انسان از ديدگاه اسلام و قرآن تنها جانشين خدا در زمين است; زيرا فرمود: "اِني جَاعلٌ فِى الارضِ خليفةً" ، "هُو الّذي جَعَلكم خَلائفَ الارضِ."

انسان از ديدگاه اسلام و قرآن تنها جانشين خدا در زمين است; زيرا فرمود: "اِني جَاعلٌ فِى الارضِ خليفةً" (بقره: 30)، "هُو الّذي جَعَلكم خَلائفَ الارضِ." (انعام: 165)
نظرى كرد كه بيند به جهان صورت خويش خيمه در مزرعه آب و گل آدم زد
(حافظ)
خليفه الهى، جانشين و گونه امكانى همين ريشه واحد الوهى است: "اِنّ اللّهَ خَلقَ الانسانَ (آدم) على صورته."( )
خلق ما بر صورتِ خود كرد حقّ وصف ما از وصف او گيرد سَبَق
(مولوى)
و اين انسان، همان مخلوقى است كه چار سنگين امانت الهى را بر دوش گرفت و نه تنها به مصدر جانشينى و مقام صورت امكانى اله، كه كجاوه پايدارى خيمه خدايى در آسمان و زمين و كوهسارها پا برجاى آن گرديد; "اِنّا عَرَضْنَا الاَمانةَ عَلىَ السّمواتِ و الاَرضِ و الجِبالِ فَاَبَيْنَ اَن يَحمِلْنَها و اَشْفَقْنَ مِنها و حَملَها الانسانُ اِنّه كانَ ظَلوماً جَهولاً." (احزاب: 72)
آسمان بار امانت نتوانست كشيد قرعه فال به نام من ديوانه زدند
(حافظ)
و در جاى ديگر مى گويد:
در ازل پرتو حسنت ز تجلّى دم زد عشق پيدا شد و آتش به همه عالم زد
جلوه اى كرد رُخت ديد مَلَك عشق نداشت عين آتش شد از اين غيرت و بر آدم زد
و نيز ملاّى رومى:
خود ز بيم اين دم بى منتها بازخوان "فاَبيَن اَن يَحمِلنَها"
ورنه خود "اَشقفنَ مِنها" چون بدى گرنه از بيمش دل كُه خون شدى
"رجعت"، كه اوج بازگشت حقيقت انسانى است، سمت و سويى الهى دارد و "خلقت" نيز سرآغازى چنين; و انسان يعنى: موجود دامنه دار خدايى از "خلقت اولين" تا "رجعت آخرين"; زيراكه فرمود: "اِنّا لِلّه و اِنّا اليهِ راجعونَ" (بقره: 156)، "يا اَيُّها الاِنسانُ اِنّكَ كادحٌ اِلى رَبّكَ كَدحاً فَمُلاقيه." (انشقاق: 6)
هويّت و حقيقت وجودى انسان، همه روحانى است، گرچه اين الگويى واحد ـ به لسان عرفا ـ بين دو "قوس نزولى" و "قوس صعودى" در جريان و سريان مدام باشد: "النّهاياتُ هىَ الرجوعُ الى البداياتِ"( ) و چه زيبا در مثنوى معنوى سرود:
جوى ها را روى ها سوى كلّ است بلبلان را عشق با روى گل است
آنچه از دريا به دريا مى رود از همان جا كامد، آن جا مى رود
از سر كُه، سيل هاى تندرو وز تن ما جان عشق آميز رو
انسان، يگانه مخلوقى است كه از دو مايه گوناگون وجودى، هستى مى يابد و تركيب اين دوگانگى راهى است براى تقرّب انسانى او تا غايت الوهى; از سويى، طبيعتى خاموش و بى جان: ".. اِنّي خالقٌ بَشراً مِن طين..." (ص: 71) و از ديگر سو، روحى بالنده و حيات بخش: ".. فَاذا سَوَّيتُهُ و نَفَخْتُ فيه مِن روحي..." (ص: 72)
تا "نفختُ فيه مِن روحي" شنيدم شد يقين بر من اين معنا كه ما ز آن وى و او زان ماست
(حافظ)
از جانبى، "وَ لَقد خَلقنَا الاِنسان مِن سُلالة مِن طين" (مؤمنون: 13) و از جانبى ديگر، "... ثُمَّ اَنشأناهُ خَلقاً آخرَ فَتباركَ اللَهُ اَحسنُ الخَالقينَ." (مؤمنون: 14)
از سويى، "وَ لَقد خَلقنَا الاِنسانَ مِن صَلصَال مِن حَماء مَنسون" (حجر: 26) و از ديگر سو، "فَاِذا سَوَّيتُه وَ نَفَخَتُ فيه مِن روحي فَقَعوا له سَاجدينَ." (حجر: 29)
از طرفى، به رنگ طبيعى عالم خاك و به لازمه، مقرون با زمان: "و بَدأَ خَلق الاِنسانِ مِن طينً" (سجده: 7) و از طرف ديگر، ظرف جوهر ربّانى و در نتيجه، ماشى از حضور زمان: "يَسألونكَ عَن الرّوحِ قُل الرّوحُ مِن اَمرِ ربّي." (اسراء: 85)
"انسان" در ساختار وجودى خود، موجودى چند بُعدى است و تركيب واحدى از استعدادها و قواى گوناگون را ساخته: "ثُمَّ سّويُه و نَفَخ فيه مِن رُوحه وَ جَعلَ لَكم السَّمْعَ وَ الاَبصارَ و الاَفئِدةَ قَليلاً مَا تَشكرونُ." (سجده: 9) بنابراين، خلقت او براى دست يابى به منزلت خلافت خداست: "اِنّي جاعلٌ فِى الارضِ خليفةً..." و مظهر اين خلافت هميشگى در تعليم اسماى الهى نهفته كه آن نيز بدون استعداد جامِع و توانايى هاى گوناگون او محقّق نمى شود: "وَ عَلّم آدمَ الاَسماءَ كُلَّها." (بقره: 31)

انسان از موهبت اراده و اختيار برخوردار است: "وَ قُل الحَقُّ مِن رَبّكم فَمَن شاءَ فَليُؤمِن وَ مَن شَاء فَليَكفر..." (كهف: 29);اراده اى كه سرنوشت او و ديگران را رقم زده و زمينه تغيير سرنوشت الهى است: "... اِنَّ اللَّهَ لا يُغيِّرُ ما بقوم حتّى يُغيِّروا ما بِاَنفُسِهم وَ اِذا اَرادَ اللَّهُ بِقوم سُوءاً فَلا مَردَّ لَه" (رعد: 11)، "ذلكَ بِاَنَّ اللَّه لم يَكُ مُغيِّراً نِعمةً اَنعمها على قوم حتّى يُغيِّروا ما بِاَنفسِهم..." (انفال: 53)
