قرآن چنان که صاحب نظران گفته‏اند - چون دریایی عمیق است و هیچ کتابی را نمی‏توان با آن مقایسه کرد . یکی از نشانه‏های معانی و مفاهیم قرآن گستره خاص دارد یا تمام علوم را در بر می‏گیرد؟ عمق قرآن کریم، تفاسیر مختلفی است که بر آن نگاشته‏اند . این در حالی است که نه تفاسیر گذشته توانسته‏اند از عهده تفسیر کامل آیات این کتاب مقدس بر آیند; نه تفاسیر معاصر می‏توانند تمام معانی‏اش را کشف کنند و نه تفاسیر آیندگان خواهند توانست‏به درک عمیق آیات آن نائل آیند .
امامان معصوم (ع) نیز در موارد مختلف به جایگاه رفیع قرآن اشاره کرده‏اند; برای نمونه در روایات چنین آمده است: «فضل القرآن علی سائر الکلام کفضل الله علی خلقه‏» (1) ; برتری قرآن به دیگر سخنان مانند برتری خداوند بر مخلوق خود است .
تاریخ اسلام نشان می‏دهد که قرآن در عرصه‏های مختلف زندگی مسلمانان ظهور و نفوذ داشته است . بخشی از این عرصه‏ها عبارت است از:
1 . معنوی و روحی
2 . عملی و اجتماعی
3 . علمی و نظری
به نظر می‏رسد بعد اخیر، پرسش درباره «جامعیت قرآن‏» را در اذهان مسلمانان پدید آورده است . بسیاری از دانشمندان جامعیت قرآن را پذیرفته و در جهت اثبات آن دلیل‏هایی ارائه داده‏اند . پیش از تبیین برهان‏های این گروه، باید دانست دیدگاه طرفداران جامعیت قرآن به انواع زیر قابل تقسیم است:
1 . دیدگاه حداکثری که به گستردگی قرآن در همه علوم و روش‏ها معتقد است .
این گروه از طرفداران جامعیت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستین و واپسین می‏دانند . در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئی و کلی و حتی بسیاری دیگر از موضوعات مانند شیمی، فیزیک و . . . را شامل می‏شود . اینان قرآن را جامع مسائلی می‏دانند که مبین قوانین علوم نظری و تجربی است . (2) اسکندرانی و طنطاوی و ملامحسن فیض کاشانی و ابن‏کثیر در شمار این گروه جای دارند . فیض کاشانی، (3) پس از آن که دانش انسان را به دو نوع جزئی و حسی و کلی و مطلق تقسیم می‏کند، می‏گوید: اکنون آن که کیفیت این نوع دانش (علم کلی) را می‏داند، معنا و مفهوم آیه مبارک (و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی‏ء) را در می‏یابد . چنین کسی به واقع گواهی می‏دهد که همه دانش‏ها در قرآن کریم وجود دارد .
ابن کثیر (4) نیز، پس از نقل کلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن، می‏گوید: هر چه مردم در کارهای دنیایی و دین و معیشت و عالم رستاخیز نیازمندند، در قرآن بیان شده است .
بی‏تردید اگر مراد ابن‏کثیر ظواهر کلمات قرآن باشد، قابل پذیرش نیست; زیرا اموری چون مسائل دقیق و جزئی ریاضی، شیمی، فیزیک و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بیان نگردیده است; ولی چنانچه مرادش نهفته بودن این دانش‏ها در مراتب گونه‏گون معانی و مفاهیم قرآن باشد، می‏توان آن را پذیرفت .
2 . دیدگاه حداقلی، که تمامیت قرآن در ذکر کلیات و بیان ارزش‏ها را می‏پذیرد .
طرفداران این نظریه قرآن را در محدوده توصیف جهان بینی و عقاید و بیان ارزش‏های جامع می‏دانند و معتقدند طرح مسائل علمی با قدسی بودن دین سازگار نیست . محمد عزة دروزه (5) و دکتر سروش (6) در شمار این گروه جای دارند .
