مفسّر بلندپايه قرآن، ابوذر زمان حضرت آيةاللَّه طالقانى به سال 1332 توفيق زيارت حرمين شريفين را مى‏يابند و نتايج تأمّلها، تدبّرها و نگاههاى هوشمندانه خود را به چگونگى سفر در مجموعه‏اى زيبا با عنوان «به سوى خدا مى‏رويم» تدوين و نشر مى‏كنند. در آغاز اين مجموعه آيات مرتبط با حج را تفسير گويا، و آموزنده‏اى نگاشته‏اند، كه تفسيرى است سودمند و كارآمد. «ميقات» نشر دوباره اين بخش را كه اكنون مجموعه آن در اختيار نيست و سالها از نشر آن مى‏گذرد شايسته دانست. لازم به گفتن است كه بخش اول آن در شماره پيشين (12) آمد.
رضوان الهى را براى آن بزرگوار و توفيق بهره‏ورى از اين مجموعه را براى خوانندگان آرزومنديم. «و اذ يرفع ابراهيم القواعد من البيت و اسماعيل‏ ربنا تقبّل منّا انك انت السميع العليم، ربنا و اجعلنا مسلمَيْن لك و من ذريتنا أمّة مسلمة لك‏ و اَرنا مناسكنا و تُب علينا انك أنت التواب الرحيم، ربّنا و ابعث فيهم رسولاً منهم يتلوا عليهم آياتك، و يعلّمهم الكتاب و الحكمة و يزكّيهم انك أنت العزيز الحكيم.»(6) «آنگاه كه ابراهيم پايه‏هاى خانه را برمى‏داشت اسماعيل هم، پروردگار ما! براستى از ما بپذير، چه تو، همانا تو، بس شنوا و دانايى. پروردگار ما! مارا يكسره‏تسليم خودگردان و از ذريه ما گروه همفكر و مسلمى قرار ده. و مناسك و دستورات را به ما بنما و توبه ما را بپذير، چه تو، همانا تو، بس توبه‏پذير ومهربانى.
پروردگار ما! برانگيز در ميان آنهاپيامبرى از آنان كه‏همى‏تلاوت كند برآنها آيات تو را. و بياموزد به آنها كتاب و حكمت را و تزكيه نمايد آنان را، چه تو، همان تو، بس عزيز و حكيمى.» با اشاره و هدايت آيات گذشته، اوّل قطعه درخشان زمين و مكان بناى خانه نخستين را يافتيم، آنگاه ابراهيم را براى يافتن مكان خانه، در بيابان‏هاى وسيع و شهرهاى كوچك و بزرگ در جستجو ديديم، حال در اين آيات مى‏نگريم كه ابراهيم پس از طواف و سعى در بيابانها، به مقصود خود رسيده و نقطه مركزى را يافته و خود در آن متمركز شده، اينك ابراهيم با چهره نورانى و موى سفيد دامن به كمر زده و دست از آستين بيرون آورده، پايه‏هاى خانه را بالا مى‏آورد و سنگهاى نخستين بناى توحيد را روى هم مى‏نهد. فرزندش اسماعيل كه در همين سرزمين پرورش يافته و بى‏پرده آيات حق را مشاهده نموده و در برابر فرمان خدا سر تسليم پيش آورده و در زير كارد تيز گردن نهاده، با پدر براى برپا ساختن خانه كمك مى‏نمايد. اين دو، در دل وادى خاموش مكه و در ميان سلسله كوهها و در زير آفتاب سوزان سر وصدايى راه انداختند كه از خلال پرده‏هاى زمان و ديوار كوهها و فضاى بيابان‏ها به جهات مختلف جهان پخش مى‏شود و پيوسته صداى آنها به گوش مى‏رسد، ابراهيم بالاى ديوار ايستاده، اسماعيل سنگهاى سياه برّاق را كه خطوط ادوار گذشته زمين بر آن نقش بسته و اسرار تكوين زمين از آن خوانده مى‏شود، به پايه بنا نزديك مى‏نمايد.
اين پسر مولود فكر و روح آن پدر است، مثل همان پدر چشم جهان‏بينى دارد. گذشته و آينده جهان را مى‏نگرد، اين پدر و فرزند در هنگام ساختن خانه يك نظر به جهان بزرگ و عالم بالا دارند، كه سراسر در برابر اراده و مشيت تواناى حق تسليمند و گرد مركز وجود و حكمت ازلى او طواف مى‏نمايند. نظرى به دنياى انسان دارند، مى‏نگرند كه ذلّت بندگى و عبوديت بر سر همه خيمه زده، بندگى شهوات، بندگى گذشتگان، بندگى اوهام، بندگى اصنام؛ مى‏نگرند كه انواع شهوات و اوهام عقل و فكر انسان را استخدام نموده و بر پاى فكر و دست همت غل و زنجير زده، اوهام گذشتگان سرها را در مقابل خود خم نموده و جمله خلق كوركورانه يكديگر را به رشته عبوديت مى‏كشند. زارع و كارگر بنده استثمارگر است.
استثمارگر بنده سپاهى است، سپاهى بنده قوانين و رسوم بشرى است. قوانين و رسوم، رشته‏هاى بندگى حكام و درباريان است و آنها بنده اصنام و اوهامند. با نظر ديگر مى‏نگرند كه جهان و جهانيان از خرد و بزرگ، از ذرّه تا كرات عظيم، از موجودات زنده كوچك تا بزرگ، همه تسليم يك اراده و مشيّتند كه در بعضى به صورت طبيعت و در بعضى به صورت غريزه و در بعضى به صورت فطرت ظهور نموده، فقط در اين ميان عالم انسان است كه از حكومت اين عوامل بيرون آمده و به پاى اختيار به راه افتاده و عقل را محكوم وهم وحس ساخته به اين جهت از عبوديت حق و تسليم به خواست وى سرپيچى كرده و سرگرم عبوديت خلق و وهم شده. ابراهيم و اسماعيل، به هر سو نظر مى‏نمودند، از بابل تا ايران و هند و آخرين نقاط شرق، و از شام و مصر تا دورترين نقاط غرب، مردم را در زنجير عبوديت وهم مى‏نگريستند، گردنهاست كه در زير بار سنگين اين عبوديت‏ها كج شده، دست‏ها و بازوهاست كه با زنجيرهاى گران بسته شده و زانوهاست كه در برابر بت‏ها خم شده، نظرى هم به آينده جهان داشتند.
دست و پاى اين پدر و پسر در كار بنا مشغول است ولى نظر و توجّهشان گاهى به خدا، گاهى به خلق، گاهى به آينده است، همانطور كه طفل شيرخوار با تمام جوارح و حواس و حركت دست و پا و گرداندن چشم و ناله عاجزانه دل مادر را از جا مى‏كند و كوران عواطف در اعصاب و قلب او ايجاد مى‏نمايد. در اثر اين اظهار عجز و استرحام حواس، مادر يكسره به او جلب مى‏شود و غده‏هاى پستان براى تهيه شير و ترشح به كار مى‏افتد. ابراهيم و اسماعيل براى نجات خلق و بقاى مؤسسه توحيد و كمال و تمام آن و برگرداندن محور زندگى مردم بر مركز توحيد، سراسر اميدشان به خداست و با كلمه «ربّنا» عنايات و توجه خدا را به خود جلب مى‏نمايند. اول درخواستشان اين است كه اين ساختمان را پروردگار بزرگ مشمول صفت ربوبيت خود گرداند و آن را بپذيرد؛ يعنى ساختمان سنگ و گِل كه در معرض حوادث جهان است و عوامل طبيعى و غير طبيعى در فناى آن مى‏كوشد مورد پذيرش نام ربوبيت پروردگار گردد و براى تربيت خلق صورت بقا گيرد و جزو دستگاه ربوبيت و ثابتان عالم شود، و دو صفت‏ «عزيز» و «حكيم» خداوند كه به آن، سراسر جهان مقهور اراده اوست و به وضع ثابت و محكمى برپا است.
در اين بنا ظهور نمايد؛ (انك أنت العزيز الحكيم.) خداوند هم اين خانه اخلاص را پذيرفت و از دست حوادث نگاهش داشت، نه عصبيت شديد قحطان بر عدنان بنيان آن را متزلزل نمود و نه سپاه ابرهه توانست در حريم آن رخنه نمايد، و نه جاهليت تاريك عرب اساس آن را دگرگون ساخت، و آن را سايه و شعبه بيت‏المعمور عالم بزرگ قرار داد و از آن شعبه‏هايى به نام «مسجد» در تمام نقاط جهان با دست‏هاى مخلصى تأسيس نمود كه پيوسته از آنها بانگ تكبير و دعاى ابراهيم منعكس است ولى كاخهايى كه براى استعباد خلق با مواد محكم و هزاران پاسبان تأسيس شده، يكى پس از ديگرى تسليم عوامل فنا گرديد و اين روش هميشه در جهان جريان داشته و دارد. دعاى دوم ابراهيم كه مقصود او را از بناى اين ساختمان مى‏رساند در جمله دوم آيه بايد خواند: «ربنا و اجعلنا مسلمين لك و ...»