جويندگان كشت دنيا (با وجود بى نصيبى اخروى) در برداشت گردآمده خود بى بهره نيستند و پويندگان كشت آخرت نيز در سود گنجينه خود، به افزونى و بسيارى بهره ها دست مى يابند: "مَن كانَ يُريدُ حَرَثَ الاخرةِ نَزِد لَه في حَرثِه وَ مَن كانَ يُريدُ حَرثَ الدُّنيا نُؤتهِ مَنها و ما له فِى الاخرةَ مِن نصيب." (شورى: 20)
سعه و دامنه اختيار و اراده انسانى، در محدوده توان بشرى، چنان فراخ و پهناور است كه قدرت مطلق الهى نيز در بستر امداد و فيضِ گسترده حاضر مى گردد، هرچند پاداش اراده گونه گون انسان مريد، متفاوت و به مقتضاى انتخاب او باشد: "مَن كانَ يُريدُ العاجِلَةَ عَجَّلنا لهُ فيها ما نَشاءُ لِمَن نُريدُ ثُمَّ جَعلنا لَه جَهنَّم يَصليها مَذمُوماً مَدحُوراً وَ مَن اَرادَ الاخرةَ وَ سعى لَها سَعيَها وَ هُو مؤمنٌ فاولئكَ كانَ سَعيُهم مَشكوراً كُلاًّ نُمِدُّ هؤلاءِ وَ هؤلاء مِن عَطاءِ رَبِّك وَ ما كانَ عَطاءُ ربِّك مَحظوراً." (بنى اسرائيل: 18ـ20)
بلوغ نهايى اين نعمت، ريشه در كمال امتزاج هدفمند نهاد درونى انسان دارد; چه اين كه وجود او از شايستگى ها و توانايى هاى گوناگونى سرشته شده است: "اِنّا خَلَقنَا الاِنسانَ مِن نطفة اَمشاج نَبتليهِ." (انسان: 2) و بدين سان، او را به كمال اختيار و آزادىِ انتخاب و امكان امتحان و تكليف الهى مى رساند كه فرمود: "فَجَعلناهُ سَميعاً بَصيراً اِنّاَ هَديناهُ السَّبيلَ اِمّا شَاكراً و اِمّا كَفوراً." (انسان 2 و 3)( )
دو سويه الهى و شيطانى در منظر انتخاب او قرار دارد: "وَ هَديناه النَّجدينِ" (بلد: 10): گزينش حيات ناپايدار; طغيان و فنا: "فَامّا مَن طَغى و اثَر الحَيوةُ الدُّنيا فَاِنَّ الجَحيمَ هِى المَأوى" (نازعات: 37 ـ 39) يا گزينش حيات پايدار; خوف و بقا: "وَ اَمّا مَن خَافَ مَقامَ رَبِّه و نَهَىَ النَّفسَ عَنِ الهَوى فَاِنَّ الجَنَّةَ هِىَ المَأوى." (نازعات 40 ـ 41)
تابشى از لطف آن، بهشت مخَلّد سايه اى از قهر اين، جحيم مقعّر( )
از سويى، انسان تا جايگاه "عِندَ سِدرَةِ المنتهى عِندَها جنّةُ المَأوى" (نجم: 14 ـ 15) و با توان الوهى "مَا زاغَ البَصرُ وَ ما طَغى لَقَد رَأى مِن آياتِ رَبِّه الكُبرى" (نجم: 17 ـ 18) و از ديگر سو، "... فَهِىَ كاَلحجارةِ اَو اَشدَّ قَسوةِ" (بقره: 74) كه در اين صورت، از توان انسانىِ خدادادى بر محور "... مَن اتَّخذَ اِلههُ هَويهُ..." بهره جسته و حاصل آن نيز عبارت است از: "اَم تَحسَبُ اَنّ اَكثرهم يَسمعونَ اَو يَعقلونَ اِن هُم اِلاّكَالاَنعامُ بَل هُم اَضلُّ سَبيلاً." (فرقان: 44)
"شكر" و "كفران" دو جبهه جريان ارتقا و انحطاط طلب و اختيار انسانى است: "اِمّا شَاكراً وَ اِمّا كفوراً" (انسان: 4); با اراده سويّه الهى، "شاكر" نعمتِ خدادادىِ اختيار خود است و از اين پس، انسان سپاسگزار مى تواند به منزلت "شكور" دست يابد و زيبنده "اَنَّه كَان عَبداً شَكوراً" (اسراء: 3) گردد و با اراده سويه شيطانى، كافر نعمتِ الهى است و انسانِ ناسپاس زمينه هاى كفران نعمت رادر خود پرورانده، و آن گاه مخاطب به "اُولئكَ هُم اَلكَفرةُ الفَجَرةُ" (عبس: 43)( ) مى گردد.
با انتخاب سبيل حق ـ يعنى: ولايت خدا ـ شاكر نعمت خدادادى بوده، از پاداش زيباى او برخوردار مى گردد: "اِنّهُ ليسَ لَهُ سُلطانٌ عَلى الَّذينَ آمنوا وَ على رَبِّهم يَتوكَّلونَ" (نحل: 102); چون "اَللّهُ وَلىُّ الَّذينَ آمَنوا يُخرجُهم مِن الظُّلماتِ اِلىَ النُّورِ...". (بقره: 257) و با برگزيدن راه باطل ـ يعنى: ولايت شيطان ـ انسانِ مختار با تولّى كفر، سرپرستى خود را به غير خدا سپرده است: "اَنّما سَلطانُه عَلىَ الّذينَ يَتوَلوَّنَه وَالّذينَ هُم بِه مُشركونَ" (نمل: 103) و نتيجه كار، عصيان و طغيان و تاريكى ابدى خواهد بود: "وَالَّذينَ كَفروا اَولياؤُهم الطَّاغوتُ يُخرجونَهم مِن النُّورِ اِلىَ الظُّلماتِ اُولئكَ اَصحابُ النَّارِ هُم فيها خَالدونَ." (بقره: 257)
"هدايت" و "ضلالت" حاصل مقام شكر و كفر است و اين هر دو، ريشه در اتخاذ مسير با اراده و اختيار انسانى دارد: "فَريقاً هدى و فَريقاً حَقَّ عَلَيهِمُ الضَّلالةُ اِنّهمُ اتَّخذوا الشَياطينَ اَولياءَ مِن دوُنِ اللَّهِ."( ) (اعراف: 29)

انسان مختار، مزيّن و آراسته به ايمان و فطرت توحيدى نيز هست; فطرتى كه از روز "الست" در وجود او نهاده شده است: "و اِذ اَخَذَ ربُّك مِن بني آدمَ مِن ظُهورِهم ذُرّيّتَهُم وَ اَشهدَهم عَلى اَنفسهِم اَلَستُ بِربِّكم قَالوا بَلى شَهِدنا..." (اعراف: 172) مهبط اين كشش درونى، در چارچوب قلب( ) و روح بشر، تمايلات نفسانى و عواطف انسانى اوست.
