بباید دانست که از جمله معجزات باهرات حضرتِ منقبت آیات، آنچه جهت رهنمونی سرگشتگانِ بادی حیرت در این منزل فانی، باقی مانده، همین معجزه قرآن است.
قوی‏ترین معجزات محمدی و ظاهرترین و باقی‏ترین آن جز قرآن نیست. و آن نه یک معجزه، بلکه هزاران هزار معجزه است. زیرا که از هر موضع از قرآن، که مقدار کوتاه‏ترین سوره، که سوره کوثر است، می‏گیرند، معجزه‏ای است جداگانه، که قوّت بشر از ایرادِ مثلِ آن عاجز است و هیچ کتاب را از کتب الهی و هیچ صحیفه را از صحف پادشاهی این کمال و جمال و عزت و جلالْ که او را بوده، نبوده.
عذوبتِ ذوقش بی‏غایت است و حلاوت نظمش بی‏نهایت، و تمامی فُصَحای عرب در برابر این صحیفه واضح الاعجاز، سر بر حظّ انقیاد می‏نهادند.
اگرچه در وجوه اعجاز قرآن، سخن بسیار گفته‏اند، اما در اینجا هفت وجه می‏آید:

وجه اول: فصاحت مفردات و بلاغتِ نظم آن است که مجمع فَصحای عرب و بُلَغای ادب، از آوردن به مثل آن عاجز آمدند، و با وجود کمالِ حرص و شعفِ ایشان بر معارضه و مجادله با آن حضرت، [در برابر آورده ده سوره و حتی یک سوره همانند آن] مُهرِ سکوت بر زبان نهادند. و اگر کسی را بر خاطر گذرد که شاید معارضه کرده باشند و ما را خبر نباشد، اندیشه او غلط محض و محضِ غلط است، جهت آنکه اگر این صورتْ واقع بودی، چنانچه قرآن به تواتر به ما رسیده، آن نیز برسیدی.

وجه دوم: نظم عجیب و اسلوب غریب آن است که هیچ گونه با اسالیب عرب نمی‏مانَد. با اصناف ترکیبات و فنون ادب آن طایفه، که لاف فصاحت در اطراف عالم افکنده بودند، وصیَتِ بلاغت به آفاق جهان رسانیده، مشابهی ندارد، و مثل آن، سخنی در کلام عرب نه پیش از نزول قرآن یافته‏اند و نه بعد از آن مشاهده کرده. و از این جهت بود که هم از حاسدان و معاندان صدای «ما یُشبِهُ هذا الکلامَ البَشَر» یعنی این کلام، به سخن آدمی شبیه نیست، به گوش اهل زمان می‏رسید.
گویند روزی اعرابی ای آیه از قرآن شنید. فی الحال به سجده در افتاد. پرسیدند که ایمان آوردی و خدا را سجده کردی؟ گفت: من متکلم را نمی‏شناسم، بلکه سجده من برای فصاحت این کلام بود.

وجه سوم: اِخبار است از اموری که در قرن‏های گذشته واقع بوده از بیان شرایع رُسُل و احوال امت‏های ایشان. و عجیب‏تر آنکه بزرگان اهل کتاب، همه عمر در گفت‏وگویْ و جست‏وجوی اخبار سابقه گذرانیده بودند، و به درسِ کتب و تلاوت صُحف جهت تحقیقِ وقایع ماضیه اشتغال تمام نموده، با این همه، از دقایق آن اخبار، چندان وقوفی نداشتند و از هر جا اندک چیزی دانسته در طلب باقی می‏شتافتند. اما حضرت نبی اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خواننده و نویسنده نبود. نه با اهل کتاب مجالست نموده و نه راه مکتب به قدمِ طلب پیموده؛ پیوسته علمای یهود و نصارا خبر گذشتگان از آن حضرت استفسار نمودندی و در آن باب، آیتی چند نازل شده، جواب سؤال ایشان به وضوح پیوستی، و همه تصدیق نموده، مجال انکار و اعتراض نداشتندی، و در باب اعجاز، این وجهی به غایتْ روشن است.