اين نيت و درخواست نيز آميخته با گل و سنگ و ساختمان خانه است و مقصود و روح بانيان را به اين صورت مجسم گردانده؛ يعنى در تكميل اين ساختمان و آداب و مناسك آن، دو فرد كامل و شاخص اسلام قرار گيرند، دو فرد كاملى كه سراپا تسليم اراده خدا و اجرا كننده اوامر او باشند و پيوسته از ذريه او مردمى همفكر و هم‏آهنگ و مسلم تربيت شوند، ابراهيم مى‏نگريست كه عموم مردم جهان خدايى را كه فطرت بشرى جوياى اوست و شناسايى و قرب او را مى‏خواهد يا فراموش نموده يا او را به حسب آثار محيط و تصرف وهم به صورت‏هاى مشخصى درآورده و تسليم هواها و اراده خود نموده‏اند، خدايى را مى‏پرستند كه به صورت‏هايى مطابق ميل و هوس‏هاى آنان باشد و از اراده و منافع و آمال آنها تبعيت كند، فقط در موقع بروز حوادث و ناكاميها به او رجوع كنند تا سنت عمومى عالم را به ميل آنها برگرداند و باران را به نفع آنها بفرستد يا بازدارد. جنگ را به زيان دشمن بكشاند و براى آنها پايان دهد، ولى در امور عادى زندگى و روابط افراد و نظم اجتماع و تنظيم قوا و غرائز درونى و روش اعمال و حركات، نامى از خدا در ميان نيست، چنانكه امروز هم با همه پيشرفت فكرى و عقلى كه مدعيند بيشتر مردم جهان در اين حقيقت قدمى فراتر نگذاشته‏اند؛ مانند قرون اوليه، يا خدا را فراموش كرده و به او ملحد شده‏اند، يا خدايى را معتقدند كه با خيال و وهم خود ساخته‏اند تا در موارد اضطرار به او رجوع كنند و او مطابق‏ خواسته و منافع هر دسته‏اى رفتار نمايد و جهان را بر وفق اراده محدود آنها بگرداند، چنانكه در جنگها هر دسته‏اى در معابد جمع مى‏شوند و به وسيله دعا و عبادت، از خدا مى‏خواهند كه دشمن نابود شود و خود پيروز گردند، گويا خدا فقط براى آنهاست و ديگران خدايى ندارند ولى در نظم زندگى و تربيت عمومى هر دو دسته در كفر و الحاد اتفاق دارند. خلاصه مردم يا در عقيده و عمل به خدا كافرند يا عقيده دارند و در عمل كافرند و به عبارت عصرى به خداى «متافيزيكى» معتقدند و حقيقت و روح تربيت پيامبران و پيام آنها كه همان اراده خداست، يكسره فراموش گشته، و زبان كافر كيشان باز شده كه «دين» اثر خود را از دست داده و در برابر صنعت شكست خورده، اما كدام دين؟! در اوانى كه عقل ابراهيم خليل مانند شكوفه مى‏شكفت، خود را از محيط شرك بيرون آورد تا دست آلودگان پژمرده‏اش نكند و گرد و غبار محيط عقل پاكش را نيالايد، در ميان غارى منزل گزيد و چشم فطرت را به روى آسمان باز و پر از مهر و ماه و اختران گشود.
در اين رصدخانه، حساب كوههاى آسمان و ستارگان درخشان را مى‏رسيد، آيا چنانكه اكثر مردم مى‏پندارند اينها موجوداتى مستقل به ذات و پديد آرنده و نگاه دارنده مخلوقاتند؟ اينها كه از مسير خود بيرون نمى‏روند و از خود اختيارى ندارند، در طلوع و غروب آنها تغييرى در جهان رخ نمى‏دهد و خود پيوسته در معرض تغييرند، اينها مسخر اراده توانا و تسليم دست تدبير او مى‏باشند. سراسر مطيع و مقهور و ما فوق و كمك كار مادونند. با شعور طبيعى خود چشم به فرمان مبدأ قدرت و با رابطه‏هاى نامرئى بدو پيوسته‏اند و با شعاع‏هاى مرئى و غير مرئى، موجودات زيرين را از خفتگى بيدار مى‏نمايند و از افتادگى برپا مى‏سازند و به وسيله قدرتى كه از تسليم و اطاعت به آنها مى‏رسد، جسمهاى بزرگ و كوچك و دور و نزديك را كه در دسترس شعاع آنهاست از سقوط نگاه مى‏دارند و با حرارت، زندگى خانواده‏هاى منظومه خود را از كرات بزرگ تا ذرات كوچك گرم مى‏سازند و جمله را براى كسب شعاع حيات، مستعد مى‏گردانند. ابراهيم پس از اين مشاهدات، خود را جزئى از جهان ديد و با نواى عمومى هم‏آهنگ شد و گفت: «وجّهت وجهىَ ...»؛ «من هم روى خودم را به سوى او گرداندم و يكسره تسليم وى شدم.»
از اين پس خود را جزئى از عالم ديد و بايد هر چه بيشتر تسليم اراده خدا شود و در مدار حكم او بگردد و مانند تمام اجزاى بزرگ و كوچك جهان، از زير دست و كوچكترِ وامانده دستگيرى نمايد. ابن طفيل در كتاب حى بن يقظان(7) مى‏گويد: حى بن يقظان چون در خود تفكر نمود خود را از سه جهت شبيه به سه موجود ديد؛ از جهتى شبيه به مبدأ واجب‏الوجود، از جهتى شبيه به افلاك و ستارگان يا علويات، از جهتى شبيه به حيوانات، كمال خود را در آن دانست تا بتواند شباهت خود را به افلاك و ستارگان درخشان بيشتر نمايد، آنگاه به واجب‏الوجود خود را شبيه سازد، از جهت شباهت به موجودات علوى مطالعه و دقت كرد، دانست آنها داراى سه جهت و صفت مى‏باشند: اول آن كه در آنها يكنوع شعور، به حق و مبدأ كمال است كه پيوسته به او اتصال دارند و مقهور نور جلال و اراده حكيمانه او مى‏باشند. دوم آن كه همه زيبا و درخشانند و گرد مدارات خود پيوسته مى‏چرخند. سوم آن كه موجودات مادون را به حرارت و نور نگاهدارى مى‏نمايند و همه از فيض آنها بهره‏مندند.
از جهت شباهت اول گوش خود را مى‏گرفت و چشم خود را مى‏بست و خيال و وهم خود را ضبط مى‏نمود تا فكر و عقلش را يكسر در ذات و صفات خداوند متوجه سازد، از جهت شباهت دوم خود را هميشه پاك و پاكيزه نگاه مى‏داشت. لباس و بدن خود را مى‏شست. زير ناخن‏ها را پاك مى‏كرد و گياههاى خوشبو همراه مى‏داشت، چنانكه از جمال و پاكى مى‏درخشيد و از جهت شباهت به حركات اختران، گاه پاشنه يك پا را بر زمين محور مى‏نمود و بدور خود مى‏چرخيد و گاه اطراف خانه‏اى كه از سنگ و گل و چوب برپا ساخته بود، طواف مى‏نمود و گاه در اطراف جزيره با شتاب دور مى‏زد، از جهت شباهت سوم بر خود واجب نمود كه حيوانات افتاده را دستگيرى نمايد، اگر پر و بال مرغى به خارى بسته شده، باز گرداند و اگر در جايى حبس شده، آزادش كند و اگر حيوانى چنگال به او بند كرده نجاتش دهد، هر گياهى كه بوته ديگر، او را از نور آفتاب محروم داشته و يا گياه ديگر به او آويخته و از حركت و نموش باز داشته، به نورش نزديك نمايد و مانع را بردارد و اگر خشك و تشنه است به او آب رساند و آبى كه براى سيراب نمودن سبزه روان است، چنانكه مانعى او را از مجراى طبيعى باز دارد، مانع را برطرف نمايد. ابراهيم بيدار و هوشيار (حى بن يقظان) پس از آن كه ستارگان و سراسر جهان را مسخر اراده حق و درخشان و در مدارات خود چرخان ديد كه همه تسليم حق و كمك كار خلقند، مى‏كوشيد كه هر چه بيشتر مانند آنان تسليم او شود و در مدارى طواف نمايد، سر تا پا نظيف و پاك باشد، چنانكه نظافت عمومى بدن، سنت ابراهيم است و مانع‏هاى فكرى و عقلى را از سر راه كمال خلق بردارد، بت‏ها را از ميان ببرد، از غريب و درمانده دستگيرى كند و مهمان‏نوازى و مهربانى را سنت جارى قرار دهد.
