تفسير خسروي اثر علي رضا ميرزا خسرواني (1270 – 1435 هـ) است اين اثر تفسيري است ساده و روان به زبان فارسي در 8 مجلد که براي عامه مردم نوشته شده است. نويسنده نگارش اين کتاب را از سال 1318 آغاز نموده و در سال 1339 به پايان رسانده است.[1]
ترجمه ارائه شده در اين تفسير نيز همانند خود تفسير بسيار روان و قابل فهم است. مفسر ضمن ترجمه آيات تفسير کوتاه آنها را نيز در هلالين آورده است و بدين گونه ترجمه اي آزاد همراه با تفسير ارائه نموده است. مبناي اين ترجمه و تفسير در درجه نخست تفسير مجمع البيان است گر چه از ساير تفاسير نيز بهره جسته است در ترجمه وازگان به معناي تفسيري توجه کرده است. از اين رو «متيقن» را به" کساني که بخواهند خويشتن را از عذاب پروردگار خود نگهداري کنند و از مخالفت باري تعالي پرهيز نمايند" ترجمه کرده است. ساختار عبارات نيز کاملا فارسي و روان است.

ترجمه زين العابدين رهنما در سال 1346 در دو جلد به چاپ رسيد. ترجمه زين العابدين رهنما در سال 1346 در دو جلد به چاپ رسيد. جلد نخست اين اثر مشتمل بر يک مقدمه مبسوط هشتاد صفحه اي در بيان تاريخ و ويزگيهاي قرآن و ضميمه اي با عنوان «قرآن در ادب فارسي» است و در جلد دوم ترجمه و تفسير کوتاه قرآن ارائه شده است. در اين جلد در هر صفحه متن عربي در ستون راست و ترجمه آن در ستون مقابل آن آمده است. در قسمت پائين هر صفحه نيز تفسير برخي آيات و کلمات نقل شده است از ويژگي هاي اين ترجمه وجود مقدمه اي مبسوط در ابتداي هر سوره است که در آن به معرفي سوره و بيان خلاصه اي از محتواي آن پرداخته است. نکته قابل توجه ديگر اين است که آيات هر سوره بر حسب ارتباط موضوعي ميان آنها دسته بندي شده است و با عنوان بخش متمايز شده اند بر اين اساس سوره بقره به چهل بخش تقسيم شده است.[2]
مترجم انگيزه خود را از نگاشتن اين اثر ارائه ترجمه­اي قابل فهم براي عموم مردم اعلام کرده است که جوابگوي پرسش ها و سئوالات آنان هنگام خواندن متن قرآن باشد از اين رو آن را نوعي ترجمه و تفسير دسترس دانسته است. نشر اين ترجمه به شيوه ادبي شيوا و دقيق با حفظ ساختار آيات قرآني است بر همين اساس مترجم تلاش نموده است که ترجمه اش حتي المقدور مطابقت کامل آيات قرآن داشته باشد. لذا توضيحات و اضافاتي را که در ترجمه وارد کرده داخل هلالين (پرانتز) وارده کرده است.[3]

حسين عماد زاده دانشمند و قرآن پژوه معاصر( 1369 ـ 1284 هـ ش ) فرزند مرحوم ثقة المحدثين حاج ميرزا احمد عماد زاده است. از استاد عماد زاده دهها اثر قرآني برجاي مانده که مهمترين آنها ترجمه اي است از قرآن که در سال 1346 منتشر شد.[4]ترجمه مرحوم عماد زاده ترجمه اي است آميخته به تفسير همراه با توضيحات در داخل متن که ميان اصل ترجمه و توضيحات آن تفکيک صورت نگرفته است.علاوه بر توضيحات و افزوده هايي که در ضمن ترجمه آيه آمده توضيحاتي نيز در برخي موارد پس از پايان ترجمه آيه افزوده شده است.اين توضيحات مشتمل بر معاني واژه ها،شأن نزول و تبيين مقصود آيه و امثال اينهاست.نثر ترجمه،نثري ادبي و روان مي باشد که به زبان امروزي نگارش يافته است.شيوه ترجمه،آزاد همراه با اضافات تفسيري مي باشد که در تمام ترجمه اين اسلوب دنبال شده است.[5]

خليل الله صبري (متولد 1287 ه ش)و از وکلاي دادگستري است.وي کتابي بنام طبقات آيات قران دارد که در آن آيات قران را همراه با ترجمه در 26 فصل طبقه بندي کرده است. اين کتاب که در سال 1344 به چاپ رسيد،[6] ترجمه اي آميخته با توضيح ارائه شده است نثر اين ترجمه که مي توان آن را ترجمه اي آزاد از قرآن ناميد نسبتا روان مي باشد و در بسيار موارد از تعبيرات نا مأنوس و سنگين و به ويژه از واژه هاي عربي استفاده شده است.[7]

