـارك داود ـ ع ـ مانند موم نرم بود و در دستش مي‏چرخيد، لذا روي اين جهت تكيه مي‏كند.
مقام ابراهيم نيز از اين قبيل است با اين تفاوت كه: «والنّا له الحجر» خواهد بود؛ يعني سنگ را آنچنان نرم قرار داديم كه پاهاي مبارك حضرت خليل همين كه روي آن قرار گرفت فرو رفت تا اثر پاها بماند. گذشته از اين كه مقام ابراهيم براي خليل حق، يك نوع محفظه نيز براي پاي مبارك بود، همان گونه كه حديد براي داود ـ سلام اللّه عليه ـ بود.
در باره اينكه چگونه مقام ابراهيم به تنهايي آيات بينات است دو احتمال بود، احتمال اول ذكر شد و همان است كه جناب «زمخشري» ذكر كرده است.
احتمال ديگر اينكه: «آيات بيّنات» شماره‏هاي فراواني دارد يكي از آنها مقام ابراهيم است و ديگري: «ومن دخله كان امنا».

خانه كعبه، يك امن تكويني دارد، زيرا بسياري از طاغيان خواستند آن را از بين برده به اهل مكه نيز آسيب وارد سازند ولي ذات اقدس‏اله آن جا را مأمن قرار داده فرمود: «الذي اطعمهم من جوع وامنهم من خوف»32 آن روز كه از تشريع سخني نبود مردم مشرك مكه از امنيت خاصي برخوردار بودند. يك امن تشريعي كه: «من دخله كان امنا» يعني كسي كه وارد حرم شد شرعاً در امان است، طبري در ذيل آيه 97 سوره آل عمران نقل مي‏كند: در جاهليّت اگر جاني به كعبه پناه مي‏برد هيچ كس متعرض او نمي‏شد.
نيازي نيست، به تكلف افتاده بگوييم منظور از «آيات بينات» خصوص «مقام ابراهيم» يا خصوص امنيّتي است كه خدا قرار داده؛ جريان. «زمزم»، «حجر اسماعيل» و «حجر اسود» نيز از آيات بيّنه است. به علاوه خود «بيت» آيه بينّه و معجزه است؛ زيرا براساس آيات سوره «فيل» آنها كه خواستند كعبه را از بين ببرند، با هجوم لشكريان الهي مواجه شدند:
« ألم تركيف فعل ربّك بأصحاب الفيل... فجعلهم كعصفٍ مأكول» پس لازم نيست بگوييم «مقام ابراهيم» بيان آيات بينات است، بلكه از باب ذكر خاص بعد از عام است.
در سوره مباركه «بقره» مي‏فرمايد: «و اذ جعلنا البيت مثابة للناس و أمنا و اتخذوا من مقام ابراهيم مصلّي و عهدنا الي ابراهيم و اسماعيل أن طهّرابيتي للطائفين و العاكفين و الركع السجود»33 طي بحث مبسوطي آمده است كه چطور بيت اللّه‏ مرجع جميع مردم و امن همگاني است هم امن تكويني دارد؛ زيرا اگر كسي بخواهد كعبه را محو سازد خدا به او امان نمي‏دهد و هم امن «تشريعي»؛ زيرا هركس به آن جا پناه برده نمي‏توان حدود الهي را در آن جا بر او جاري كرد. مگر خود او حرمت بيت را رعايت نكند: «والحرمات قصاص»34 اگر كسي حرمت كعبه و مسجد حرام و حرم يا ماه حرام را رعايت نكرد شما نيز مي‏توانيد او را و حرمت امور ياد شده را قصاص كرده، رعايت نكنيد.
اگر جاني در خود حرم، جنايت كرد مي‏توان حد را بر او جاري كرد ولي اگر در خارج حَرَم مرتكب جرمي شده و به حرم پناهنده شد، بايد به او مهلت داد تا از حرم بيرون بيايد. البته خريد و فروش با او، احسان و اطعام به او ممنوع است تا با فشارآوردن به وي از آنجا خارج گردد.