ابراهيم خانه‏اى برپا مى‏سازد كه هنگام ساختن و پس از تكميل و طواف بر آن و انجام مناسك آن، مدارج كمال تسليم و اسلام به آخر رساند؛ زيرا نماياندن خداوند مناسك را و تعبد ابراهيم براى انجام آن، تكميل همان حقيقت اسلام است كه هر دو پس از كلمه «ربّنا» در يك دعا واقع شده و از اين آيه معلوم مى‏شود: جمله مناسك با خصوصيات آن، براى ابراهيم هم تعبدى بوده و خود حق تعيين و تشخيص آن را نداشته تا درباره او هم مثل ديگران تعبد و تسليم محض باشد و از خداوند اشاره باشد و از ابراهيم فرمانبرى و بسر دويدن. بالاترين علّت و آخرين نتيجه اعمال تعبدى همين است كه مكلف آن را براى فرمانبرى محض عمل نمايد تا يكسره مطيع و تسليم شود و روح فرمانبرى در او محكم شود و اسلام سراپاى او را فرا گيرد. به همين جهت عموم عبادات، براى عوام تعبد محض است؛ يعنى از اسرار و نتايج آن بى‏خبرند و خواص هم اندكى از بسيار مى‏دانند و در عين حال فلسفه و نتيجه‏اى كه تشخيص مى‏دهند، هنگام عمل نبايد مورد توجه باشد و بايد نيت و عمل و روح و جسم يكسره تسليم فرمان و مسخّر او باشد و اگر در عبادت گوشه‏اى از نظر و توجه به غير فرمانبرى باشد و از آن سود و نفعى جويد، تعبد نخواهد بود و عمل حقيقت خود را از دست مى‏دهد و باطل است، به اين جهت، همه اسرار عبادات بر همه مجهول است، جز اندكى براى دسته‏اى آن هم خارج از توجه و نظر، اين فقط براى آن است كه مكلف از راه تعبد به كمال اسلام برسد و اسلام بسيط فكرى و عقلى (متافيزيكى) در مجراى عمل وارد شود و عقل و خيال وهم و اعصاب و عضلات، در نتيجه، جمله اعمال را مسخر اراده فوق گرداند و مانند عموم نيروهايى در باطن موجودات است، در مجراى عمل و حركت وارد شود و به صورت «فيزيك» درآيد، چون اراده‏ و فرمان حق مانند سپاهيان مقدمه، بر همه قوا تسلط يافتند پس از آن رحمت و لطف حق مى‏آيد و بار تكليف و مشقت تعبد آسان مى‏شود و از تحت تأثير جاذبه‏هاى شهوات و كشش طبيعت بيرون مى‏رود و جاذبه حق يكسره او را مى‏گيرد، اين همان توبه از جانب خداست كه از جانب او متعدى به «على‏» مى‏باشد؛ يعنى فرا گرفتن و تسلط يافتن، و توبه از طرف بنده به «الى» متعدى مى‏شود و مقصود برگشتن و رو به سوى او نمودن و قرب او را طلبيدن است. هر چه فرمانبرى و تعبد بيشتر شود، درجات قرب افزون مى‏گردد و به حسب درجات قرب، قدرت كشش و جاذبه از طرف حق «به حسب قانون جاذبه عمومى» افزايش مى‏يابد و چون تائب از محيط جاذبه مخالف، يكسره خارج شد، لطف و عنايت پروردگار سراپاى او را فرا مى‏گيرد و به سوى خودش مى‏ربايد و غرق انوار وجودش مى‏نمايد.
«و تب علينا انك انت التواب الرحيم.» به تماشاى رخش ذره صفات رقص‏كنان‏ تا به سرچشمه خورشيد درخشان بروم‏ آخرين نظر ابراهيم هنگام بناى بيت، به آينده و دوره تكميلى مؤسسه است، از اين نظر چشمى به لطف و توجه خدا دارد، چشمى به نتيجه و آينده بنا، با زبان تضرع و دعا و دلى پر از اميد مى‏گويد: «ربنا و ابعث فيهم ...» پروردگارا! از ميان ذريه مسلم و محيط مستعد بذر اسلام، پيمبرى برانگيز كه معلم نهايى و تكميل كننده اين اساس باشد تا بذرِ افشانده ما را به ثمر رساند و پايه‏هاى محكم تربيت خلق را در اطراف پايه‏هاى معنوى همين بنا بنيان گذارد و آن را به هر سو بگستراند و از اينجا پايه تربيت عمومى را شروع نمايد: «يتلوا عليهم آياتك ...»
آيات تو را كه همان آيات كون و شعاع‏هاى وجود تو است بر افكار و عقول تلاوت نمايد تا نخست مردمى كه مورد نظرند، از محدوديت و جمود و محكوميت آثار محيط و تقليد گذشتگان خارج گرداند و به محيط باز و غير محدود آيات خدا و جهان‏بينى وارد گرداند و مستعد دريافت كتاب و حكمتشان سازد. «و يعلمهم الكتاب و الحكمة ...» آنگاه به آنان «كتاب»؛ يعنى اسرار و رموز قوانين با احساس مسؤوليت و «حكمت»؛ عقايد و آراى محكم بياموزد. و «يزكيهم»؛ تزكيه به معناى تطهير و تنميه (هر دو) استعمال شده؛ يعنى نفوس را از رذائل كه موجب ركود و بى‏رشدى است پاك گرداند، تا رو به رشد و كمال روند، و در افراد و اجتماعات آنها صفات عزت و حكمت ظاهر شود، تا اين دو نام و صفت پروردگار، حكومت نمايد و حكومت اوهام و شهوات از ميان برود، (انك انت العزيز الحكيم.) درخواستهاى مخلصانه ابراهيم خليل در حال ساختمان خانه كه هر قسمت آن با كلمه «ربّنا» شروع شده و از سوز دل و رحمت به خلق بود، مورد اجابت خداى رحمان واقع شد وآنها را از جهت خلوص ابراهيم و به مقتضاى حكمت و رحمت به خلق پذيرفت؛ نخست آن كه اين خانه را با احترام و شرافت مخصوص حفظ نمود و به آن صورت بقا بخشيد با آن كه عوامل انهدام و فنا كه براى عموم بناها و تأسيسات جهان است، براى اين خانه شديدتر و بيشتر فراهم بود، از داخل عصبيت اكثريت عرب و يهود با بقاى آن موافق نبود، افتخارداران و پاسداران اين خانه، فقط قبيله عدنان كه اولاد اسماعيل و واردين جزيره‏اند بودند، اين خانه وسيله تمركز و افتخار و سيادت معنوى و حكومت ظاهرى آنها بر ديگران گرديد و عصبيت شديد عرب هم درباره افتخارات و امتيازات امر پوشيده نيست. پس اگر نفوذ معنوى و قدرت روحى اين خانه نبود در همان اوائل تأسيس آن را نابود مى‏ساختند.
يهود كه صاحبان نفوذ مادى در جزيره بودند، چون از اولاد اسحاقند و خود را وارث پيامبران بنى‏اسرائيل و مركزيت خود را در بيت‏المقدس مى‏دانند نيز، با بقاى اين بناى ابراهيم و فرزندش اسماعيل موافق نبودند. از خارج جزيره دولتهاى بزرگ روم و ايران با تمركز عرب كه فاصل ميان اين دو دولت بودند، موافق نبودند، و هر يك مى‏خواستند عرب را تحت سيطره و نفوذ خود درآورند. دول مسيحى مجاور كه تحت‏الحمايه روم بودند عرب را از جنبه سياسى و مذهبى به سوى خود مى‏كشاندند و مى‏خواستند آنها را تابع كنائس خود نمايند، چنانكه شام را مسخر نمودند واعراب آنجا را بدين مسيح درآوردند، پادشاه حبشه و يمن براى خراب نمودن كعبه، با فيلهاى جنگى لشكركشى نمود و با يك پيش‏آمد اعجازآميز سپاهش از ميان رفت و صداى شكست و نابودى‏ سپاهش به همه جا پيچيد و اين داستان روز و مبدأ تاريخى عرب شد و سوره فيل درباره همين واقعه نازل گرديد و عرب مشرك و مبارز با قرآن، آن را تكذيب ننمود. دولت شاهنشاهى ايران هم براى از ميان بردن مركزيت عرب مى‏كوشيد و براى مقابله با روم مى‏خواست كه جزيره تحت نفوذ او باشد.