اين اثر تحت عنوان «کلمه عليا» توسط دکتر احسان الله علي استخري نگارش يافته و در سال 1346 توسط شرکت سهامي افست،به طبع رسيده است.[8] اين کتاب تنها به ترجمه آياتي مي پردازد که به نوعي به پيامبر گرامي اسلام ارتباط دارد مترجم در هر سوره اي که اين آيات وجود دارد آنها را به ترتيب سوره ها گزينش کرده و ابتدا به ترجمه آنها پرداخته و سپس تفسير کوتاهي ارائه داده است.
نثر ترجمه نثري است ادبي همراه با توضيحات فراوان است که در ميان پرانتز قرار گرفته است.مترجم پس از ترجم? هر آيه و يا هر چند آيه اي که با هم ارتباط دارند به تفسير و بيان و شأن نزول و مراد آن آيه پرداخته است.تلاش مترجم بر آن بوده که ترجمه مطابقت کامل با متن داشته باشد،لذا توضيحات ضمن ترجمه بصورت دقيق داخل پرانتز آمده اما در عين حال پيوستگي ترجمه حفظ شده است.[9]

اين ترجمه نوبري از کلام الله مجيد با عنوان "قرآن براي همه" است در اصل خلاصه اي از "تفسير کشف الحقايق عن نکت الدقايق" اثر "مير محمد کريم بن جعفر علوي حسيني موسوي" است که توسط حاج عبد المجيد نوبري از زبان ترکي استانبولي به فارسي بر گردانده شده است.[10] مترجم هدف خود را از اين کار ارائه ترجمه قرآن براي کساني که فرصت مطالعه کمتري دارند اعلام کرده است تا آنها هم از مطالب قرآن بهره ببرند.[11] در اين اثر که متن ترجمه از توضيحات مفسر جدا نشده است براي هر آيه توضيحات نسبتا مفصلي وجود دارد که ضمن بيان مفهوم آيه ابهامات موجود در آن را نيز رفع مي کند.در برخي آيات مانند بسم الله ـ حجم توضيحات بقدري زياد است که ديگر نمي توان آن را ترجمه ناميد.

ترجمه تفسيري عالم متقي، مرحوم سيد علينقي فيض الاسلام که عنوان "ترجمه و تفسير قرآن عظيم" را دارد از ترجمه هاي موفق پيش از انقلاب اسلامي است که نخست به خط زيباي نستعليق مرحوم طاهر خوشنويس در سال 1348 منتشر شد.[12]
ترجم? فيض الاسلام که نزديک به چهل سال از عمر آن مي گذرد،از جهت دقت و انطباق با متن و رعايت نکات نحوي، ترجمه اي دقيق و موفق به حساب مي آيد، و نسبت به بسياري از ترجمه هاي موجود چه بسا کم غلط­تر باشد.اما از نظر نثر فارسي چندان سليس و روان نيست،به ويژه آنکه استعمال فراوان کلمات مترادف و نيز توضيحات غير ضروري، از شيوايي آن کاسته است گاه نقل مطالب غير لازم به اندازه اي است که سبب ملال خواننده هم مي شود.[13] به طور کلي اين ترجمه دقيق و استوار است ولي توضيحات مفصل و طولاني مترجم آن را به شکل تفسير مختصري در آورده است. گرچه همه توضيحات تفسيري در هلالين قرار دارد.

ترجمه قرآن مجيد به قلم سيد اسدالله مصطفوي در سال 1355 چاپ شد.[14] روش اين ترجمه بر اساس ترجمه آزاد و تفسيري است که توضيحات و تفسير آيات در متن ترجمه آمده است علاوه بر اين توضيحاتي نيز در پاورقي افزوده شده است. توضيحات تفسيري متن در ميان پرانتز قرار گرفته است و مطابقت ترجمه با متن قرآن به خوبي رعايت شده است. نثر ترجمه گويا و روان به فارسي امروزي مي باشد و ساختار نحوي آن بر اساس دستور زبان فارسي شکل گرفته است.[15]

بانو نصرت امين معروف به بانوي اصفهاني (1313 – 1403 هـ ق) تفسيري فارسي در 15 جلد نگاشته است که به تفسير "مخزن العرفان و کنز العرفان" شهرت دارد. اين اثر که شامل تفسير تمام قرآن است به سبک بياني و تحليلي و با گرايش اخلاقي و عرفاني به تفسير آيات پرداخته است. روش مفسر در اين اثر گرانقدر چنين است که در آغاز ترجمه دسته اي از آيات را در ذيل آيات آورده است آنگاه وارد تفسير مي شود با بياني ساده و قابل فهم پيام قرآن را تشريح مي کند.[16]
ترجمه بانو اصفهاني از آيات قرآني ترجمه اي آزاد و تفسيري است. كه در آن افزون بر ترجمه قرآن در صورت نياز عبارات تفسيري بدون تفکيک از ترجمه آورده شده است. برخي از اضافات تفسيري از قبيل ارجاع ضمير مي باشد اما اکثر آنها جنبه تفسيري دارد مثلا «ان الذين کفروا» چنين ترجمه کرده است: "بدرستي کساني که کافر شدند و نور ايمان را به ظلمت کفر پوشانيدند" اين توضيحات براي آن است که مخاطب اين تفسير که بانوان درس تفسير ايشان بوده اند بتوانند استفاده بيشتري از آن بنمايند.