در بعضي از آيات به امنيتي كه خداوند، نصيب سرزمين مكه كرده اشاره شده، نظير آيه سوره عنكبوت:
«أولم يروا أنّاجعلنا حرما آمنا و يتخطّف الناس من حولهم أفبالباطل يؤمنون و بنعمة‏اللّه يكفرون»35 مگر اينها نمي‏بينند همه جا آدمكشي و آدم ربايي و غارتگري است ولي، ما اين سرزمين را امن قرار داديم! حتي در زمان جاهليّت نيز اين منطقه را امن قرار داديم، مردم در جاي ديگر اختطاف مي‏شوند ولي در اين جا محفوظند.
سرّش اين است كه اگر كسي بخواهد به كعبه يا مردم آن سرزمين آسيب برساند خدا به او مهلت نمي‏دهد مخصوصا اگر بخواهد به كعبه صدمه برساند: «و من يردفيه بالحاد بظلم نذقه من عذاب اليم»36 و اين از خصائص حرم است، اگر كسي ملحدانه بخواهد ستمي روا دارد ما به او مهلت نمي‏دهيم.
روايتي مرحوم ابن بابويه قمي در كتاب شريف «من لايحضره الفقيه» نقل كرده كه اگر كعبه از حرمت خاص برخوردار است و اگر در جريان ابرهه با «طير ابابيل» از كعبه حمايت شده چطور در جريان تحصّن ابن زبير در درون كعبه، خدا از او حمايت نكرد؟ آنگاه كه حجاج بن يوسف به دستور عبدالملك بالاي كوه ابوقبيس منجنيق نصب نموده كعبه را از آن جا زيرسنگهاي فراوان، در هم كوبيد و ابن زبير را دستگير كرده به هلاكت رساند؟
مرحوم «صدوق» در جواب فرموده‏اند: حرمت كعبه براي آن است كه دين محفوظ بماند و حافظ و ضامن دين، در زمان حضور، امام معصوم ـ ع ـ و ولي خدا؛ و در زمان غيبت نايبان اوهستند. حضرت (ظاهرا امام سجاد ـ ع ـ) فـرمـود: اين زبيري كه سيدالشهدا ـ سلام اللّه عليه ـ و امام زمانش را ياري نكرد و بعد از شهادت آن بزرگوار امام زمان ديگرش (امام سجاد ـ ع ـ) را نيز ياري ننمود و خود داعيه‏اي داشت، اگر به كعبه هم پناه ببرد، خدا او را پناه نمي‏دهد؛ چه اينكه خداوند در جريان ابرهه طير ابابيل را اعزام كرد ولي در جريان منجنيق بستن حجاج چنين لشكري را نفرستاد.
بالاخره امويان ابن زبير را كه آدم فاسدي بود گرفته و كشتند بعد هم كعبه را ساختند، مشكلي هم پيش نيامد. اما ابرهه آمده بود كه قبله و مطاف را بردارد خدا نيز به او امان نداد؛ پس جريان كار حَجّاج نقض آيه «من يرد فيه بالحاد بظلم...» نيست و با آن منافاتي ندارد.
هم اكنون نيز اين خطر وجود دارد! اگر خداي ناكرده آن سرزمين، سرزمين ستم بشود مادامي كه مردم در صراط مستقيم نباشند چنين نيست كه خدا دست ظالم را كوتاه سازد؛ بلكه ممكن است براساس «نُوَلّي بعض الظالمين بعضا»37 ظالمي را بر ظالم ديگر مسلط گرداند! عمده آن است كه مسلمين وظيفه اصلي خود را انجام دهند آنگاه و عيدالهي («من يرد فيه بالحاد بظلم نذقه من عذاب اليم») تحقق پذيرفته به آن ظالم مهلت نمي‏دهد.