از يكطرف دولتهاى كوچك عربى عراقى و سواحل خليج (فارس) را تقويت مى‏نمود تا عرب را در برابر آيين و رسوم ايران خاضع گرداند. از طرف ديگر، چون حكومت‏هاى مسيحى عرب طرفدار روم بودند، يهوديان يمن و جزيره را پشتيبانى مى‏نمود، در نتيجه هيچ يك از دولتهاى بزرگ با مركزيت و استقلال داخلى عرب كه بيشتر به وسيله خانه كعبه بود، موافق نبودند ولى در ميان اين عوامل و حوادث، ساختمان آن باقى ماند و پس از گذشتن قريب چهارهزار سال از تأسيس آن، مقام و موقعيتش رو به افزايش است و از قسمت‏هاى مختلف جهان چندين ميليون مردم گوناگون شبانه‏روز به سوى آن روى مى‏آورند و هيچگاه اطراف آن از زائر و طواف كننده خالى نمانده تا آنجا كه آداب و مناسك آن، كه جزء دعاى ابراهيم است؛ مانند طواف و احترام و امنيت بيت، در اين مدت باقى ماند و اعراب خونخوار و جنگجو هميشه در حريم آن و در ماههاى حرام خود را محدود مى‏نمودند و دست تعدى به دشمنان سخت يكديگر نمى‏گشودند، گر چه خانه را با بتهاى ميراثى ملل ديگر آلوده ساختند و در مناسك و آداب آن آثار عصبيت و قبيلگى را راه دادند ولى هميشه خانه را از هر چه محترمتر مى‏دانستند و بتها را وسيله تقرب به صاحب خانه مى‏پنداشتند و اصول مناسك را هميشه عمل مى‏نمودند و بر پيكر بعضى از بت‏ها لباس احرام پوشانده بودند. مى‏گويند: بت عظيم‏الجثه‏اى كه «وَدّ» نام داشته، لباس احرام در برش بوده. چنانكه همين لباس احرام در پيكر مجسمه‏هاى خدايان مصر و چين و هند؛ مانند «كنفسيوس ولاوتز» ديده شده، بعضى از تاريخ‏شناسان حدث مى‏زنند كه از آداب احرام و مناسك ابراهيم خليل گرفته شده، چنانكه درباره طواف صائبين و يونانيان همين حدث را مى‏زنند.
از طرف ديگر، تاريخ بيت‏المقدس را كه مى‏نگريم، با آن كه مركزيت سياسى و دينى يهود را داشت چندين بار به دست خودى و بيگانه ويران و هتك حرمت گرديد، چنانكه به دست بنى عثليا يكى از اسباط يهود ويران شد و «احاز» پادشاه يهودا آن را ملوث و هتك نمود و به دست بخت‏النصر بابلى و طيطوس رومى بنيان آن ويران گرديد و سالها به همين حال بود. از آنچه‏ گفته شد اجابت دومين دعاى ابراهيم هم معلوم گرديد كه گفت: «ما را دو مسلم و شاخص اسلام قرار ده و از ذريه ما پيوسته، مردم مسلمى باشند كه مانند اختران درخشان، در دنياى تاريك محور اراده حق بگردند و تسليم او باشند و مناسك ما را به ما نشان ده.» آخرين دعاى ابراهيم درباره نتيجه نهايى تأسيس خانه، در بعثت پيامبر گرامى اسلام - ص - و نهضت مقدس او ظاهر و محقق گرديد، خود مى‏فرمود: «انا دعوة أبى ابراهيم و بشارة عيسى» معلم دوره نهايى و تابنده آيات، حق پايه‏گذار كتاب و حكمت و تزكيه كننده نفوس، از كنار خانه توحيد و در ميان ذريه ابراهيم برانگيخته شد، به هر جا دعوت او رسيد، از روى همان سازمان نخست، بنايى به نام مسجد برپا شد كه در فاصله‏هاى شبانه‏روز و هنگام طلوع و زوال و غروب آفتاب بايد مردمان مستعدى با نظم و حدود مخصوص، در آن به صف، رو به مؤسسه نخستين بايستند، به وسيله تلاوت آيات وحى، ارواح و نفوس از كدورتها و تقاليد محدود كننده و رذائل پاك مى‏شد و بحسب استعدادهاى مختلف حكمت عالى جهان و حقايق ثابت وجود در آن منعكس مى‏گرديد و عقايد محكم و ايمان راسخ در نفوس جاى مى‏گرفت، و درهاى فهم حقايق و قوانين و اجتهاد به روى عموم گشوده مى‏شد، چنانكه از مسجد ساده مدينه كه نمونه اول خانه ابراهيم بود، در مدت هشت سال رشيدترين مردم برخاستند.
گفته‏ها و اعمال و رفتارشان شاهد است كه در فهم اسرار جهان و آنچه مربوط به سعادت انسان است و در تشخيص حدود و ريشه قوانين و مسؤوليت در برابر آن و رموز سياست و روح نظامى‏گرى از مكتبهاى هزار ساله فلسفى و تربيتى دنيا گذراندند. سخنانى از آنان مانده كه اهل فكر و تحقيق آنها را مورد شرح و تفسير قرار مى‏دهند، با روح نظامى‏گرى، سپاهيان ورزيده روم و ايران را درهم شكستند و با روح عدالت و سياست الهى و فكر قانون فهمى، بر سياست‏ها و اجتماعات دنيا فاتح شدند. جهانى را فتح كردند و با عالى‏ترين صورتى نگاه داشتند. روى خرابه‏هاى تمدن قديم ايران و روم تمدن نوين برپا ساختند.
كاخهاى سودپرستى و استعباد و استثمار خلق را ويران نمودند و بجاى آن، مساجد بندگى خدا و آزادمنشى برپا ساختند، در هر مسجدى پس از نماز و تقويت بنيه تقوا حوزه‏ها و حلقه‏هاى درس و بحث تشكيل مى‏شد و پهلوى هر مسجد، مدرسه ساختند و هزاران طالب علم و محصل در فنون مختلف رفت و آمد مى‏نمودند. علوم دنيا را گرفتند و آن را در لابراتوار اذهان پاك خود تجزيه و تحليل نمودند و با صورت كاملتر و محكمترى به دنيا رساندند. آن عقايد ايمانى و آراى سياسى و اخلاقى محكم، منشأ پديد آمدن اجتماعات محكم و پيوسته گرديد كه با رشته‏هاى ايمان و محبت، قلوب باهم پيوسته شد و از جهت رفت و آمد در مسجد و پهلوى هم در يك صف قرار گرفتن، فاصله‏ها و امتيازات ظاهرى از ميان رفت. اين حكمت و استحكام، در بناها و صنايع آنها نيز ظاهر شد كه مورد تعجب هوشمندان جهان امروز است، اين امواج علم و حكمت كه از خانه ابراهيم و ميان ذريه او و از غار حرا به كلمات «اقرأ»، «علم» و «قلم» شروع شد طولى نكشيد كه هزارها مجامع خواندن و مدارس تعليم و تأليف، از سر حدات چين و بلخ و بخارا و ايران و عربستان و اسپانيا تا سر حدات اروپاى مركزى بر پا شد ولى در اروپا جز چند مدرسه محدود و چند با سواد انگشت‏شمار وجود نداشت و از علم و تمدن و بهداشت خبرى نبود. درباره چگونگى سير و تكامل علوم و تمدن اسلامى و نفوذ آن در اروپا و مبادى نهضت اروپا، مدارك و كتب زيادى از خودى و بيگانه نوشته شده.