گاه قلب را با مبدأ و منشأ حقيقىِ جوشش خود پيوند مى دهد; چه اين كه قلب و جان را با ايمان و فطرت توحيدى، آشنايى ديرينه است: "... اَلا بِذكرِ اللّهِ تَطمئنُّ القُلوبِ" (رعد: 28) مى جوشد; چرا كه سرشت جان او از اين فطرت، جان گرفته و از اصل، آفريده اى براى اوست: "... فِطرةَ اللّهِ الّتي فَطرَ النَّاسَ عَليها..." (روم: 30)
در اين مسير، شرح صدر، بهترين اسباب، تنهاترين ابزار و گوياترين شاهد است: "فَمنَ يُردِ اللّهُ اَن يَهديَهُ يَشرحْ صَدرهُ لِلاسلامِ..."( ) (انعام: 125) اما با دور شدن مركز انسانى تجمع عواطف و حالات از مرز وحدانى و الهى مَحبّت و ولايت، قلبِ بى راهبر در گرداب كشش بادها و بندهاى دنيا قرار مى گيرد: "مَن اَعرضَ عَن ذِكري فَاِنَّ لَه مَعيشةً ضَنكاً." (طه: 124)
در اين حالت، به جاى "شَرحَ صَدرهُ للاسلامِ" (زمر: 22)، "... يَجعَل صَدرهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كانَّما يَصَّعَّدُ فىِ السَّماءِ كَذلكَ يَجعلُ اللّهُ الرِجّسَ عَلىَ الَّذينَ لا يُؤمنونَ" است (انعام: 125) و سپس ريزش سهمگين غضب الهى: "... وَلكنَ منَ شرَحَ بِالكفرِ صَدراً فعَليهم غَضبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهم عَذابٌ عَظيمٌ." (نمل: 106)
پى ريزى قلب با مايه ايمان به خدا و پر نمودن ظرفِ تمايلات و علايق از حبّ به پروردگار، زيبنده حركت انسان از "يُحبُّهم" تا "يُحبّونه"; است( ) زيرا: "... وَ مَن يُؤمِن بِاللّهِ يَهِد قَلبَهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَىء علَيمٌ." (تغابن: 11)( )
در اين ديدگاه، واضع ايمان در روح و جان مؤمنان، فقط خداست: "...اُولئكَ كَتبَ في قُلوبِهم الايمانَ وَ اَيَّدهم بِروح مِنهُ." (مجادله: 22) و هم او (محبوب كلّ) مقام حبّ و محبت خود را محبوب محبّان و زينت بخش قلوبشان نموده است: "... و لكنَّ اللّهَ حَبّبَ اِليكم الايمانَ و زَيَّنَه في قُلوبِكم وَكرَّهَ اِليكم الكُفرَ و الفُسوقَ و العِصيانَ اُولئكَ هُمُ الرَّاشِدونَ" (حجرات: 7) و از همين رو، "ايمان" همزاد با فطرت انسانى است و گناه و شرّ، بر سرشت انسانى ناپسند و مكروه.
انسان هايى كه بر محور تقواى نفسانى( ) به كرامت الهى دست يافته اند، "...اِنَّ اَكرَمكُم عِندَاللّهِ اَتقاكُم..." (حجرات: 13)، همين محبت الهى (تقواى پاك) را مايه سير الى اللّه قرار مى دهند; چرا اين كه تقواى الهى دستمايه لقاى الهى است: "... و لكن يَنالهُ التَّقوى مِنكُم" (حج: 37) و "اِنَّما يَتَقَبّلُ اللّهُ مِن المتَّقين"( ) (مائده: 27) و سپس كسب بهره نهايى تقواى الهى كه همانا روشنايى، نور و فرقان است: "يَا اَيُّها الَّذينَ آمَنوا اِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجعل لَكُم فُرقانا..." (انفال: 29); روشنايى درونى كه به قدرت الهى از هر واماندگى و تحيّرى در تشخيص حقّ و باطل( ) رهانيده خواهند شد: "... وَاتَّقُوا اللَّهَ وَ يَعُلِّمكُم اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَىء عَليمٌ" (بقره: 282)، "... وَ مَن يَتّقِ اللَّهَ يَجعلْ لَه مَخرجاً." (طلاق: 2)
تو نيك و بد خود هم از خود بپرس
چرا بايدت ديگرى محتسب
و من "يتّقِ اللّهَ يَجعل له"
"و يَرزقهُ مِن حيثُ لا يَحتسب"
(حافظ)
و البته همين روشنايى نهاد درونى است كه انسان را تا بهشت متّقين رهنمون خواهد بود: "وَ اُزلفتِ الجنَّةُ لِلمتَّقينَ" (شعراء: 90) و از آن جا تا مقصد اعلى ـ يعنى: بهشت لقا: "... فَادخُلي في عِبادي وَادخُلي جَنّتي." (فجر: 27)
وجود تمايلات درونى و گرايش هاى نفسانى انسان راهى براى تمايز وجود او با ديگر مخلوقات است و قلب و دل انسان ـ يعنى: محو جهت دهى او ـ گواه تامّ اين مدعاست. قلب، محمل چنين كشش ها و يادآورى هايى است; فرمود: "اِنَّ في ذلك لَذكرى لِمن كَانَ لَه قلبٌ اَو اَلقىَ السَّمعَ وَ هُوَ شهيدٌ." (ق: 37)
اين كشش هاى نهانى (ولى پيدا) بين پست ترين تمايلات دانى (يعنى: غرايز جسمانى) تا برترين حالات عرفانى در مسير منزلت ايمان ـ يعنى: قرب الى الله و پرستش خداى ـ قابل امتداد است.قلوب پاك و آزاد بندگان الهى در يك سو: "... و الّذين آمَنوا اَشَدَّ حُبّاً لِلّهِ..." (بقره: 165) و قلوب سياه و سنگين تبه كاران در سوى ديگر: "ثَمَّ قَسَت قُلوبُكمْ مِن بَعدِ ذلكَ فهِىَ كالحجارةِ اَو اَشّدُ قَسوةً..."( ) (بقره: 74) و نتيجه: "فَويلٌ لِلقاسِيةِ قُلوبُهم مِن ذِكرِ اللّهِ." (زمر: 22)