شروع آيه با تأكيد نشانه اهميّت مطلب است فرمود: «إنّ أوّل بيت...»
اين بيت، هم به ذات اقدس اله منسوب است و هم به مردم. اما با دو تفاوت أدبي و تفاوت معنوي: تفاوت ادبي آن كه «بيت» بدون «لام» به خدا اسناد پيدا كرده مي‏فرمايد: «أن طهّرا بيتي...»38 لذا گفته مي‏شود كعبه بيت اللّه است ولي وقتي به مردم اسناد پيدا مي‏كند همراه با «لام» است. «... وضع للناس» كعبه بيت اللّه است نه بيت الناس ولي اين بيت اللّه براي مردم وضع شده است.
و امّا تفاوت معنوي، آن است كه اين بيت در اثر اضافه به «اللّه» شرافت پيدا كرده و مردم در اثر اضافه به كعبه، شريف مي‏شوند. شرف كعبه به خاطر ارتباط با حق، شرف مردم بر اثر ارتباط با كعبه است.
فرمود. «وضع» للناس نه «بُنِيَ» للناس؛ يعني تشريعا براي اين كه معبد و قبله و مطاف مردم بشود، براي همه مردم وضع شده، اختصاص به گروهي معيّن ندارد.

اين آيه شريفه فرضا به خود آن سرزمين هم اشاره كند به اين اعتبار است كه خود آن سرزمين حرم است و آنچه مهم است آن محدوده، آن بناي خاص و مبناي خاص مي‏باشد.
اين كه مي‏گويند كعبه قبله است در مقابل كساني گفته مي‏شود كه مي‏گويند. «براي افراد نزديك كعبه، و براي آنان كه در مكه هستند مسجد حرام، و براي افرادي كه دور هستند حرم قبله است»39 كه البته سخني است ناصواب. قبله فقط كعبه است چه براي دور يا نزديك، ليكن تفاوت در نحوه استقبال است، صدق استقبال فرق مي‏كند. اسلام در همه موارد به پيامبر و ديگران آموخت كه در تمام حالات بگويند: «والكعبة قبلتي».40
در تمام اذكارِ تلقيني سخن از اين جمله است. تمام زنده‏ها و مرده‏ها با كعبه سرو كار دارند در حال احتضار، به نوعي و در حال دفن، به نوع ديگر، هيچ كس با مسجد حرام يا حرم كار ندارد و جمله «شطر المسجد الحرام»41 از آن جهت است كه: «فلنولينك قبلة ترضيها».42
چون شطر المسجد حرام استقبال كني به كعبه رو كرده‏اي؛ پس تفاوت در روگرداندن و استقبال است نه در قبله. افراد نزديك متوجه جِرم كعبه و افراد دور به سمت حرم كه بايستند به كعبه رو كرده‏اند. و نيز آيه «و حيث ما كنتم فولوا وجوهكم شطره»43 يعني استقبالتان به آن سمت باشد نه اينكه قبله مسجد حرام است. هم‏اكنون نيز كه به طرف حرم رو مي‏كنيم به طرف جهت، استقبال داريم. تا اين جا نزد محققين قطعي است كه قبله، مسجدالحرام و حرم نيست بلكه خصوص كعبه است اما بعضي از بزرگان اين نكته ظريف را نيز يادآور شده‏اند كه: خود كعبه قبله نيست، بلكه فضاي خاصّ آن قبله است.
خداي رحمت كند استاد ما مرحوم محقق داماد، مكرر اين جمله را مي‏فرمود: خود كعبه قبله نيست زيرا روزي كه كعبه به وسيله سيل و امثال آن ويران شد چنين نبود كه مسلمانان بي‏قبله باشند بلكه آن فضا و آن بعد خاص «من تخوم الارض الي عنان السماء»44 قبله است، نه همين خانه چند ضلعي كه ارتفاع خاص دارد! بلكه اين بيت در جاي قبله قرار گرفته، لذا كساني كه زير زمين نماز مي‏خوانند اگرچه چند طبقه هم زير باشند باز استقبالشان همچون افرادي كه بالا هستند محفوظ است سمت آن بعد و فضا كه قبله است قابل تغيير و تبديل نيست.
اين لطيفه نيز در كلام فخر رازي آمده و بعدها به كتابهاي ديگر منتقل شده است كه: «در شرف كعبه همين بس كه عامرش ذات اقدس جليل، مهندسش جبرئيل، و معمارش خليل و دستيارش اسماعيل است!45 «و كفي بذلك فضلا و شرفا» ولي دليلي بر ثبوت اين شرافت در مورد بيت مقدس وجود ندارد.