(8) خلاصه آنچه در جهان امروز، از عقايد محكم و آراى صحيح و علوم و صنايع و اخلاق نيك و فضائل انسانى وجود دارد، منشأ اساسى و مبدأ تحقيقى آن، بعثت پيامبر اكرم است كه افكار را از جمود به حركت آورد و سرچشمه‏هاى ابتكار و نظر را باز نمود و ريشه‏هاى علوم صحيح را از منابع ايمان آبيارى كرد، و راستىِ پيامبران را ثابت داشت و پايه دعوت آنها را استوار ساخت و آغاز و انجام جهان و سرّ وجود انسان را آشكار نمود؛ تا اينجا در پرتو آيات قرآن حكيم، تا حدّى با اساس و بنيان و نتايج و مقاصد خانه خدا آشنا شديم و رموز و تركيب سنگ و گل و ساختمان آن را در شعاع آيات وحى، تجزيه و تحليل نموديم، اينك در نظر روشن‏بينان، اين خانه، قبه نورانى است كه اشعه هدايت خلق و اراده حق از آن مى‏درخشد. حديثى هم درباره اساس و اسرار اين خانه ذكر مى‏نماييم آنگاه با توفيق خداوند باهم آماده حركت مى‏شويم، خصوصيت حديث مورد نظر اين است كه خانه خدا را از دو نظرِ مختلف نشان مى‏دهد؛ نخست از نظر يك فرد ملحد مادى منحرف، آنگاه از نظر حق‏بين و چشم نافذ يك شخصيت بصير الهى و حكيم نفسانى. در كافى و ديگر كتب معتبر به سلسله روايت خود از عيسى بن يونس نقل مى‏نمايد كه گويد: «كان ابن أبى العوجاء من تلامذة الحسن البصرى فانحرف عن التوحيد، فقيل له: تركت مذهب صاحبك و دخلت فيما لا أصل له و لا حقيقة، فقال: انّ صاحبى كان مخلطاً كان يقول طوراً بالقدر و طوراً بالجبر و ما أعلمه اعتقد مذهباً دام عليه.» «ابن ابى العوجاء از شاگردان حسن بصرى بود. پس، از توحيد منحرف شد.
به وى گفته شد: مذهب رفيق خود را ترك كردى و وارد چيزى شدى كه پايه و حقيقتى ندارد؟ گفت: رفيق من فكرش مشوّش بود، گاهى از «قَدَر» طرفدارى مى‏نمود گاه از «جبر» (قضا)، من از او عقيده مستقيمى كه بر آن بايستد نديدم.» نام ابن ابى‏العوجاء، عبدالكريم بوده. شايد پس از انحراف و كج‏فكرى، به وى ابن ابى‏العوجاء گفته شده، چنانكه از جوابش معلوم مى‏شود علت انحراف و الحادش تعليمات درهم و برهم و متناقض حسن بصرى بوده، چنانكه پيوسته بى‏دينى و الحاد معلول اينگونه علل است؛ زيرا به طبيعت و فطرت اولى كسى بى‏دين نيست، چنانكه صحت و سلامتى جسمى، طبيعت اول هر موجود زنده‏ايست و به طبيعت اوّلى، كسى بيمار نيست. بيمارى از عوارضى است كه به علل خارج پيش مى‏آيد، پس چون بيمارى و انحراف مزاجى بر طبيعت زنده‏اى عارض شد، جاى پرسش است كه چرا عارض شده و بايد در جواب اين پرسش از علل آن جستجو نمود.
پرسش از علت و پيش آمدن كلمه چرا؟ در چيزهايى است كه بر خلاف طبيعت و ساختمان هر موجودى است؛ مثلاً هيچگاه پرسيده نمى‏شد كه چرا آب رو به نشيب مى‏رود. درخت نمو مى‏نمايد. آفتاب مى‏درخشد. آتش مى‏سوزاند. حيوان نَفَس مى‏كشد. مزاجِ شخص، سالم است.
اين كس دين دارد. راست مى‏گويد. توليد مى‏نمايد و به اولاد خود محبت دارد، ولى عكس اين مطالب جاى پرسش از علت و پيش آمدن كلمه «چرا» است، پس بى‏دينى و الحاد، مثل عموم انحراف‏هاى جسمى و اخلاقى، از عوارضى است كه در نفوس مستعدى به واسطه عللى پيش مى‏آيد؛ يكى از آن علل، تعاليم پيچيده و گيج‏كننده‏اى است كه فطرت را از تشخيص صحيح بازدارد. ديگر، اوهام و خرافاتى است كه رنگ دين گيرد. ديگر، فشارها و ظلمهايى است كه در زير سپر دين بر مردم وارد شود. اينگونه تحميلات فكرى و جسمى به نام دين، موجب عكس‏العمل انحرافى مى‏شود كه به صورت نفى و انكار درمى‏آيد و با روح عصبانيت و انقلاب همراه است. اين بيمار روحى مى‏كوشد كه منفيات و انكار را به صورت‏ برهان و منطق و آميخته با تمسخر و دشنام به ديگران تلقين نمايد.
اين بيمارى كم و بيش به حسب شدت و ضعف عوامل، در ميان مردم بوده است و امروز در اثر وضع قرون وسطى‏ و فشارها و محدوديت‏هاى فكرى و ظلمها و اوهامى كه به نام دين در طول تاريخ مسيحيت بوده است، متشكل شده و مكتبى انقلابى و بى‏هدف ايجاد نموده، در تمام نوشته‏ها و گفته‏هاى آنان از هر چه ظاهرتر عصبانيت و نارضايتى و بدبينى و بدانديشى و انكار محض است، كتابهايى كه براى اثبات انكار و نفى ماورا نوشته‏اند، اجمالاً دو بخش است؛ يك بخش مطالبى راجع به اصول مادى و تأثيرات و آثار ماده و نيرو و اطوار آن است كه از نتيجه اكتشافات و تجربيات دانشمندان گرفته‏اند و هيچگونه ربطى با مدّعاى انكارى آنان ندارد؛ زيرا سراسر اين مباحث، مطالب فيزيكى و اثباتى است؛ بخش ديگر مطالب و نوشته‏هاى آنان نفى و انكار ماورا يا به اصطلاح «متافيزيك» است. در اين قسمت مباحث خود، جز بى‏علمى وانكار نتيجه‏اى نمى‏گيرند، و به اصطلاح دليلى براى انكار خود ندارند و از روى غلطاندازى و اشتباه‏كارى نام اين مطالب برهان‏نما و فرمولهاى ناقص خود را منطق مى‏گذارند؛ زيرا كه منطق درباره مطالب علمى و اثباتى است نه انكارى و بى‏علمى، پس اگر به فرض برهان و منطق اثباتى براى متافيزيك نباشد، ماديين بايد متوقف شوند، نه اصرار بر انكار داشته باشند، چون نفى دليل، دليل بر نفى نيست. ولى چون بيچاره دچار يك نوع انحراف و بيمارى است تصميم دارد كه بر انكار خود پايدار باشد و لجبازى مى‏كند. اصطلاح و فرمول مى‏بافد. لغت مى‏سازد و بر خلاف منطق فطرى و اصل ديالكتيك (طريق گفتگو) نادانسته را غير واقع مى‏پندارد. ميكروب مادى‏گرى و الحاد در محيط مشوش دينى و اختلافات و جدال‏هاى علمى يونان از مغز ذيقراطيس و اپيكور بطور فرضيه ظاهر شد، ناراضيان و محرومان آن را جدى گرفته و مسلكى پنداشتند، ظهور فلسفه ريشه‏دار و فطرى؛ مانند سقراط و افلاطون و نهضت اصلاحى آنان، اين ميكروب را از فعاليت بازداشت و به حال كمون قرار گرفت.
در هر جامعه و ملتى كه دين به صورت اوهام و سپر شهوات گرديد و حكومت‏ها از اين سلاح فطرى بشرى خواستند در راه ظلم و سلب آزادى حقّ مردم استفاده كنند، اين بيمارى شايع مى‏شود و اين ميكروب از حال كمون در نفوس مستعد ظاهر مى‏گردد و مانند قيچى رشته‏هاى ارتباط مادى‏ و معنوى جامعه را قطع مى‏نمايد. پيش از ظهور اسلام قيام مزدك و مانى در ايران در چنين شرايطى بوده است. سيد جمال الدين مى‏گويد: در ميان هر ملتى كه اين مسلك ظاهر شد، رشته روابط اجتماعى را گسيخت و فضائل را از ميان برد و وحدت آن ملت را متلاشى نمود و در پايان رو به فنا و انقراض رفتند. پس از ظهور اسلام و پيشرفت تعاليم فطرى و روشن قرآن و روش فاضلانه و عادلانه مسلمانان و قدرت منطق علماى اسلام، مجالى براى ظهور ميكروبها و بذرهاى الحاد كه در ايران و بعضى ناحيه‏هاى ديگر وجود داشت باقى نماند، ولى آنگاه كه خلافت به صورت سلطنت درآمد و مردمى مانند بنى اميه زير سپر دين تمام مبانى دين را پايمان كردند و حقوق ملل مسلمان و آزادى بندگان خدا را از ميان بردند و رنگ خدايى اسلام و تساوى حقوق مسلمانان را فراموش نموده و رنگ‏هاى نژادى و عصبيت عربى را زنده كردند، از طرف ديگر بجاى تعاليم روشن و فطرى قرآن، فلسفه گيج كننده يونان و مباحث كلامى اختيار و تفويض و جبر و قدر و سخنان معتزلى و اشعرى به ميان آمد. در چنين محيطى ميكروبهاى نيم‏مرده مادى‏گرى در مزاج ناراضيانِ گيج و منحرفى مانند ابن ابى‏العوجاء و ابن مقفع و حماد بن عجر و بشار بن برد و مطيع بن اياس و يحيى بن زياد و صالح بن عبدالقدوس، جان گرفت.