اکمال دین در نظر این گروه عبارت است از تبیین کامل امور معنوی و آخرتی و واگذاردن علوم انسانی و تجربی، از جمله شیوه حکومت‏به مردم . برخی در تایید این نظریه گفته‏اند: (7) افزودن سنت رسول الله (ص)، توجه به سیره امامان (ع) و توسل به اجتهاد در کنار قرآن دلیل واضح کامل نبودن قرآن به شمار می‏آید .
بی‏تردید این دیدگاه نمی‏تواند درست‏باشد; زیرا طرح مسائل علمی در راستای هدایت و تربیت نفوس ضرورت دارد و به قدسی بودن زیان نمی‏رساند . از سوی دیگر، نقدپذیری به دینی بودن موضوع آسیب وارد نمی‏کند; چنان که احکام شرعی به واسطه عنصر اجتهاد همیشه در معرض انتقاد قرار دارند . افزون بر این، مسائلی چون سنت رسول الله (ص) و سیره ائمه (ع) و اجتهاد از پایه‏های جامعیت قرآن به شمار می‏آیند; به عبارت دیگر، همه این‏ها از متن قرآن کریم الهام گرفته‏اند; آیاتی مانند (و ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا) (8) و (اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم) (9) و (انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا) . . . (10) و (لکم فی رسول الله اسوة حسنة) (11) و (و ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلو لا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین) . . . (12) و احادیثی مانند «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی فان تمسکتم بهما لن تضلوا و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض‏» . (13) بر نادرستی این نظر گواهی می‏دهند .
3 . دیدگاه اعتدالی که معتقد است قرآن کریم ضمن بیان کلیات و اصول و قواعد ارزشی و نگرشی، برخی از روش‏های رنوشت‏ساز و موثر در هدایت را نیز تبیین می‏کند . طرفداران این نظریه (14) ، چنان باور دارند که قرآن اصول و ارزش‏هایی را مطرح کرده است که می‏توان بر اساس آن یک نظام حقوقی و سیاسی و اجتماعی و پیام‏های ارزشی مبتنی بر یک مکتب روان‏شناسی و جامعه‏شناسی را استخراج کرد . بنابراین، قرآن از زاویه‏ای خاص بیانگر همه چیز است . جامعیت و شمول قرآن در گستره دیدگاه‏های علمی چنان است که در خصوص تک گزاره‏های آن سخنی ندارد و اثباتا یا نفیا موضع‏گیری نمی‏کند .
در این میان، برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی و دیگران، (15) جامعیت قرآن را در قلمرو هدایت و تربیت تفسیر کرده‏اند . او در این باره می‏نویسد: «آنچه ملاک است و کوتاهی را از جانب قرآن منتفی می‏سازد، این است که قرآن تمام مطالب لازم در حوزه هدایت و سعادت را همراه دارد و در این زمینه از هیچ کوششی فروگذار نکرده است‏» . (16)
گروهی از پژوهشگران مانند استاد حسن زاده آملی جامعیت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا کرده‏اند . او می‏نویسد: (17) «کلمه مبارکه «کل شی‏» چیزی را فروگذار نکرده است . پس چیزی نیست که قرآن تبیان آن نباشد . ولی قرآن در دست انسان زبان فهم، تبیان کلی شی و زبان کلمات الله بی‏انتها است . این انسان زبان فهم راسخ در علم است .»
گروهی نیز جامعیت را در حوزه شرع و احکام آن محدود ساخته‏اند . عالمانی چون فخر رازی، (18) طبرسی (19) چنان اعتقاد دارند که جامعیت قرآن در محدوده دین و شرع معنا می‏یابد; زیرا بیان دین و احکام جز از ناحیه قرآن امکان‏پذیر نیست .