قلب، مركز هدايت و جهت دهى تمايلات نفسانى و عواطف انسانى است و اين حركت (قلب) در دو سوىِ "اشَدُّ حُبّاً" و "اَشدُّ قُوّةً"، امتداد مى يابد. نور الهى و قساوت سياه شيطانى در دو سوى خواست و حركت قلب قرار دارد: "اَفَمن شَرحَ اللَّهُ صَدرهُ لِلاسلامِ فهُوَ عَلى نور مِن رَبِّه فَويلٌ لِلقاسيةِ قُلوبُهم مِن ذِكرِ اللّهِ اوُلئكَ في ضَلال مُبينً." (زمر: 22)
قلبِ بى قرار، مركز انسانيت انسان است; نه يك دم آرام دارد; چرا كه "قلب" است و تقلّب او مظهر فيض دم به دم: "كُلَّ يوم هُو في شَأن" (رحمن: 55)( )
نيابد زلف او يك لحظه آرام گهى بام آورد گاهى كند شام
دل ما دارد از زلفش نشانى كه خود ساكن نمى گردد زمانى
(شبسترى)
و نه آدمى بدون آن (قلب) به عنوان "انسان" شناخته شده و به "انسانيت"، علم افراشته است; چه اين كه محمل روح و دَم الهى است: "و نَفَختُ فيه مِن روحي." (حجر: 29) از اين رو، "قلب" مركز و محور هويّت و نمايانى انسانى است، در تقلّب و تغيّر مدام است، ريشه و بازگشت دگرگونى هميشگى او در ذات مقلّب القلوب است و البته قلب مؤمن محصور و در چنگ اصابع رحمن جاى دارد: "قَلبُ المُؤمنِ بَينَ اِصبعينِ مِن اَصابِع الرَّحمن."( )

چنان انسانى داراى "آگاهى و انديشه" نيز هست: "... خَلقَ الاِنسانَ عَلّمَهُ البيانَ." (رحمن: 3 و 4) "بيان" دريچه بيرونى انسان به دنياى درونى و پر تلاطم انديشه انسانى اوست و "قلم" نيز نمودار ديگرى از تراوش فضا و ميدان تفكّر و تعقّل بشرى: "اَلّذي عَلَّم بِالقلمِ." (علق: 4)
انسان، يگانه مخلوقى است كه به قدرت خدايى، بستر و جايگاه اسماى الهى در نهاد او گذارده شده: "وَ عَلّمَ آدمَ الاَسماءَ كُلَّها..." (بقره: 31) و در اين ظرفيت خاص و توان ويژه علمى، حتى فرشتگاه الهى نيز با او شريك نيستند: "... ثُمَّ عَرَضَهم عَلى المَلائِكةِ فَقالَ اَنبئوني بِاَسماءِ هؤلاء اِن كُنتم صَادقينَ قَالُوا سُبحانَك لاَ علَم لَنا اِلاّ مَا عَلَّمتنا اِنَّك اَنتَ العَليمُ الحَكيمُ قَالَ يَا آدمُ اَنبِئهم بِاَسمائِهم فَلَّما اَنبأهُم بِاَسمَائِهمِ قالَ الم اَقُل لَكم اِنّي اَعلمُ غَيبَ السَّمواتِ وَ الاَرضِ وَ اَعلمُ ما تُبدونَ وَ ما كُنتم تَكتمونَ." (بقره: 31 ـ 33)( ) و البته پس از اين، مسجود ملائك: "وَ اِذ قُلنا لِلملائكةِ اسجُدوا لاِدَم فَسجَدوا..." (بقره: 34)( ) اين تعليم الهى همان گوهر پيدا و پنهانى است كه گمشده هميشگى انسان نيز بوده است:
سال ها دل طلب جام جم از ما مى كرد وآنچه خود داشت ز بيگانه تمنّا مى كرد
...گفتم اين جام جهان بين به تو كى داد حكيم؟ گفت: آن روز كه اين گنبد مينا مى كرد.
(حافظ)
علم نيز ريشه در ذات اقدس الهى دارد: "عَلّمَ الاِنسانَ ما لَم يَعلمُ" (علق: 5)( ) و جز با قدرت و هدايت او، به اوج اقتدار نمى رسد: "... وَ قُل رَبِّ زِدني عِلماً." (كهف: 114)
انسان، برخوردار از توان نظاره بر جهان و هستى پيرامون خويش است;( ) زيرا: "اَوَلَم يَنظروا في مَلكوتِ السَّمواتِ وَ الارضِ مَا خلقَ اللّهُ مِن شىء..." (اعراف: 185) و تلاش او بر آگاهى و حركت عقلانى راهى است به سمت هويدا شدن حقّ و باطل: "... فَبَشِّر عِبادِ الّذينَ يَستمعونَ القَولَ فَيتَّبِعونَ اَحسنَهُ اُولئكَ الَّذينَ هَديهُم اللَّهُ وَ اُولئكَ هُم اُولواالالبابِ." (زمر: 18) اين بشارت، زينت بخش تعقّل آدمى است: "يا هشامُ، اِنَّ اللَّهَ تَباركَ و تَعالى بَشَّر اَهلَ الفَضلِ وَ الفَهمِ في كتابِه فَقالَ: فَبَشّرْ عِبادِ الَّذين..."( ) و بزرگداشت علم و شناخت انسان نيز تا بدان جاست كه به فلسفه آفرينش جهان مى پيوندد: "اللّهُ الّذي خَلقَ سَبعَ سَموات وَ مِن الارَضِ مِثلَهُنَّ يَتنزّلُ الاَمرُ بَينهُن لِتَعلمُوا اَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَىء قَديرٌ وَ اَنَّ اللَّهَ قَد اَحاطَ بِكّلِّ شَىء عِلماً." (طلاق: 12)
نه مقام و منزلت عالم و جاهل يكى است: "... هَل يَستوى الَّذينَ يَعلمونَ وَ الَّذينَ لا يَعلمونَ اِنَّما يَتذكَّرَ اوُلوااالاَلبابِ" (زمر: 9) و نه از ستايش ذات الهى بى بهره: "...يَرفعِ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنكُم وَ الَّذينَ اُوتوا العِلمَ دَرجَات..." (مجادله: 11)
انسان موجودى است كه بايد به نظام آفرينش نظر اندازد: "قُل انْظُروا مَاذا فِى السَّمواتِ والاَرضِ" (يونس: 101)
برگ درختان سبز در نظر هوشيار هر ورقش دفترى است معرفت كردگار
و از اين رهگذر، به شناسايى راز وجودى خود مبادرت ورزد: "...وَ فِى الارضِ آياتٌ لِلموقِنينَ وَ في اَنفسِكم اَفَلا تُبصرونَ" (ذاريات: 20 و 21)، "سَنُريهِم آياتُنا فِى الآفاقِ وَ في اَنفسِهم حَتّى يَتبيَّن لَهم اَنّه الحقُّ." (فصلت: 53)
