" انا انزلناه في‌اليلة القدر ،‌وما ادريك ما ليلة القدر، ليلة القدر خير من الف شهر، تنزل الملائكة و الروح فيها باذن ربهم من كل امر، سلام هي حتي مطلع الفجر"
يعني: (ما آن (قرآن ) را در شب قدر فرو فرستاديم و تو چه مي‌داني شب قدر چيست؟ شب قدر از هزار ماه برتر وارزشمندتر است ، فرشتگان و بزرگ ايشان - روح- در آن شب به رخصت پروردگارشان براي انجام هر آنچه تقدير و مقدر گشته فرود آيند اين شب تا سپيده دم آكنده از سلامت و امنيت است.) (1)
شب قدر، شب شگفتي‌هاست و درك چنين شبي ميسر نخواهد شد مگر بر پرهيزگاران و صاحبدلان شب زنده‌داري كه زنگار تعلقات دنيوي را از آيينه روح شسته و چشم آنان به تماشاي بارش باران رحمت الهي در اين شب فرخنده گشوده شود . در توصيف بركات، فضايل و شگفتي‌هاي شب قدر بسيار سخن گفته شده و تمام علما و انديشمندان اسلامي در اين باره اتفاقنظر دارند كه هيچ شبي در طي ايام سال به چنين مقام و مرتبتي وجود ندارد و لذا درك منزلت و كسب فيض از اين شب كه شب رحمت،‌بركت و مغفرت است بسيار حايز اهميت مي‌باشد‌.
درخصوص جايگاه شب قدر نخستين نكته آنكه اين شب به گواه قرآن كريم در ماه مبارك رمضان كه ماه ضيافت الله است واقع شده “شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن هدي للناس و بينات من الهدي و الفرقان “
يعني : (ماه رمضان كه قرآن در آن نازل شده و راهنماي مردم ا ست و آيات روشن آن پيام هدايت و مايه تمييز حق از باطل مي‌باشد .) (2)
و نكته دوم در خصوص جايگاه شب قدر نزول قرآن كريم در اين شب خجسته مي‌باشد. اين مهم علاوه بر سوره مباركه قدر در آيات نخستين سوره مباركه دخان نيز بيان شده است:
“ والكتاب المبين، انا انزلنا في ليله مباركه انا كنا منذرين فيها يفرق كل امر حكيم امرا من عندنا انا كنا مرسلين” يعني : ( قسم به كتاب روشنگر (قرآن) كه ما آن را در شبي بس فرخنده فرو فرستاديم . همانا ما هشدار دهنده‌ايم در آن شب هر امر استواري فيصله مي‌يابد فرماني از جانب ماست ما فرستنده آن هستيم.(3)
چنانچه ملاحظه شد در آيات نخست سوره مباركه دخان خداوند متعال از شب قدر با عنوان “ شب مبارك” ياد فرموده است و در تفسير و تبيين نزول قرآن كريم در اين شب امام جعفر صادق(ع) فرموده‌اند‌: “نزل القرآن جمله واحده في شهر رمضان الي بيت المعمور ثم نزل في طول عشرين سنه“
يعني : ( قرآن ،تمامت آن به يك باره در ماه رمضان از سوي پروردگار يكتا به بيت معمور فرو فرستاده شد و آن‌‌گاه در طي بيست سال نازل گرديد.) (4)
در روايات ديگري كه در كتاب شريف “ نورالثقلين” از امام جعفر صادق (ع) نقل شده است آن حضرت فرموده‌اند كه ( خداوند تبارك وتعالي تورات را در ششمين شب از ماه مبارك رمضان و انجيل را در دوازدهمين شب و زبور را در هجدهمين شب و قرآن كريم را در شب قدر فرو فرستاده است.)