بيشتر اينها ايرانيان زجر ديده بودند كه نه از تعاليم عالى اسلام بهره‏مند و نه از محيط راضى بودند و تعصب ملى و نژادى نيز در عصبانيت آنها مى‏افزود، به اين جهت براى ايجاد تشويش و آلوده نمودن افكار و عقايد مسلمانان، گاه در مجامع سرّى، خود فرمول و دليل مى‏ساختند. گاه براى مسخره نمودن و انتقاد از مطالب دينى، عبارات بليغ مى‏بافتند، گاه براى ايجاد اضطراب حديث‏هاى دروغ و بى‏پايه جعل مى‏نمودند. وقتى كه والى كوفه محمد بن سليمان، ابن ابى‏العوجاء را به امر خليفه وقت منصور دستگير نمود و خواست او را به دار آويزد، گفت: شما من را مى‏كشيد، من هم كار خود را كرده چهار هزار حديث دروغ ساخته‏ام و آنها را در ميان روايات شما گنجانده‏ام.
وقدم مكة تمرداً و انكاراً على من حج و كان يكره العلماء مجالسته و مسائلته لخبث لسانه و فساد ضميره، فأتى أبا عبداللَّه - عليه‏السلام - فجلس اليه فى جماعة من نظرائه، فقال: يا أبا عبداللَّه ان المجالس أمانات و لابد لكلّ من به سعال ان يسعل، افتأذن لى فى الكلام؟ فقال: تكلّم، فقال: الى كم تدوسون هذا البيدر، و تلوذون بهذا الحجر، و تعبدون هذا البيت المرفوع بالطوب و المدر و تهرولون حوله هرولة البعير اذا نفر، ان من فكر فى هذا و قدر علم ان هذا فعل أسّسهُ غير حكيم و لا ذى نظر، فقل فانك رأس هذا الامر و سنامه و ابوك اُسّه و تمامه.» «ابن ابى العوجاء به مكه رفت تا تمرد و الحاد خود را آشكار گرداند و بر كسانى كه به حج آمده‏اند انكار نمايد، چون مردى گستاخ و بد زبان و داراى نيت فاسد بود، علما نشست و برخاست و سؤال و جواب با او را دوست نمى‏داشتند، در ميان جماعتى از همفكران خود حضور ابو عبداللَّه حضرت صادق - سلام اللَّه عليه - آمده نشست، گفت: اى ابا عبداللَّه، مجالس امانت است و هر كس در سينه سرفه‏اى دارد ناچار بايد سرفه كند، آيا اجازه سخن به من مى‏دهى؟ حضرت فرمود: بگو، گفت: آخر تا چند اين خرمن را زير پاى خود مى‏كوبيد و به اين سنگ پناه مى‏بريد و اين خانه‏اى را كه با آجر و سنگ برپا شده مى‏پرستيد و مانند شتران رميده، گرد آن هروله مى‏كنيد، براستى كسى كه در اين فكر كند و بيانديشد، مى‏داند كه اين كار را كسى تأسيس نموده كه نه حكيم بوده و نه صاحب‏نظر، حال جواب گو. چه، تو سَر و كوهان بلند اين اساسى و پدر تو بنيادگذار و تمام و كمال آن بوده است.» پاسبانى علماى اسلام نسبت به عقايد مسلمانان و مراقبت از سر حدّات فكرى آنان، مجالى براى ظهور و انتشار منويات؛ مانند ابن ابى‏العوجاء نمى‏داد.
اينها موسم و محيط مكه را كه محل امنيت و اجتماع است براى نشر سموم خود مقتضى ديدند و بدانجا رفتند تا در لباس احرام، به گفته خود سرفه كنند و نفس بكشند. حضرت صادق - سلام اللَّه عليه - آن سال در مكه بودند. بزرگوارى و آزادمنشى و قدرت روحى آن حضرت به آنها اجازه مى‏داد كه در حضور آن حضرت سخن گويند. سخن گفتن با آن حضرت براى شهرت آنان و شيوع مطالبشان مؤثر بود و نيز مصونيتى كه در محضر آن حضرت داشتند، در جاى ديگر برايشان فراهم نبود و اگر هم در انديشه برخورد حقيقت و معالجه بيمارى خود بودند، طبيب حاذق و منطق حقى شايسته‏تر از آن حضرت نمى‏شناختند. از اين كه در آغاز سخن گفتند: «مجالس مرهون امانت و امنيت است و اجازه سرفه دهيد»، معلوم مى‏شود در هيچ جا امنيت نداشتند و شكوك و مطالب مبهم كه اثر تعاليم پيچيده و نقص قدرت تشخيص و فكر است و موجب كج‏بينى و بدانديشى است؛ مانند خلط در سينه ابن ابى‏العوجاء مانده و جرأت سرفه نداشت، به اين‏ جهت دچار فشار و ناراحتى بود.
پس از اجاره، مانند ماده‏اى كه منفجر شود سخنان آلوده به دشنام و كج‏فهمى و بدبينى خود را نسبت به مسلمانان در اعمال حج اظهار نموده و مانند عموم ماده‏پرستان متحير كه با يادگرفتن چند لغت و فرمول سرمستند و به نظر حقارت و سفاهت به مردمان با ايمان مى‏نگرند، اين سنبل مادى‏گرى و روشنفكر زمان خود در آغاز سخن مسلمانان طواف كننده را به حيوانات چشم بسته‏اى كه دور خرمن مى‏گردند تشبيه نمود، و طواف را به خرمن كوفتن، و عبادت خدا را عبادت خانه و پناهندگى به سنگ مى‏پنداشت. در پايان، سخنش را نسبت به جمله اعمال حج يا جمله دين خلاصه كرده، گفت: اين اساس خردمندانه و اثر فكر صاحب نظرى نمى‏توان باشد. چون سرفه خود را پايان داد، در حالى كه امام - عليه‏السلام - گوش مى‏داد و همراهان امام هم به احترام آن حضرت به وى آزادى داده بودند، اندكى راحت شد يا اخلاط فكرى و مواد چرك شكوك را كه آميخته با دشمنام و كج‏بينى و كينه‏توزى بود، بيرون ريخت، چون هيجان و عصبانيتش اندكى فرو نشست، كمى بخود آمد، شايد اين ظواهر حقيقتى دربرداشته باشد؟ شايد فهم و ادراك من از فهم اسرار آن كوتاه باشد، آيا ميان اين توده‏هاى فراوان كه همه مثل من آفريده شده‏اند، من بيش از ديگران مى‏فهمم! در اينجا متوجه شد كه در محضر شخصيت بزرگى است، به كوچكى و ضعف فكرى خود اندكى پى برد و گفت: سخن من تمام شد اينك تو بگو. چه، تو سَرِ اين اساس و كوهان آنى و پدر تو مؤسس و كمال آن است، چون كوهان شتر بالاترين قرارگاه و محل چشم‏انداز سوار است. بدين جهت بزرگ و مدير جمعيت را سنام مى‏گويند، مى‏شود از اين جهت باشد كه كوهان مانند دنبه گوسفند ماده غذايى ذخيره است؛ يعنى تو هم سر و مغز متفكر و هم كوهان و غذاى ذخيره و قوّه بقاى اساس اسلامى و وارث پدرانى مى‏باشى كه طرح اين اساس را ريخته‏اند.
پس تو به نيت و مقصود آنها بيش از ديگران آگاهى. اين بود اساس حج از دريچه چشم يك فرد منحرف ملحد، حال از نظر يك مرد الهى و حكيم نفسانى بنگر: فقال أبو عبداللَّه - عليه‏السلام - : «انّ من أضلّه اللَّه و أعمى قلبه استوخم الحق فلم يستعذبه و صار الشيطان وليه و ربه يورده مناهل الهلكة ثم لا يصدره. و هذا بيت استعبد اللَّه به خلقه ليختبر طاعتهم فى اتيانه فحثهم على تعظيمه و زيارته و جعله محل انبيائه‏ و قبلة للمصلّين اليه فهو شعبة من رضوانه و طريق يؤدى الى غفرانه منصوب على استواء الكمال، و مجمع العظمة و الجلال، خلقه اللَّه قبل دحو الأرض بألفى عام، فأحق من اطيع فيما امر، و انتهى عما نهى عنه و زجر، اللَّه المنشئ للأرواح و الصور.» در جواب او ابو عبداللَّه - ع - فرمود: «براستى كسى كه خداوند او را گمراه نمايد و چشم دلش را كور گرداند، حق در مزاج وى ثقيل افتد. (تخمه شود) و گوارا نيايد، شيطان ولى و ربّ او گردد، او را چون شتر تشنه به موارد و سراشيب هلاكت وارد نمايد و سپس بيرونش نياورد و همچنان به حال خودش گذارد.