تو نمى دانى كه آخر كيستى جهد كن چندان كه دانى چيستى
(مولوى)
انسان نه با نفسِ خود ناآشناست; "بَلِ الاِنسانُ عَلى نَفسِه بَصيرةٌ وَلو اَلقى مَعاديزهُ" (قيامه: 14 و 15) و نه بدون آن به
شناخت خداى خود دست مى يابد: "مَن عَرفَ نَفسهُ فَقد عَرفَ رَبَّهَ."( )
چون گوهر خويش را ندانستى مر خالقِ خويش را كجا دانى؟( )
نشناختن و فراموشى نفس انسانى برابر با فراموشى پروردگار است و نخستين رهاورد از ياد بردن خدا نيز جز فراموشى نفس نخواهد بود: "وَ لاَ تَكونوا كاَلّذينَ نَسُوا اللَّهَ فَاَنساهُم اَنفسَهم اُولئكَ هُم الفَاسِقونَ." (حشر: 19)
تفكر و تعقل اساس انسانيت است: "اَلانسانُ بِعقلهِ."( )
اى برادر تو همه انديشه اى مابقى خود استخوان و ريشه اى
(مولوى)
و البته همان جدايى او از مخلوقات ديگر است كه به كارگيرى اش وجه اختلاف نابينا و بيناست: "هَل يَستوىِ الاَعمى وَ البصيرُ اَفلا تَتفكّرونَ." (انعام: 50)
اقتضاى جان چو اى دل آگهى است هر كه آگه تر بود جانش قوى است
روح را تأثير آگاهى بود هر كه را آن بيش اللهى بود
(مولوى)
و آن گاه كه عقل و ادراك انديشمندانه آدمى به كار آيد، به ميوه علم و فهم و انديشه ناب دست مى يابد: "وَ تِلكَ الاَمثالُ نَضربُها لِلنّاسِ و ما يَعقلُها اِلاّ العالمونَ." (عنكبوت: 43)
اى به صورت ذرّه، كيوان را ببين مور لنگى رو سليمان را ببين
تو نه اى اين جسم، تو آن ديده اى وارهى از جسم گر جان ديده اى
آدمى ديد است و باقى لحم و پوست هر چه چشمش ديده است آن چيز اوست
(مولوى)
و با خاموشىِ اين قوّه، تاريكى و سياهى گمراهى است: "وَ اذا قيلُ لهم اتَّبِعوا مَا اَنزلَ اللَّهُ قَالوُا بَل نَتَّبعُ مَا الفَينا عَليه آبائَنا اَو لَو كَانَ آبائُهم لاَ يَعقلونَ شَيئاً وَ لاَ يَهتدونَ." (بقره: 170)( )
سرانجام آن كه آگاهى و انديشه انسانى مى تواند پيش درآمدى بر پيدايش ايمان و تقواى الهى گردد: "خُذواَ ما آتَيناكُم بِقوّة وَ اذكُرُوا ما فيه لَعلّكم تَتَّقونَ." (بقره: 63)( ) و البته با اين همه، افق ديد وسعه توان آدمى محدود به ميزان به كارگيرى درست آن است: "...وَ لاَ يُحيطونَ بِشىء مِن عِلمه اِلاّ بِماشاء..." (بقره: 255)، "وَاللَّهُ غالبٌ عَلى اَمرِه وَ لكنَّ اَكثَر النَّاسِ لاَ يَعلمونٌ."
(يوسف: 2)( )

جنبه ديگرى از ساحت هاى وجودى انسان، رفتارهاى عينى و عملى اوست كه آدمى را موجودى صاحب فعل و برخوردار از موضع گيرى هاى خارجى مى كند;( ) افعالى كه زمينه ساز سعادت يا شقاوت او خواهد بود. "عمل"، يا عمل نيك است و خير: "فَمَن يَعملْ مِثقالَ ذّرة خَيراً يَره" (زلزال: 7) و يا ناپسند و شرّ: "وَ مَن يَعملْ مِثقالَ ذَرّة شّراً يَره" (زلزال: 8) و در هر دو صورت، بازگشت آن به نفس انسان است: "وَ كُلَّ انسان اَلزمناهُ طائرَهُ في عُنُقه..." (بنى اسرائيل: 13) و امام معصوم(عليه السلام)فرمود: "اِنّما يحصِدُ ابنُ آدَمَ ما يَزرعُ."( )
دهقان سالخورده چه خوش گفت با پسر كاى نور چشم من، به جز از كِشته ندروى
(حافظ)
مرجع و پناهگاه نيكى و پاداش عملِ پارسا يا زشتى و سزاى عمل ناپسند، جز جان و نفس انسان كيست؟! فرمود: "مَن عَمِلَ صالحاً فَلنِفسه وَ مَن اَساءَ فَعليها وَ ما ربُّك بِظَّلامَ لِلعبيدِ." (فصلت:46)
نفس احسان، احسان به نفس انسان و جوهره ستم، ستم به جوهره انسانيّت اوست: "اِن اَحسنتُم اَحسنتُم لاِنفسِكم وَ اِن اَسأتُم فَلَها..." (اسراء: 7)
بازگشت شيره و جان عمل يا نقص آن به سرچشمه اصلى عامل عمل است: "وَ اَن لَيسَ لِلانسانِ اِلاَّ ما سَعى." (قمر: 39) عمل انسان با هر هدف و انگيزه اى، در نهايت از منشأ صدور خود بيرون نخواهد شد; چرا كه رفتار انسان همواره با قصد و آهنگ ويژه اى همنشين است: "لا عملَ الاّ بِالنيّةِ."( )
سيّد الاعمال بالنيّات گفت نيّت خيرت بسى گل ها شكفت
(مولوى)
و بدين سان، فرمود: "ولا تَكسبُ كلُّ نفس الاّ عليها و لاَ تَزرُ وازرةٌ وِزرَ اُخرى..." (انعام: 164); چه اين كه ريشه صدور هر فعلى فاعل فعل است و بار آثار سنگين و سبك نيز بر عهده اوست: "مَن اهتدى فَانِّما يَهتدي لِنفسهِ وَ مَن ضَّلَ فانِّما يَضِّلُ عَليها و لاَ تَزرُ وازرةٌ وِزرَ اُخرى..." (بنى اسرائيل: 15)
عيب رندان مكن اى زاهد پاكيزه سرشت كه گناه دگران بر تو نخواهند نوشت
من اگر نيك و گر بد تو برو خود را باش هر كسى آن درود عاقبت كار كه كشت
(حافظ)
عمل نيك و پاك زمينه پيدايش تقواى الهى بوده: "خُذُوا مَا آتَيناكُم بِقُوّة..."( ) و راهى است براى دست يابى به رستگارى الهى: "...وَافعَلوا الخيرَ لَعلّكم تُفلحونَ." (حج: 77)