در اين سرزمين، آيات بينات، نشانه‏هاي روشني براي غيب است. آيت يعني علامت، به لسان و اصطلاح قرآن كريم اينها علامت صدق انبيا، ربوبيت حقّ و خالقيت خالقند.
در تفسير. فخر رازي» نشانه‏هاي فراواني، از كيفيت ساختمان كعبه و خصوصيتهايي كه در آن محور و محدوده هست ذكر شده:46

آب زمزم گذشته از آن كه شفاست، اگر مدتها نيز بماند محفوظ است، و نيز چشمه‏اي است كه هزاران سال جوشش دارد؛ باتوجه به اين كه آن جا سرزمين باران و برف نيست كه براساس «فسلكه ينابيع في الأرض»47 باشد جايي كه بارانش بسياركم، و بارش برف در آن كمتر سابقه دارد چشمه‏اي چندهزار سال بجوشد و هيچگاه نخشكد! از آيات بينه الهي بشمار مي‏آيد.
بركاتي نيز در اين آب وجود دارد تا جايي كه وجود مبارك پيامبر اكرم ـ صلي‏اللّه عليه و آله و سلم ـ آن را استهداء مي‏كردند، يعني از كساني كه از مكه مي‏آمدند هديه آب زمزم را طلب مي‏نمودند: جوشش زمزم، دوام جوشش آن، شفابخشي وصيانتش از فساد و بو برداشتن، هر يك به نوبه خود معجزه است پس تنها در خود اين آب آيات بينّاتي وجود دارد.

آنچه در اطراف مكه قرار دارد (سرزمين مشعر، عرفات و مني) نيز از آيات بيّنه حق است با اينكه آن جا سيلي نيست كه سنگريزهايي به وسيله آن پديد آيد (چون جايي كه مسيل و سيل خيز باشد سنگهاي بزرگ همراه با آبهاي تند كوبيده شده به صورت ريگ در مي‏آيند) فراهم بودن اين همه ريگ، كه هر زائر بطور متوسط يا حداقل هفتاد ريگ برمي‏دارد و هنوز تمام نشده، خود معجزه است:
فخر رازي در تفسير خود مي‏گويد: سالانه ششصدهزار نفر(درآن زمان) هركدام هفتاد ريگ برمي‏دارند و با آن جمره‏ها را رمي مي‏كنند اما معلوم نيست چه كسي آنها رابعد از رَمي جمع مي‏كند؟! سپس مي‏گويد: «جزء فضايل آن سرزمين است كه طولي نمي‏كشد ريگها پس از جمع شدن برچيده مي‏شوند»48 هم اكنون مي‏گويند مأموران سعودي آمده تسطيح مي‏كنند ولي آن زمان چنين نبوده.