دلیل‏های جامعیت قرآن نوع است:
الف) آیات الاهی
ب) سخنان معصومان (ع)
ج) برهان عقلی

بخش نخست‏به سه دسته تقسیم می‏شود:
1- آیاتی که در آن واژه تبیان و تفصیل آمده است; مانند آیه 89 سوره نحل .
2- آیاتی که اسلام را دین جهانی معرفی می‏کند; مانند آیه 107 سوره انبیاء .
دستورهای آیین جهانی باید چنان باشد که نیازهای عرصه‏های مختلف زندگی بشر را تامین کند . از این رو، جهانی بودن قرآن مستلزم جامع بودن آن است .
3- آیاتی که فرمان‏های قرآن را جاودانه معرفی می‏کند; مانند آیه 1 سوره فرقان .
بی‏تردید چیزی که تا ابد استمرار دارد، باید به تمام نیازهای انسان در زندگی فردی و اجتماعی، برای تحقق هدایت و سعادت، پاسخ دهد .

روایات این بحث‏به سه دسته تقسیم می‏شوند:
1 . احادیثی که با واژگان تبیان و تفصیل، قرآن را وصف کرده‏اند; مانند این سخن امام رضا (ع) (20) : خداوند پیامبرش را قبض روح نفرمود، مگر آن که دینش را کامل ساخت . و قرآن را بر او نازل فرمود که در آن تفصیل هر چیزی وجود دارد .
امام صادق (ع) (21) نیز می‏فرماید: خداوند متعال هر چیزی را در قرآن بیان کرده است . به خدا سوگند، قرآن همه نیازمندی‏های مردم را آورده تا کسی نگوید کاش این موضوع در قرآن بود .
2- روایاتی که قرآن را منبع و محل مراجعه معرفی می‏کند; مانند این سخن امام باقر (ع) (22) : بی‏تردید خداوند متعال چیزی که امت نیاز دارد، رها نساخته، در کتاب خود فرو فرستاده است .
امام صادق (ع) (23) در این باره می‏فرماید: هر چه که دو تن در آن اختلاف دارند، ریشه‏اش در کتاب خدا موجود است; اما عقل مردم به آن نمی‏رسد .
3- گفتار مولای متقیان علی (ع) (24) که در توصیف قرآن می‏فرماید: آگاه باشید، دانستنی‏های گذشته و آینده تا روز قیامت در قرآن آمده است . . . .

در این بخش، با برهان‏های زیر رو به رو می‏شویم:

خاتمیت، بر اساس دلیل‏های عقلی و نقلی، تثبیت‏شده است . نتیجه منطقی خاتمیت پذیرش جامعیت قرآن است; زیرا راز خاتمیت در چگونگی رهنمودها و مقررات و شیوه طرح آن‏ها نهفته است; یعنی باید پیامبر خاتم طرحی جامع و کلی ارائه دهد; طرحی که هیچ چیز در آن فرو گذار نشده باشد .

اگر فرض کنیم دین اسلام در بیان مسائل لازم کوتاهی کرده است و جوینده هدایت پاسخ خود را در آن نمی‏یابد، بی‏تردید سردرگمی یا دست کم سرخوردگی پدید می‏آید و این کار از لطف خداوند دور است .

اگر بر اساس ملاک‏های عقلی و نقلی دین اسلام متکامل‏ترین ادیان به شمار می‏رود، باید هر مساله‏ای را بیان کند .

در پایان ، اشاره به معیارهای صدق جامعیت‏بر قرآن شایسته می‏نماید . مطابقت‏با فطرت انسانی، سهولت و انعطاف پذیری در تعلیمات، توان پاسخ به پرسش‏های بشر، شایستگی همگانی و جاودانگی، همسویی با انسان، همگونی اجزای دین، نگاه همه جانبه، فراروزی و آینده نگری، عقلانی بودن آموزه‏ها و توجه به تفقه و اجتهاد . بخشی از این ملاک‏ها به شمار می‏آید .