عمل صالح چنانچه با آميزه ايمان ناب سرشته گردد و از آن آبشخور برخيزد، گنجينه اى به دست انسان مى دهد كه او را از دايره زيان كارى آشكار( ) نجات خواهد داد: "وَالعصرِ اِنَّ اَلانسانَ لَفي خُسر اِلاَّ الَّذينَ آمَنوا وَ عَمِلوا الصَّالِحاتِ..." (عصر:1و2)
و همين گوهر آميخته انسانى است كه از پاداش الهى نيز بى بهره نيست: "...مَن آمَنَ بِاللّهِ و اليومِ الاخِر و عَمِلَ صَالحاً فَلَهم اَجرُهم عِندَ رَبِّهم وَ لاَ خوفٌ عَليهم وَ لاَ هُم يَحزنونٌ." (بقره:62)
پاداشى كه قادر است انسان را تا ساحل حيات طيّبه رهنمون باشد: "مَن عَمِلَ صالحاً مِن ذَكَر اَو اُنثى وَ هُو مُؤمنٌ فلنُحيينه حَيوةً طيّبةً وَ لَنجزينَّهم اَجرَهم بِاَحسنِ مَا كاَنوا يَعملونَ." (نحل:97)
ايمان و عمل صالح، اكسيرى مى آفريند كه فرايند آن، گواه صدق وعده حقّ الهى است: "وَ الَّذينَ آمَنوا و عَمِلوُا الصَّالحاتِ سَنُدخلُهم جَنّات تجري مِن تَحتها الاَنهارُ خالدينَ فيها اَبداً وعدَاللّهِ حَقاً وَ مَن اَصدقُ مِنَ اللّهِ قيلاً."(نساء: 122)( )
و البته نتيجه فراهم آوردن رفتارهاى سياه و تباه نيز خلودى تاريك تر از هر سياهى است: "بَلى مَن كَسبَ سَيّئَةً و اَحاطَت بِه خطيئتُه فاُولئكَ اَصحابُ النّارِ هُم فيها خَالِدون."(بقره: 81) و قرار در بهشت سپيد و جاويد گردآمده معجون كيمياساز عمل نيك و ايمان ناب: "وَالّذينَ آمَنوا وَ عَملوا الصَّالِحاتِ اُولئكَ اَصحابُ الجَّنةِ هُم فيها خَالدونَ."(بقره: 82)
نه عمل پليد، بى سزاست: "... مَنْ يَعمَل سوءً يُجزَبِه..." (نساء:123) و نه عمل پاك، بى پاداش: "... والعَملُ الصّالحُ يَرفُعه." (فاطر:10) سزاى يكى بيش از زبانه هاى سياهى نمايان آن نيست: "... مَن عَمِلَ سَيّئةً فَلا يُجزى اِلاّ مثلَها..." (مومن: 40) و پاداش ديگرى بس بيش از دامنه پاكى يك عمل و در افق سعه رحمت بى پايان الوهى: "وَ مَن عَمِلَ صَالحاً مِن ذَكر اَو اُنثى وَ هُو مُؤمنٌ فاُولئكَ يَدخلونَ الجَنَّةَ يُرزَقونَ فيها بِغيرِ حِساب." (مؤمن: 40) و اين تفاوت از جلوه رحمت مطلق تا غضب الهى نمايان است.
اين فزونى در پاداش و برابرى در سزا، نه فقط در نظام سراى ديگر، بلكه در دنياى كنونى نيز يك سنّت الهى شمرده مى شود و انسان در مطلع برگزيدن دو بستر تاريخ ساز قرار مى گيرد: عمل خير و نزول بركات خجسته الهى: "وَ لَو اَنّ اَهلَ القُرى آمَنوا وَ اتَّقوا لَفتَحنا عَليهم بَركات مِن السَّماءِ وَ الارضِ..." (اعراف: 96) يا عمل تباه و حاصل آن: "... وَ لكن كَذّبوا فَاَخذناهم بِما كَانوُا يَكسبونَ" (اعراف: 96) و نيز هويدا شدن فساد و تباهى در پهنه زمين: "ظَهرَ الفَسادُ فىِ البَرِّ وَ البَحرِ بِما كَسَبتْ اَيدىِ النَّاسِ لِيُذيقَهم بَعضَ الّذي عَمِلوا لَعلَّهم يَرجعونَ" (روم: 41)
پس عذاب آن جهانى جز دستاورد عمل اين جهانى انسان چيست؟ "ذلِكَ بِما قَدّمَت اَيديكُمَ وَ اَنّ اللَّهَ لَيس بِظّلام لِلعبيد." (آل عمران: 182) و آيا مجازات اخروى جز نتيجه عملِ دنيوى آدمى است؟ "يَا اَيُّها الَّذينَ كَفروُا لاَ تعتذِروا اليومَ اِنَّما تُجزونَ مَا كُنتم تَعملونَ." (تحريم: 7); عملى كه در سراى ديگر ـ يعنى: سراى حضور اعمال "وَ وَجَدوا مَا عَمِلوُا حَاضراً..." (كهف: 49) ـ به دليل فروگذاردن مايه هاى ايمان پاك، از درون متلاشى و ويران بوده و "محو و نابودى"، سزاوار حقيقت پوچ و ماهيت تباه آن است: "و قَدِمنا الى ما عَمِلوا مِن عَمل فَجعلناه هَباءً مَنثوراً." (فرقان:23)
همان گونه كه انسان از راه رشد آگاهى هاى خود تا ارتقاى رفتارهايش، بازداشته نيست، با فزونى و اعتلاى كردارهاى خود، به وسعت دامنه بينش هايش دامن مى زند: "مَن عَمِل بِما يَعلمُ وَرَّثه اللَّهُ عِلمَ مَا لَم يَعلم."( )
اندكى جنبش بكن همچون جنين تا ببخشندت حواس نوربين
(مولوى)
به هر حال، اين همراهى معنادار و مؤثر در اصل رسالت پيامبر(صلى الله عليه وآله) نيز مورد اشاره قرار گرفته است: "يَتلوا عَليهم آياتِه وَ يُزكّيهم وَ يُعلِّمهُم الكتابَ وَ الحكمةُ." (جمعه: 2)

به اين ترتيب، انسان (در اين ديدگاه)( ) در ساختار وجودى اش، موجودى چهار بُعدى است; زيرا از قوا و توانايى هاى گوناگون برخوردار است: "اراده و اختيار"، "ايمان و فطرت توحيدى"، "آگاهى و انديشه" و نيز "رفتار و كردارهاى بشرى". او مخلوقى مريد، مؤمن و متفكّر است و با اين همه، در پيكره انسانى و ساختار وجودى خود نيز مخلوقى "دو ساحتى" در نظام هستى است.