اين خانه‏اى است كه خداوند به وسيله آن، بندگان خود را به بندگى خوانده تا فرمانبرى آنان را در آمدن به سوى آن، بيازمايد و بندگان را در تعظيم و زيارت آن ترغيب نموده و آنجا را محل پيامبران و قبله نمازگزاران به سوى خود قرار داده، پس اين خانه شعبه‏اى از رضوان و راه رساننده به غفران خدا است، بر عاليترين حدّ استقرار و استواى كمال نصب شده و مركز اجتماع عظمت و جلال است. خداوند آن را دو هزار سال پيش از دحوالارض آفريده، پس سزاوارترين كسى كه بايد اوامرش اطاعت و از نواهيش خوددارى گردد، خداوند پديد آوردنده ارواح و صور است.» حكيم نفوس، امام صادق - ع - مانند طبيبى كه در حركت نبض و ضربان قلب و علائم ديگر بيمار دقت نمايد، به سخنان ابن ابى‏العوجاء دقت نمود در آهنگ و جمله‏بندى و تعبيرات و مفهوم مجموع كلمات او آثار انحراف روحى و اضطراب درون را مى‏خواند، نخست بطور كلى مراحل بيمارى و انحراف روحى و دوره نهايى آن را اعلام فرمود، تا شايد بيمار مغرور متوجه بيمارى و مراحل آن بشود و خود را در معرض علاج آرد. فرمود: پيش از آن كه به اسرار اين خانه و اشارات آن آگاهت نمايم، اين را بدان كه مردمى را خداوند بواسطه سوء نيت و انحراف‏هاى اختيارى رو به گمراهى مى‏برد؛ مانند كسى كه به وسيله خوردن غذايى نامناسب دستگاه هضم و دفاع بدن را مختل و ضعيف نمايد و خود را در محيط بيمارى درآورد، اين مقدمات با اختيار شخصى است ولى تأثير بيمارى و مراحل آن از اختيار و اراده بيرون است و تابع عواملى است كه مظهر اراده خداوند است.
اين شخص از آن دسته بيماران روحى بود كه خودخواهى و آرزوها و بدبينى به اجتماع و حكومت دينى و شنيدن سخنان مبهم و گيج‏كننده، منحرفش نموده و همه اين علل به اختيارش بوده، علاوه خود را به طبيب حاذق روحى و مظاهر كامل حق عرضه ننموده تا اختيار از وى سلب شد و عوامل عمومى و خارجى عالم كه همان دستگاه و كاركنان خداوند است، بر گمراهيش افزود. بعد فرمود: كار انحراف و گمراهى به آنجا مى‏رسد كه قلب كور مى‏شود؛ يعنى آن حس تشخيص فطرى كه خداوند در عموم آفريده، از ميان مى‏رود و غذاى گواراى حق در ذائقه ناگوار و بدمزه و در هاضمه روح سنگين و موجب تخمه مى‏شود، دوره نهايى اين انحراف و بيمارى روحى، سلطه كامل شيطان و حكومت مطلق او بر فكر و قلب و قواى معنوى است؛ مانند بيمارى جسم كه در دوره نهايى طبيعت مزاج يكسره تغيير مى‏نمايد و مرض يا ميكروب بر سراسر دستگاههاى حياتى مسلط مى‏شود، بيمارى روح نيز به آنجا مى‏رسد كه روح كمال و خير و روح خوش‏بينى و نيك‏انديشى و روح محبت و خدمت يكسره تغيير مى‏كند و عكس فطرت سالمِ نخستين سير مى‏نمايد و شيطان همان عامل ناپيداى اين آثار، ولى و ربّ او خواهد شد. در اين مرحله بيمار پيوسته دچار اضطراب دائم و عطش كاذب مى‏گردد. همه جهان را مشوش و بى‏نظم و شرّ مى‏نگرد، گمراهى را راه نجات و سراب را آب حيات اوهام را حق و حقايق را اوهام مى‏پندارد و رابطه معنويش با حقايق ثابت گسيخته مى‏شود و مزاج روحش بواسطه نرسيدن غذا يكسره ضعيف و ناتوان مى‏گردد.
در پايان كار وسوسه‏ها و اضطراب‏هاى شيطانى به سراشيب هلاكتش مى‏اندازد و به آتش جانگداز هميشگى دچارش مى‏سازد. امام - عليه‏السلام - در اين عبارات مختصر و جامع، به وى فهماند كه تو بيمارى وتوجّه به بيمارى خود و عواقب آن ندارى. آنگاه اسرار اين بنا و اعمال آن را در جملات بعد بيان نمود و در ضمن، كج‏بينى و كج‏انديشى او را به وى فهماند كه اين مردم بيهوده اطراف اين خانه نمى‏گردند و سنگ و گل را پرستش نمى‏كنند.
اين حركات براى تمكين روح بندگى و اين خانه آزمايش بندگى است. اساس و بقا و كمال جهان در خضوع و فرمانبرى مادون است نسبت به مافوق، و كمال اجتماع بشرى و رابطه افراد و وابستگى و پيوستگى آنان در فرماندهى و فرمانبرى و روح اطاعت است، مظاهر احترام و خضوع و تمرينها و حركات نظامى براى تحكيم و اظهار اطاعت به مافوق و قوانين است. مشق نظام و حركات چپ و راست ودرجازدن با صَرف بودجه‏هاى سنگين و وقت‏هاى پرارزش براى تمكين روح فرمانبرى‏است تا اطاعت و اجرا، بدون هيچ مقاومت روحى انجام شود. اين تمرين‏ها و حركات، با آن كه در اساس‏ سعادت بشر زيان‏آور است، در زندگى عمومى هميشه لازم شمرده مى‏شود؛ زيرا اين حد اطاعت و فرمانبرى مردم از مردم، موجب غرور و خودسرى كسانى، و بى‏شخصيتى وبى‏ارادگى توده مى‏شود، و اساس استقلال فردى را از ميان مى‏برد.