وجه چهارم: اِخبار است از اَخبار آینده. یعنی زبان قرآن، به هر چه از امور مستقبل خبر داده، برخی از آن واقع شده، و هر آینه بعضی دیگر واقع خواهد شد.
و از این جمله است آنچه خدای تعالی فرموده: «اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُونَ» یعنی ما قرآن را فرو فرستادیم و نگاه دارنده آنیم از آنکه گَردِ تغییر و غبار تبدیل بر آن نشیند. از زمان نزول اِجلال تا امروز، هر چند بی‏دینانِ نابکار و ملاحده خاکسار خواستند که رقم تغییر بر صفحه حال وی کشند نتوانستند و مجال و یارای تصرف در آن [حتی] به یک کلمه و یک حرف نداشتند. و خدای را سپاس که وعده‏اش راست است. و بر ضمایر پاکیزه روشندلان پوشیده نماند که محفوظ ماندن قرآن بدین وجه نیز وجهی از وجوه اعجاز می‏تواند بود. زیرا که محافظتِ کلامی بدین بسیاری در مدتی بدین درازی، با وجود کثرت معارضان و تعصّب معاندان، از قوّتِ بشرْ افزون و از طاقت آدمیانْ بیرون است.

وجه پنجم: غلبه ترس و هیبتی است که در وقت تلاوت و استماع بر قاری و شنونده واقع می‏شود، و تاثیری کلی که باطن اکثر خلق از آن و به آن متاثر و متغیّر می‏گردد و صرف همت معارضان، نتیجه همین امر است. چه بسیاری از بُلَغا که به مقام معارضه قرآن درآمده بودند، این سخنْ منقول است که ایشان را خوفی عارض شده و رُعبی برایشان مستولی گشته که عنانِ عزیمت از ساحت این نیت به جانب توبه منعطف ساخته‏اند.

وجه ششم: آن است که قاری و سامع را از تلاوت و استماع آن، ملالت برنخیزد و چندان که بیشتر خوانند و بیش شنوَند، حلاوت آن در کلامِ جانْ زیاده، و محبت آن در صمیمِ دلْ بیشتر است. به خلاف کلام مردم که هر چند به کمال فصاحت و جمالِ بلاغت آراسته باشد، چون مکرر خوانند و شنونده موجب بیزاری و ملالت گردد و در تکرار قرآن و تذکار سور و آیات آن، مطلقا غبار ملال بر چهره اصحابِ کمال ننشینَد.

وجه هفتم: از وجوه اعجازْ اشتمال قرآن است بر علوم و معارفی که از شأن عرب نبوده که آن را دانند بلکه از شأن رسول صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز نبود که پیش از بعثت و نزول قرآنْ آن را داند. از جمله آن، علوم غریبه است که حق سبحانه در حروف و کلمات ودیعت نهاده است. و بعضِ خواصِ بارگاه عزت خود را بر آن اطلاع داده است.

و بزرگی از این وجوه که مذکور شد، وجه ثانی اختیار فرموده، می‏گوید: کافی‏تر وجهی از وجوه اعجاز قرآن و وافی‏ترینِ آن از روی حقیقت و عیان، نظمِ بدیع آیین و ترتیب عجیب القوانین اوست که بی‏هیچ اسلوب از اسالیب کلام عرب چون شعر و رَجَز و نثر و... غیر آن نمی‏ماند.
اگر فصیحی از روی فضل و فصاحتْ سرآمد زمان و به وفور بلاغت و براعتْ، فایق بر جمله اقران باشد، خواهد که یک قصه را در دو نوبت یا زیادت ادا نماید، بر وجهی که با جمالِ بلاغت و کمالِ فصاحت در آن رعایت گردد، غالبْ آن است که در نوبت دوم و سوم، روش کلام از اسلوب فُصَحا و قانون بُلَغا، به جانب تنزّل مایل خواهد شد. ولی در این کلام قدیم، قصه بعضی انبیاء، چون آدم و نوح و هود و صالح و ابراهیم و لوط و شعیب و موسی و عیسی در چندین موضع تکرار یافته و هر نوبت از نوبتی دیگر لطیف‏تر می‏نماید و ظریف‏تر در نظر می‏آید.