انسان تنها موجودى است كه خميره ساحت هاى وجودى اش از دو پايه گونه گون شكل مى گيرد: "الَّذي اَحسنَ كلَّ شَىء خَلقه وَ بَدأ خَلقَ اِلانسانِ مِن طين ثُمَّ جَعلَ نَسلَهُ مِن سُلالة مِن ماء مَهين ثَمَّ سَوّيهُ وَ نَفَخَ فيهِ مِن روُحِه وَ جَعَلَ لَكم السَّمعَ وَ الاَبصارَ وَ الاَفئدةَ قَيلاً ما تَشكرونَ" (سجده: 6 ـ 9); بشرى كه هويّت وجودى او از دو پايه خاكى و آسمانى نظام يافته و در ساحت آسمانى اش، داراى افاضه خاص الهى است: "وَ اِذ قَالَ رَبُّكَ لِلملائكةِ اِنّي خَالقٌ بَشراً مِن صَلصال مِن حَماء مَسنون فَاذِا سَوَّيتُه وَ نفختُ فيه مِن روحي فَقَعوُا لَه سَاجدينَ."( )
انسان معجونى دوگانه از خاك و افلاك، ماده و معنا، صورت و سيرت، ملك و ملكوت، سفلى و علوى و نيز جسم و روح( ) است و در اين تركيب يگانه، تنها دست پرورده خلق خلاّق مجيد:
در حديث آمد كه خلاّق مجيد خلق عالم را سه گونه آفريد
يك گروه را جمله عقل و علم و جود آن فرشته و نداند جز سجود
نيست اندر عنصرش حرص و هوا نور مطلق زنده از عشق خدا
يك گروه ديگر از دانش تهى همچون حيوان از علف در فربهى
او نبيند جز كه اصطبل و علف از شقاوت غافل است و از شرف
اين سوم هست آميزاد و بشر از فرشته نيمى و نيمش ز خر
نيم خر خود مايل سفلى بود نيم ديگر مايل علوى ]عقلى[ بود...
تا كدامين غالب آيد در نبرد زين دوگانه تا كدامين بُرد نَرد
(مولوى)
در خبر نيز آمده است: "اَنَّ اللَّهَ خَلقَ الملائكةَ وَ رَكَّبَ فيهم العقلَ وَ خَلَق البَهائمَ و رَكَّبَ فيهم الشَّهوةَ و خَلقَ الاِنسانَ وَ رَكَّبَ فيه العقلَ و الشَّهوةَ."( )
به زبان برخى از عرفا، انسان از دو ساحت ظاهر جسمانى و باطن روحانى شكل گرفته; نخستين، ريشه در صُوَر عالم دارد و واپسين، در علم و صورت "صفات و قدرت" الهى: "فأَنشأَ صَورتَهُ الظاهِرة مِن حقائقِ العالمِ وَ صَوّرهُ وَ أَنشأَ صورتَهُ الباطنةِ على صورتِه تعالى..."( ) بدين ترتيب، حسن باطن و حسن ظاهر، هر دو در وجود او جمع است:( ) "لَقَد خَلَقنا اِلانسانَ في اَحسنِ تَقويم" (تين: 4)
احسن التقويم در "والتين" بخوان كه گرامى گوهر است اى دوست، جان
احسن التقويم از فكرت برون احسن التقويم از عرشش فزون
گر بگويم قيمت آن ممتنع من بسوزم هم بسوزد مستمع.
(مولوى)
و البته همين دوگانگى خلقت آدمى است كه ميدان درونى، وجود او را به صحنه نبردى بزرگ (جهاد اكبر) تبديل مى سازد; خواسته هاى فطرت روحانى در يك سو و تمايلات طبيعت نفسانى و جسمانى در سوى ديگر: "... و عَسى اَن تَكرهوا شيئاً وَ هُو خيرٌ لكم وَ عَسى اَن تُحبّوُا شَيئاً وَ هو شَرٌّ لَكم..." (بقره:216)( )
اين مركّب دوگانه، در ساحت روحانى و ملكوتى خود، از اصالت و حقيقت بهره مى برد; ساحتى كه در آن از افاضه خاص (نَفخَتُ فيه مِن روحي) برخوردار شده است و هم اكنون، دليل بايستگى كُرنش فرشتگان خواهد بود (فَقَعُوا له سَاجدينَ) و نيز نمودار حقيقى بودن اين بخش وجودى انسان در برابر ساحت خاكى و حيوانى اش.
روح همچون صالح و تن ناقه است روح اندر وصل و تن در فاقه است
روح صالح قابل آفات نيست زخم بر ناقه بوَد بر ذات نيست
(مولوى)
نفخه روح و جان الهى است كه انسان را شايسته شادباش پروردگار هستى آفرين و نيكوترين آفرينندگان مى سازد; "... ثُمّ اَنشأناه خَلقاً آخَر فَتباركَ اللَّهُ اَحسنُ الخَالقينَ." (مؤمنون: 14)

انسان دوگانه به واقع، مختارى دوگانه است. او در ساحت ملكوتى و حيوانى اش، امكان پرورش و برترى تا نهايى ترين كرانه هاى قدرت و توان اختيار خود را دارد. او در حركت انسانى خود، امكان تعالى به هر دو سوى جسمانى و روحانى را داراست.
آدمى، مركّبى متعالى و متشكل از دو ساحت متفاوت است كه مختار بين اعلى علّيّين تا اسفل السافلين قرار مى گيرد: "لَقَد خَلقنَا اِلانسانَ في اَحسنِ تَقويم ثُمَّ رَددناهُ اَسفلَ سَافلينَ اِلاّ الَّذينَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلهم اَجرٌغَيرُمَمنون..."(تين:4ـ 6)
فراورده آن دوگانگى در ساحت وجودى با پيوستن قدرت اراده، امكان حركت و جنبش پردامنه انسان از برترين مدارج تا پست ترين آن هاست: از يك سو، "وَ هُو بِالافقِ الاَعلى ثُمَّ دَنى فَتدلّى فَكانَ قَابَ قَوسينِ اَو اَدنى" (نجم: 7 ـ 9) و از ديگر سو، "اِنَّ المُنافقينَ فِى الدَّركِ الاَسفلِ مِنَ النّارِ..." (نساء: 125)
انسان، در گزينش حاكميّت هر يك از دو ساحت وجودى خويش، بر ديگرى آزاد بوده و باليدن يا به پستى گراييدن جلوه هاى خاكى يا آسمانى نظام انسانى اش به دست خود اوست.