نزول ساير كتب آسماني در ايام ماه مبارك رمضان و ذكر دقيق شب نزول آنها و ترتيب منظمشان نسبت به يكديگر شايان تامل است. در اين روايت كه از “ ابوبصير” نقل شده است امام به جاي ذكر عدد به شب قدر اشاره فرموده‌اند . البته در روايت پنجاه و دوم همين كتاب به نقل از حفص بن غياث آمده است كه امام جعفر صادق (ع) از رسول گرامي اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) بازگو كرده‌اند كه ايشان فرموده‌اند:”انزل القرآن في ثلاث و عشرين من شهر رمضان “
يعني : ( قرآن كريم در بيست و سومين شب از ماه رمضان نازل شده است.) بي گمان نخستين و مهمترين منبع ما براي شناخت شب قدر،‌سوره مباركه قدر است. سوره مباركه قدر با پنج آ‌يه شريفه در شمار كوتاه‌ترين سوره‌هاي اين كتاب آسماني است كه در مكه نازل شده و نود و هفتمين سوره قرآن كريم محسوب مي‌شود. آنچه از اين سوره كوتاه اما بسيار ژرف وپرمحتوا استفاده مي‌شود علاوه بر آ‌نچه ذكر شد ارزش اين شب از هزار ماه بيشتر است و نظامنامه خلقت و برنامه يكساله كه از سوي پروردگار يكتا مقدر شده است توسط فرشتگان و روح به پيشگاه مقدس حضرت وليعصر ( عج) تقديم مي‌شود وتا هنگام سحرگاهان هنگامه سلام و امنيت ورحمت خواهد بود.
در خصوص اهميت سوره قدر نيز احاديث بسياري نقل شده است تا آنجا كه سفارش شده در نمازهاي يوميه از خواندن اين سوره مباركه غفلت نشود و نيز روايت شده است كه رسول مكرم اسلام(ص) اين سوره را با خضوع و خشوع و اشك ديده مي‌خواندند و در پاسخ كساني كه علت اين همه سوز و گداز را جويا مي‌شدند مي‌فرمودند كه به خاطر آ‌نچه چشمانم ديده و دلم را فرا گرفته است و به خاطر آنچه دل اين مرد (اشاره به امام علي(ع)) پس از من خواهد ديد.
آن‌گونه كه از روايات استنباط مي‌شود شب قدر پديده‌اي است داراي استمرار تا روز قيامت چنانكه در روايتي آمده است كه جناب ابوذر غفاري از رسول اكرم(ص) پرسيد: “آيا شب قدر منحصر به روزگار پيامبران است؟” و پيامبر پاسخ فرموده‌اند: “ خير،‌ چنين نيست و اين شب تا روز رستاخيز ادامه خواهد داشت . “(5)
پيرامون اين نكته كه مراد از شب قدر كدامين شب است حدود چهل قول گوناگون در كتب تفاسيرذكر شده است. اما غالبا بر اين نكته متفق‌القولند كه شب قدر در يكي از روزهاي فرد دهه سوم ماه مبارك رمضان واقع شده است .(6)
و اما درباره ذكر دقيق شب قدر،مفسران شيعه به استناد احاديث متواتري كه از رسول گرامي اسلام(ص) و خاندان پاك وحي عليهم‌السلام رسيده شب‌هاي نوزدهم،‌بيست ويكم و بيست و سوم را با تكيه بر شواهدي از گفتار و سيره پيشوايان عاليقدر اسلام شب قدر دانسته‌اند و دو شب نخست را مقدمه‌اي براي ورود به شب مبارك قدر بر شمرده‌اند .
چنانچه عرفا گفته‌اند مراحل سيرو سلوك و سفر به سمت حضرت حق سه مرتبه مهم را شامل مي‌شود كه عبارتند از “ تخليه”، “ تحليه”و “ تجليه” كه به اين ترتيب مي‌توان شب نوزدهم را مرحله توبه و اراده قطعي بر ترك معصيت ،‌شب بيست و يكم را مرحله استغاثه خالصه و تعهد نسبت به اداي تكاليف و شب بيست و سوم را مرحله اجر هجرت و رجعت و تجلي الهي برشمرد‌.
صاحب كشاف اصطلاحات الفنون شب قدر را شبي با عزت و شرف ذكر كرده است كه هر كس در آن طاعت كند عزيز و مشرف گردد و به تجلي خاص مشرف شود و قدر و رتبه خود را بشناسد نسبت به محبوب و آن وقت ابتداي وصول سالك باشد. ( 7)
در برخي احاديث نيز اندازه‌گيري امور در شب نوزدهم،‌ ابرام آن را در شب بيست و يكم و حتميت و امضاي آن در شب بيست و سوم ذكر شده است.