اينگونه اطاعت و فرمانبرى درباره بندگان، فقط نسبت به خداوند لازم است، تا اراده و فرمان او كه خير محض است، در شخص تحكيم شود و محور حيات را تغيير دهد. پس چيزى پرارزش‏تر از بندگى نيست و هرجا كه بندگى در آن ظاهرتر شود، ارزش آن زياد است. اين خانه و اعمال آن مظهر كامل بندگى؛ يعنى ظهور اراده حق است، به اين جهت محل پيامبران و قبله نمازگزاران و شعبه‏اى از رضوان و وسيله غفران است. از آنجا كه اراده حق و روح بندگى و فرمانبرى از آن ظاهر است، توجه پيامبران بدانسو مى‏باشد و روح و فكر آنان در آن محل، حلول مى‏نمايد و در آن محيط مستقر مى‏شود، و در هر جا و از هر كس عبادتى و نمازى انجام گيرد؛ مانند عقربه قطب، بايد بدانسو برگردد كه حوزه قدرت مغناطيسى حق است، همان زندگى خوش و بهشت رضايت كه تو (ملحد ناراضى) در طلب آن مى‏باشى و مورد آرزوى قلبى همه است و در تشكيل و راه آن، همه گيج و گُمند، نمونه و شعبه و راه آن همين خانه و اجتماع حج است؛ «شُعبةٌ من رضوانه و طريق الى غفرانه» كه فاصله‏ها و رقابت‏ها را از ميان مى‏برد و شهوات و آرزوها را محدود مى‏كند و حكومت‏هاى باطل را زايل مى‏نمايد، چون اين علل و موجبات ناراحتى، از ميان رفت يا محدود گرديد، آثار خشنودى و رضايت و رضوان ظاهر مى‏شود و جاى نارضايتى‏ها و تاريكى‏هاى اختلافاتِ لباسى، رنگى، نژادى، زورمندى، زورپذيرى و عيب‏جويى را وحدت ايمان و حكومت الهى و خشنودى و عيب‏پوشى مى‏گيرد. همه رنگ خدا دارند و در دلِ همه، نور ايمان مى‏درخشد و همه آيينه انعكاس جمال معنوى ايمان و فضيلتند، اين محيط عكس محيط شهوات و اقتصاديات و سياست‏ها و مليت‏ها است. پس در اين محيط، رسيدن به آخرين حد كمال مطلوب، براى عموم ميسّر است؛ چون آخرين حد، عبوديت و تعبد است و عبوديت نفوذ دادن اراده حق است و همان حد نهايى كمال است؛ «منصوب على استواء الكمال.» اين معنا بنابر آن است كه «استواء» به معناى استقرار باشد. استواء به معناى طريق مستقيم و حد وسط هم بسيار استعمال مى‏شود، بنابر اين معناى عبارت حد وسط ميان معنا و صورت و دنيا و آخرت است. اجتماعات كوچك و بزرگ انسان، اجتماعات قبيلگى و شهرنشينى، اجتماعات جشن‏ها و سان‏سپاهها و عبادت بت‏ها، همه و همه مظهر ذلّت و بندگى در برابر شهوات و قوانين بشرى و اوهام و فرمانبرى جمعيت‏ها براى فرد است، فقط اجتماع حجّ و شعب آن است كه براى فرمانبرى از خدا و حكومت بر شهوات مى‏باشد و در آن اختلافات نكبت‏بار نيست: «و مجمع العظمة و الجلال.» بعد براى رفع اشتباه ديگرش فرمود: پايه اين خانه، پيش از خلقت و آمادگىِ ديگر قسمت‏هاى زمين بوده و نخستين نقطه و قسمت درخشان زمين بوده كه دو هزار سال پيش از قطعه‏هاى ديگر خلق شده؛ قسمت دوم سخن آن حضرت اينجا پايان يافت. اين قسمت درباره اساس و اسرار خانه و اعمال آن بود، كه سؤال و اعتراض ملحد جواب داده شد. با اين بيان روشن، اگر جوياى فهم و حق بود، اشتباه و ابهامى باقى نماند، محور سخن آن حضرت درباره اسرار و اساس خانه بر عبوديت و فرمانبرى بود. در قسمت سوم سخن، براى آن كه پايه عبوديت و فرمانبرى را محكم گرداند تا شكى و خلجانى درباره آن در خاطر نيايد و اعتراضى در ذهن نماند، جمله‏اى فرمود و سخن را تمام كرد: «ان احقّ ...» زندگى، اطاعت و فرمانبرى است. بدون اطاعت و فرمانبرى، نه اجتماعى باقى مى‏ماند، نه كمالى حاصل مى‏شود و نه سنگى روى سنگ قرار مى‏گيرد. پس در اصلِ اطاعت و فرمانبرى جاى سخن نيست. سخن در اينجا است كه از كى بايد اطاعت نمود؟ سزاوارترين كس در اطاعت از امر و نهى او، همان مبدأ حكيمى است كه روح و صورت و ظاهر و باطن را پديد آورده؛ تركيب عالى ظاهر و صورى، در اثر اطاعت طبيعى مواد است از امر و اراده تكوينى او، و رسيدن به تركيب عالى معنوى و روحى، اثر اطاعت ارادى از اوامر تشريعى او است. اين دو جمله را آن حضرت همرديف قافيه سخنان ملحد آورد، تا معارضه را از هر جهت تمام كرده باشد. ابن ابى‏العوجاء، مانند همه همسلكان خود، كه مطالب كم مغز را با عبارات نغز مى‏پردازند و در آوردن لغت و ساختن دليل و فرمول و درست كردن قافيه تكلّف مى‏ورزند، سخنان كم مايه خود را در قالب عبارات پرداخته، درآورد. امام - ع - حقايق پرمغز را با عبارات ساده و روان بيان نمود و در پايان، سخن را در قافيه سخنان سائل ختم فرمود، چون سخن به اينجا رسيد، امام - ع - ساكت شد. ابن ابى‏العوجاء مانند كسى كه از تاريكى ناگهان به محيط نورانى منتقل شود، چشم عقلش خيره شد و دچار حيرت و بهت گرديد، ندانست چه بگويد و از كجا تجديد سخن كند، چيزى به نظرش نرسيد فقط جمله مختصر و سستى گفت و ديگر ساكت شد، گفت: «ذكرت و احلت على غائب»؛ «سخن گفتى و حواله به ناپيدايى (غايبى) نمودى؟! فقال - عليه‏السلام - : «ويلك و كيف يكون غائباً من هو مع خلقه شاهد و اليهم أقرب من حبل الوريد، يسمع كلامهم و يرى أشخاصهم و يعلم أسرارهم، و انما المخلوق الذى اذا انتقل عن مكان اشتغل به مكان و خلا منه مكان فلا يدرى فى المكان الذى صار اليه ما حدث فى المكان الذى كان فيه فأما اللَّه العظيم الشأن الملك الديّان فانه لا يخلو منه مكان و لا يشتغل به مكان و لا يكون الى مكان أقرب منه الى مكان و الذى بعثه بالآيات المحكمة و البراهين الواضحة و أيّده بنصره و اختاره لتبليغ رسالاته صدقنا قوله بأنّ ربه بعثه و كلّمه.» حضرت فرمود: «واى بر تو! چگونه غايب است؟! كسى كه گواه و مراقب آفريده خود است و به مردم نزديكتر از رشته رگ گردن، سخن آنان را مى‏شنود و اشخاص آنها را مى‏نگرد و اسرارشان را مى‏داند.
آن مخلوق است كه چون از مكانى منتقل شد، مكانى را اشغال مى‏نمايد و مكانى از وى خالى مى‏ماند، پس در آن مكان كه به سوى آن رفته نمى‏داند در مكانى كه در آن بوده، چه پيش آمده، اما خداوند عظيم‏الشأن آن فرمانفرماى بزرگ، جزا دهنده خُرد و سترگ، نه مكانى از وى خالى است و نه مكانى او را در بر گرفته و نه مكانى به او نزديكتر از مكان ديگر است و آن پيامبرى كه او را با آيات محكم و براهينى روشن برانگيخت و به يارى خود فيروزش داشت و براى رساندن رسالات خود برگزيدش. ما سخن آن شخص را تصديق مى‏نماييم كه گفت: پروردگارش او را برانگيخته و با وى سخن گفته.» او گفت: به غايب حواله نمودى و ساكت شد. مقصودش اين بود كه آنچه گفتى خبر از موجودى است كه ما او را نمى‏بينيم و او از ما غايب است و آنچه مورد مشاهده است، خانه‏اى است و اعمال پيرامون آن. امام - ع - در جواب سخن مجمل و غير مفهوم او، اشاراتى به احاطه علمى و وجودى خدا فرمود و معناى غايب را دقيقاً بيان نمود، آنگاه او را براستى پيامبر كه معرّف وجود و احاطه خداست هدايت كرد، گفت: آن كسى كه با دلايل روشن و آيات محكم برانگيخته شد و بدون‏ هيچگونه اسباب و وسايل عادى فقط به يارى خدا پيروز گرديد، سخن او را تصديق مى‏نماييم و آنچه از طرف خدا و درباره او گويد باور داريم، اگر گفته‏ها و سخنان او را كه راستى و درستى از هر جهت در آن نمايان است باور نداريم، پس چه سخنى را مى‏توان باور داشت؟! ابن ابى‏العوجاء ديگر نتوانست سخنى بگويد.
از جاى برخاست، در حالى كه آثار شكست و حيرت در او نمايان بود، خجلت زده زير لب مى‏گفت: «من ألقانى فى بحر هذا؟ سألتكم أن تلتمسوا لى خمرة فألقيتمونى على جمرة.» «كى مرا در ميان اين دريا افكند و دستخوش امواج آن نمود؟ از شما خواستم كه مرا در سايه راحتى برسانيد يا در ميان اجتماعى قرار دهيد، شما مرا روى پاره اخگرى افكنديد.» اگر لفظ اول خمره - با خاء - باشد، معناى آن «سايه راحت» يا «اجتماع زياد» است و مقصودش اين است كه من طالب راحتى بودم تا آتش درون و ناراحتيم قدرى آرام شود؛ يا اجتماعى را طالب بودم كه در ميانشان سخنى گويم و نفوذى يابم. و اگر جمره - با جيم، مثل لفظ دوم - باشد مقصودش اين است كه من از شما پاره اخگرى خواستم شما مرا روى پاره آتش افكنديد.
رفقاى حزبى‏اش به وى گفتند: در مجلس او كوچك و ناتوان بودى؟! قال: انه ابن من حلق رؤوس من تروْن.» «گفت: اين فرزند كسى است كه سرهاى اين مردم كه مى‏نگريد را تراشيده است.» تراشيدن سر نزد عرب علامت ذلت و بندگى بوده، شايد تراشيدن سر بعد از اتمام عمل حج، براى اعلام بندگى خدا است؛ يعنى اگر از وى شكست ديدم براى من ذلت و كوچكى نيست او چنين مرد و فرزند چنين كسى است.