پرندگان سعي مي‏كنند بر بالاي كعبه آرام نگرفته آنجا را آلوده نسازند: البته آلوده‏نكردن در مشاهد مشرفه نيز هست ولي اينكه پرنده آن جا ننشيند و اگر از بالا به سرعت پايين بيايد وقتي به كعبه رسيد زاويه‏اي ايجاد كرده فاصله بگيرد خود نشانه آيه بيّنه بودن است.
درباره حرم مطهر حضرت اميرالمؤمنين ـ سلام اللّه عليه ـ نيز چنين كرامتي گفته شده براساس «ينحد رعني السيل و لايرقي الي الطير»49 در آنجا نيز پرندگان ادب را رعايت مي‏كنند.
و نيز گفته شده: درنده‏ها در محور حرم به يكديگر كاري ندارند و به حيوانات اهلي آسيب نمي‏رسانند:
و بالاخره شواهد ظنّي فراواني است كه آن منطقه، سرزمين عادي نيست حيوانات در امن هستند انسان نيز از يك امن نسبي خوب برخوردار است «اطعمهم من جوع وامنهم من خوف»50 با اين كه «... يتخطف الناس من حولهم أفباطل يؤمنون و بنعمة اللّه هم يكفرون».51

مقام حضرت خليل ـ سلام اللّه عليه ـ كه قرآن در بخش نماز و طواف روي آن تكيه مي‏كند حرمت خاصي داشته از آيات بنيه الهي است.
فرمود «اذجعلنا البيت مثابة للناس و أمْنا و اتخذوا من مقام ابراهيم مصلّي و عهدنا الي ابراهيم و اسمعيل ان طهرّا بيتي للطائفين و العاكفين والرّكع السجود»52 آيا نماز بايد خلف المقام باشد يا عندالمقام كافي مي‏باشد بحث فقهي است كه براساس اختلاف روايات، بعضي احتياطا گفته‏اند حتما بايد پشت مقام باشد. عده‏اي هم عندالمقام را كافي دانسته‏اند.
بحث در باره معجزه بودن مقام، قبلاً تحت عنوان شكل‏گيري مقام ابراهيم، گذشت.
* * *
«و للّه علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلاً»

در اينجا گرچه «علي الناس» است اما اين «علي» در حقيقت «للناس» است نه علي‏الناس كه به معناي ضرر باشد. چنانكه لام «للّه» نيز به معناي نفع نيست يعني از طرف خدا بر مردم است... تنها وجوبي را مي‏رساند كه براي مردم خير است نظير «كتب عليكم القتال و هو كره لكم و عيسي ان تكرهوا شيئاً هو خيرلكم»53 و اگر چيزي خير شد البته به زيان كسي نيست. «لام» و «عَلي» وقتي در مقابل يكديگر قرار مي‏گيرند نشانه آن است كه از يك طرف حكمي برطرف ديگر جعل و واجب شده است نه اينكه بر ضرر او باشد.

ظاهرا در قرآن كريم، در بين عبادات، تنها خصوص حجّ است كه با تعبير «للّه علي‏الناس» آمده است؛ در باره نماز، روزه و امثال آن، نيامده «لله علي‏الناس اقامة الصلوة» يا «اتياء الزكاة» و... اين خود نشانه عظمت و خصوصيتي است كه در حج نهفته و در ساير عبادات نيست.
در باره نماز فرمود «اقيموا الصلوة»54 «نماز را به پاي داريد» ولي در مورد حج نفرموده: حج كنيد بلكه فرمود: للّه علي الناس ...»