به نظر مي‌رسد كه عدم ذكر دقيق شب قدر از سوي پيامبر (ص) و خاندان پاك وحي (ع) و مخفي نگه‌داشتن آن بر پايه حكمت و مصلحتي بوده است كه همانا مسلمين در ايام پر فيض ماه مبارك رمضان به عبادت در تمامي شب‌هاي اين ماه اهتمام افزون‌تري داشته باشند و به همين واسطه نسبت به تزكيه و تهذيب خويش تلاش مضاعفي مبذول نمايند تا از اين رهگذر جسم و روح خود را از آلودگي‌هاي دنيوي هر چه بيشتر پاك نمايند و لياقت حضور و درك شب قدر را بيابند همان گونه كه خداوند متعال اسم اعظم خود را در ميان ساير اسماء مقدس خويش پنهان نگذاشته است تا بشرتمامي نام‌هاي حضرت حق را به بزرگي بر زبان آ‌ورد.
در اينجا جا دارد به استدلال حكيمانه مولانا جلال الدين محمد مولوي در اين باره اشاره كنيم كه بسيار عميق و روشنگر است؛
حق شب قدر است در شب‌ها نهان
تا كند جان هر شبي را امتحان
نه همه شب‌ها بود “ قدر” اي جوان
نه همه شب‌ها بود خالي از آن
همين مضمون را سعدي نيز در “گلستان” خويش به ظرافت و نازك خيالي خردمندانه بيان كرده است؛
اگر شب‌ها همه قدر بودي
شب قدر بي قدر بودي
گرسنگ همه لعل بدخشان بودي
پس قيمت لعل و سنگ يكسان بودي
از ديگر نكات شگفت درباره شب قدر برتري اين شب از هزار ماه است كه با محاسبه‌اي ساده ،هزار ماه برابر است با 30 هزار شب يا 83 سال و 4 ماه كه اين رقم معادل و يا بلكه بيشتر از تمام متوسط عمر يك انسان است كه توفيق حيات يابد.
و چه بسيار احاديثي كه در آن آمده است كه در اين شب هيچ دعاي بي‌شائبه‌اي رد نمي‌شود و... آن‌‌گاه مي‌توان به همين اعتبار به راز رياضت‌هاي زنده دلان و عرفا كه نه تنها شب قدر بلكه تمام ماه رمضان و بلكه تمام سال را با نيايش و نماز شب را به سحر مي‌رسانند پي برد.
در برخي از روايات تنها به شب قدر اشاره نشد و بين شب و روز اين مناسبت خجسته ارتباط داده شده است و مومن روز را بايد زمينه‌اي بداند براي ورود در شب و چنانچه توصيه شده است با احسان به نيازمندان و دستگيري از محرومان و نيز آمادگي قلبي و ذهني خود را مهياي حضور در شب قدر نمايد. به گواه سيره خاندان پاك وحي (ع) “ احيا” تنها بيداري جسم نيست و از آنجا كه آيين مبين اسلام آييني اجتماعي است توجه به ابعاد ديگري كه مورد توجه پيشوايان عظيم الشان اسلام بوده است قطعا مي‌تواند روشنگر راه و مشكل‌گشا باشد.
در روايات متعددي آمده است كه ائمه معصوم (ع) دراين ايام مستحقان را شناسايي نموده وبه آنها صدقه مي‌دادند و در انجام كار نيكو از هيچ كوششي فروگذار نمي‌فرمودند.
سيد بن طاووس در روايتي شب قدر را “ليله البرات” ذكر نموده ونقل كرده است كه در اين شب نام كاروان‌هاي حج نوشته مي‌شود و اگر كسي بخواهد به اين سعادت نايل گشته و به حج مشرف گردد بايد به‌عنوان مقدمات اين مهم در اين شب بكوشد. همچنين از شب قدر با تعابير ديگري همچون “ تقسيم الارزاق” و “ كتابه الاجال” نيز ياد شده است .(8) اما چگونه كسي كه سخاوت نسبت به نيازمندان ندارد و برآورده كردن حوايج افراد جامعه خويش نقشي نمي‌پذيرد توقع درك شب قدر و افزايش روزي و بهره‌مندي از مواهب و بركات بي‌كران الهي را دارد؟
سيد بن طاووس در “اقبال” نقل كرده است كه با فرار سيدن ماه مبارك رمضان امام سجاد (ع) هر روز به نيازمندان صدقه مي‌داد و مي‌فرمود : شايد شب قدر را درك كنم .(9)
امام محمد باقر(ع) در پاسخ “ حمران بن اعين” كه از ايشان درباره آ‌داب شب قدر پرسيده ،‌پاسخ مي‌دهند: “ در اين شب نماز،‌زكات وانواع نيكي را به جاي آ‌ور و اين نيكي‌ها بهتر از عمل در هزار ماه است‌. “(10)
درباره شب قدر آداب و نكات ويژه‌اي در كتاب ارجمند “ مفاتيح الجنان” گردآوري شده است كه در گراميداشت اين شب عزيز مي‌تواند همدم و رهنمون صاحبدلان و دلباختگان قرار گيرد .‌(11) و در اينجا نكته بسيار بسيار مخصوصي را نبايد از نظر دور داشت و آن ارادت و پيوستگي با وجود مقدس حضرت امام زمان(عج) است . بايد از اين نكته مهم غافل نبود كه تمام فيوضات الهي يكجا به دست مبارك حضرت اباصالح المهدي(عج) مي‌رسد و ما آن فيوضات را از دست مبارك ايشان دريافت مي‌كنيم. در شب قدر ملائك و روح به محضر مقدس آن عالي‌جناب نازل مي‌شوند ولذا هر چه پيوستگي با وجود مقدس آن حضرت بيشتر باشد بهره‌مندي از اين شب بزرگ افزون‌تر خواهد بود .