آدمى زاده طُرفه معجونى است كز نوشته سرشته وز حيوان
گر كند ميلِ اين، شود پس از اين ور كند ميلِ آن، شود به از آن
(مولوى)
از جانبى، ارتقا و بر شدن ساحت ملكوتى او تا مقام سلام فرشتگان و جلب رحمت الهى: "هُو الّذي يُصلّي عَلَيكُم وَ مَلائِكتُهُ لِيُخرِجَكُم من الظُّلماتِ اِلىَ النّورِ..." (احزاب: 143) و در جانب ديگر، فرو رفتن در ابعاد حيوانيت تا مرحله اى حتى سخت تر از حجريّت( ): "... فَهِى كَالحِجارةِ اَو اَشدَّ قَسوة..." (بقره: 174)
اين ميدان دوگانه و در عين حال، وسيع حركت آدمى زاد (در در طرف صعود و سقوط)، نسبت به هر يك از استعدادها و توانايى هاى چهارگانه انسان، امكان به كارگيرى دارد و اين حاكى از حاكميت اراده انسانى بر ساير قواى اوست.
بدين سان، فلسفه و علت نوسان انسان و همه قواى انسانى او در دو ميدان رشد (مسير اعلى علّيّين) و ركود (مسير اسفل السافلين) به دوگانگى وجود انسان (ساحت ملكوتى و حيوانى اش) و نيز انضمام حكومت و سيطره اراده و اختيار انسان بر ساير توانايى هاى او باز مى گردد.

انسان، اين موجود دوگانه، اگرچه مختار دوگانه در پذيرش و رشد جنبه هاى الهى يا مادى نيز هست، اما تمايل ساختارى وجودى اش به سمت خداگرايى شكل يافته; چرا كه فطرت توحيدى او بر اين بنيان سرشته شده است:( ) "فَاَقِم وَجهَك لِلدّينِ حَنيفاً فِطرتَ اللَّهِ الَّتي فَطَر النَّاسَ عَليها لاَ تبديلَ لِخَلقِ اللَّهِ ذلكَ الدّينُ القَيِّمُ." (روم: 30)
مقتضاى آفرينش او، عبوديت خداى فاطر آسمان ها و زمين هاست: "وَ مالىَ لاَ اَعبدُ الّذي فَطَرني وَ اِليهِ تُرجعونَ" (يس:22)، "اِنّي وَجَّهتُ وَجهىَ لِلَّذي فَطر السَّمواتِ و الارضِ حَنيفاً..." (انعام: 79); و آفرينشى كه زايش هر مولودى به آن مايه وجودى استوار گشته است: "كلُّ مولود يُولَدُ عَلى الفطرةِ..."( ) آفرينشى كه پيامبران الهى(عليهم السلام) نيز عهده دار يادآورى آن پيمان و ميثاق نهانى نخستين و پرده بردارى از آنند: "فَبَعثَ فيهم رَسلَه و وَاترِ اليهم اَنبياءهُ لِيسَتأدوهم ميثاقَ فِطرتِه وَ يُذكّروهم مِنّي نِعمتَه وَ يَحتجُّوا عَليهم بِالتّبليغِ وَ يَسيروا دَفائنَ العقولِ وَ يَروهُم الاياتِ المقدّرةِ..."( )
جلوه اصلى وجودى انسان همان ساحت روحانى و ملكوتى اوست و هدايت تمامى قواى انسانى در آن مسير، ريشه دار است; چرا كه تمايل حقيقى آدمى نيز به جنبه الهى وجود خويش استوار خواهد بود; كشش و ميلى كه از روز "الست" در روان بندگان الهى نهاده شده است: "وَ اِذا اَخذَ رَبُّكَ مِن بَني آدمُ مِن ظُهورِهم ذُرِيّتهم وَ اَشهدَهُم عَلى اَنفسِهم اَلَستُ بِربُّكم قَالوا بَلى شَهِدنا اَنْ تَقولُوا يَومَ القِيمةِ اِنّا و كُنّا عَن هذا غَافلينَ." (اعراف: 172)( )
مطلب طاعت و پيمان و صلاح از من مست كه به پيمانه كشى شهره شدم روز است
من همان دم كه وضو ساختم از چشمه عشق چار تكبير زدم يكسره بر هر چه كه هست
(حافظ)
به اين ترتيب، انسان مختار در انتخاب كمال روحانى يا نقص جسمانى، در استعداد درونى و گرايش فطرى به سوى خداى خود متمايل است; يعنى: عبوديّت ذات اقدس اله جز فلسفه خلقت و پيدايش او نيست: "وَ مَا خَلَقتُ الجِنَّ وَ الاِنسَ اِلاَّ لِيعبدونَ." (ذاريات: 56) از همين جاست كه حركات در مدار كمال و سازگار با سرشت اصيل انسان، تلاشى استوار، ماندگار و پرمايه مى شود: "مَن جَاءَ بِالحسنةِ فَله عَشُر اَمثالِهاً" (انعام: 160) يا "... وَ مَن يَقترِفْ حَسنةً نَزِد لَه فيها حُسناً..." (شورى: 23) ولى در برابر، به ميزان مخالفت، از مسير تكامل باز مى ماند و پيشرفت روزافزونى براى او نيست: "وَ مَن جَاءِ بِالسّيّئةِ فَلا يُجزى اِلاّ مِثلَها..." (انعام: 160)
ريشه اين مطلب نيز در سنّت ديرين تداوم و پايدارى حق و زوال و ناپايدارى باطل نهفته است: "...كَذلكَ يَضربُ اللَّهُ الحقَّ وَ الباطلَ فَامَّا الزَّبَدُ فَيَذهبُ جُفاءً وَ اَمّا مَا يَنفعُ النَّاسَ فَيمكثُ فِى الارضِ..." (رعد: 17) اين سنّت ديرين الهى است كه "... يَمحقُ اللَّهُ البَاطلَ وَ يُحقَّ الحقَّ بِكلماتِه..." (شورى: 24)
از اين رو، اولاً، در بين ساحت هاى نظام وجودى انسان، "حقيقت" و "اصالت" از آنِ جلوه روحانى و ملكوتى اوست; چه اين خاكسارى فرشتگان، در پس نقش بندى پرده نفخ و روح الهى است: "فاِذا سَوَّيتُه وَ نفَختُ فيه مِن روحي فَقَعُواله ساجدينَ." ثانياً، تبريكِ بهترين پروردگار عالميان نيز در پى همين بهترين پروراندن و انشاى واپسين صورت مى پذيرد: "اَنشَأناه خَلقاً آخَرَ فتَباركَ اللّهُ اَحسنُ الخَالقينَ." نتيجه منطقى دو برنهاد، حكم به الهى بودن سرشت انسان است. به قول لسان الغيب:
چو بشنوى سخن اهل دل مگو كه خطاست سخن شناس نه اى جان من خطا اين جاست
سرم به دُني و عقبى فرو نمى آيد تبارك الله ازين فتنه ها كه در سر ماست
در اندرون من خسته دل ندانم كيست كه من خموشم و او در فغان و در غوغاست
دلم ز پرده برون شد كجايى اى مطرب بنال هان كه از اين پرده كار ما به نواست
نداى عشق تو ديشب در اندرون دادند فضاى سينه حافظ هنوز پر ز صداست.