«حج» مصدر است، بعضي آن را اسم مصدر مي‏دانند به معناي آهنگ بيت، قصد خانه خدا.
از دير زمان، مسأله «حجّ‏البيت» رواج داشت، از زمان حضرت ابراهيم ـ سلام الله عليه ـ به بعد رسم بر آن بود كه سال را با حج مي‏شمردند حضرت شعيب به موسي ـ سلام اللّه عليهماـ فرمود: «اني أريد ان أُنكحكَ إحدي ابنتيَ‏هاتين علي ان تأجرني ثماني حجج»55 يعني من يكي از اين دو دختر را به نكاح و عقد تو درمي‏آورم. بر اين مهر كه هشت حجّه اجير من باشي، يعني هشت سال، چون هرسال يكبار حج انجام مي‏شد لذا به جاي اينكه بگويند مثلاً چهار سال مي‏گفتند چهار حج. «ذوالحجة» را نيز كه ذوالحجه مي‏گويند براي آن است كه «حج‏البيت» در آن ماه انجام مي‏پذيرد.
در اين آيه («لله علي الناس حج البيت...») تأكيدهاي فراواني وجود دارد:
1 ـ در سراسر قرآن ظاهرا تنها حج است كه با اين تعبير آمده. 2 ـ «للّه» مقدم شده و مبتداء را مؤخر آورده تا مفيد حصر بوده و نشان بدهدكه فقط براي خداست. 3 ـ مطلب را با بدل بيان فرموده و مي‏گويند ابدال به منزله تكرير است: نفرمود للّه علي المستطيع... بلكه فرمود: «لله علي‏الناس حج‏البيت من استطاع». 4 ـ براي «الناس» كه مشمول تكليف هستند بدل «بعض من الكل» آورده شده: «من استطاع اليه سبيلاً» كه تفصيل بعد از اجمال يا تبيين بعد از ابهام مفيد تكرار و تأكيد است. و اگر مي‏فرمود «للّه حج البيت علي المستطيع» يا «لله علي المستطيع» يا «علي من استطاع اليه سبيلاً حج البيت» اين معنا را نمي‏فهماند.
«البيت»؛ مقصود همان «أول بيت وضع للناس» است و استطاعت عقلي و شرعي هر دو مطرح است. عقلاً هركس توان رفتن ... را داشته‏باشد (و لو متسكِّعاً) مي‏تواند مشرف شود گرچه حج وي حج واجب نبوده و مستحب است، و اگر مستحب هم نباشد زيارت است و معناي عام «مباركا و هدي للعالمين» براي همه هست، مستطيع باشد يا نه، حج باشد يا عمره، واجب باشد يا مستحب. اما حج واجب تنها بر مستطيع لازم است. در باب استطاعت بحثي فقهي است كه آيا تنها استطاعت «اليه» لازم است يا استطاعت «اليه» و «عنه» هردو؟56.

---

1 ـ آل عمران: 96 ]
2 ـ آل عمران: 95
3 ـ توبه: 108
4 ـ ج 2، ص 535
5 ـ مجمع البيان،ج2، ص 477.
6 ـ نور: 36.
7 ـ قمر: 55.
8 ـ حديد: 3
9 ـ مائده: 97
10 ـ ابراهيم: 37
11 ـ ابراهيم: 37
12 ـ ابراهيم: 37
13 ـ بقره: 126
14 ـ ابراهيم: 36
15 ـ عنكبوت: 67
16 ـ آل عمران: 97
17 ـ حج: 26
18 ـ حج: 27
19 ـ بقره: 127
20 ـ مائده: 97
21 ـ اسراء: 1
22 ـ بقره: 43
23 ـ بقره: 54، 184، 271
24 ـ مريم: 31
25 ـ مريم: 58
26 ـ بقره: 115
27 ـ نورالثقلين، ج1، ص 367.
28 ـ بقره: 255
29 ـ حج: 27
30 ـ سبا: 10
31 ـ انبيا: 80
32 ـ قريش: 4
33 ـ بقره: 125
34 ـ مائده: 45
35 ـ عنكبوت: 67
36 ـ حج: 25
37 ـ انعام: 129
38 ـ بقره: 129
39 ـ جواهرالكلام، ج 7، ص 320
40 ـ شرايع الأحكام، ج 1، ص
41 ـ بقره: 144
42 ـ بقره: 144
43 ـ بقره: 144
44 ـ وسائل، ج3، ص 247.
45 ـ تفسير كبير، ج 8، ص 145.
46 ـ التفسير الكبير، ج 8، ص 145.
47 ـ زمر:21
48 ـ التفسير الكبير، ج 8، ص 145
49 ـ نهج‏البلاغه خطبه 3.
50 ـ قريش: 4
51 ـ عنكبوت: 67
52 ـ بقره: 125
53 ـ بقره: 216
54 ـ بقره: 43
55 ـ قصص: 27