درباره علائم شب قدر در كتاب ارجمند “اصول كافي “ از امام محمدباقر (ع) روايت شده است كه آن حضرت فرموده‌اند: ( هواي شب قدر پاكيزه ودل انگيز است. اگر فصل سرما باشد گرم و لذت بخش است واگر فصل گرما باشد خنك و لطيف است . ) (12)
همچنين در روايت ديگر از امام جعفر صادق(ع) نقل شده است : ( شب قدر ،‌شبي درخشان است . نه گرم و نه سرد و ستارگان آن شب چون آفتاب پرتوافكني مي‌كنند .) (31)
كلام آخر در زمينه شب قدر و تجليل و غنيمت شمردن اين فرصت است كه شايد ديگر توفيق آن پيش نيايد. در اين مجال سيري خواهيم داشت بر شب‌هاي قدر و نگاه زلال پيامبر(ص) و اهل بيت مكرم(ع) آن حضرت در گراميداشت اين شب بزرگ و مبارك.
از مولاي متقيان امام علي‌بن‌ابيطالب(ع) روايت شده است كه پيامبر گرامي اسلام(ص) در دهه آ‌خر ماه رمضان بستر خود را جمع مي‌كرد و شب‌ها و روزهاي آخر ماه رمضان را به عبادت مي‌گذراند و شب بيست و سوم به اهل بيت خود امر مي‌فرمود كه بيدار بمانند.(14)
حضرت فاطمه زهرا(س) روز قبل بيست و سوم رمضان اهل خانه را به خواب دعوت مي‌فرمودند تا در شب قدر همه بيدار باشند و اهل خانه را به صرف غذاي اندك سفارش كرده و مي‌فرمودند: محروم كسي است كه از خير امشب بي‌نصيب بماند .‌(15)
چنانكه از احاديث و روايات معتبر استفاده مي‌شود ائمه معصوم (ع) با آداب و تمهيدات مخصوصي به استقبال شب قدر مي‌رفته‌اند. در برخي روايات غسل در سه شب نوزدهم،‌بيست و يكم و بيست و سوم مستحب شمرده شده و از امام محمد باقر(ع) در روايتي خطاب به مردي كه از ايشان درباره درك شب قدر پرسيده بود فرمودند: از ابتداي رمضان هر شب يكصد بار سوره دخان را تلاوت كن آن‌گاه چون شب بيست و سوم فرا رسيد مشاهده خواهي كرد آنچه را سوال كرده‌اي .(16)
در شرح زندگاني پربركت نبي اعظم(ص) و عترت گرامي ايشان نقل شده است كه در شب قدر بسيار نيايش كرده و خانواده خويش را نيز به مناجات در اين شب ترغيب و سفارش مي‌فرموده‌اند تا شب قدر را مغتنم بشمارند كه شب قبولي حاجات است .
در اين روايات نقل شده است كه امام جعفر صادق( ع) در يكي از سال‌ها در ايام شب قدر به شدت بيمار شدند به گونه‌اي كه بستري شدند اما هنگام شب قدر دستور فرمودند كه ايشان را به مسجد ببرند . سپس تا سپيده صبح آن حضرت به نماز و دعا و راز و نياز با خالق بي‌همتا مشغول شدند .(17)