محمد باقر بهبودي (متولد 1308 ش) از حديث پژوهان معاصر است که آثار قلمي بسياري از خود ارائه کرده است .يکي از مهم ترين آثار وي ترجمه اي آزاد و تفسيري قرآن است که با عنوان "معاني القران" منتشر شده است.[17]
روش ترجمه ايشان روشي جذاب است وي ترجمه و تفسير قرآن را بگونه اي بديع درهم آميخته است بگونه­اي که خواننده از مطالعه آن احساس خستگي نمي کند و اگر اشتباهات و کاستي هاي محتوائي آن نبود يکي از ترجمه هاي عامه پسند فارسي تبديل مي شد.ترجمه پژوهان اين اثر را به دليل در بر داشتن اشتباهات فراوان تفسيري و فقهي و ادبي مورد انتقاد شديد قرار داده اند.[18] در اين اثر اضافات تفسيري بدون آنکه از اصل ترجمه مشخص شده باشد به صورت پراکنده آمده است.

تفسير "انوار العرفان" به قلم دكتر ابوالفضل داور پناه تفسيري است ساده به زبان فارسي که به احتمال تا 40 جلد ادامه داشته باشد تا کنون 11 جلد از آن چاپ شده است.[19] مطالب علمي، آموزشي و ارشادي آن قابل توجه است. اين تفسير شامل: ترجمه و شرح آيات به نثر، ترجمه و شرح آيات به نظم ،شأن نزول، واژگان، توضيحات و وجوه تفسيري، متناسب با درک مخاطب متوسط.[20] اگر چه نثر اين کتاب ساده و روان است اما ترجمه اين تفسير کاملا ممزوج و با توضيحات تفسيري است و قابل جدا شدن از متن نمي باشد؛ لذا شايد نتوان آن را در رديف ترجمه هاي موجود از قرآن محسوب داشت. نثر اين کتاب استوار و مطابق با نثر معيار است و مفسر به زبان نظم نيز به شرح و بسط و احيانا ترجمه آيات مي پردازد. حجم توضيحات تفسيري اين کتاب بسيار زياد و آميخته با متن است و قابل تفکيک نيست.

سيد ابوالفضل برقعي از نويسندگان و روحانيون معاصر است (1367ـ 1390 ه ش)که فراز و نشيب بسياري را در زندگي علمي و اعتقادي خود طي نموده است وي در جواني تندترين کتب را در دفاع از عقايد شيعه و در رد آراء کسروي مي نوشت در اواخر عمر به سلفي گري گرايش يافت و کتب و متعددي در مقابله با تشيع به رشته تحرير در آورد.يکي از آثار وي ترجمه اي است از قرآن تحت عنوان «تابشي از قران» که در سال 1339 توسط انتشارات اقبال به طبع رسيد. مترجم در اين اثر از نثري روان و گويا استفاده کرده است شيو? اين ترجمه محتوا به محتوا با رعايت حسن مطابقت متن ترجمه با اصل آيات بوده است.که اضافات و توضيحات مختصري را در متن ترجمه به همراه دارد.علاوه بر اين توضيحات شامل نکات تفسيري ادبي و لغوي و در ذيل هر چند آيه آمده است.با توجه به اشتباهات و سهوهاي متعددي که در ترجمه آيات و توضيحات تفسيري واقع شده است استفاده از آن براي عموم مردم ابهام برانگيز مي باشد.[21]

"ترجمه ساختارى"يا " ترجمه پيوسته و تفسيرى" آخرين مرحله از سير تكاملى روش‏هاى ترجمه قرآن است. يكى از امورى كه به جذابيت متن يارى مى‏رساند و ترجمه را علمى‏تر و خواندنى‏تر مى‏نمايد رعايت انسجام دستورى و معنايى در متن مقصد و يا "تعادل بافتارى "است. اما متاسفانه در هيچيك از ترجمه‏هايى كه تاكنون معرفي شده اند مورد توجه واقع نشده است.
در روش "ترجمه ساختاري" براي حل اين مشکل مطالب هر سوره با جمله بندى‏هاى كامل و روان بگونه‏اى ترجمه مى‏گردد كه خواننده هر سوره رابه شكل يك متن پيوسته احساس كرده و پايان يافتن آيه و شروع آيه ديگر را كاملاً به هم مرتبط ببيند. و در مجموع پس از خواندن يك سوره با غرض اصلى سوره ارتباط برقرار كرده و اهداف و مقاصد سوره را به خوبى درك كند.
در اين روش هيچگاه خواننده با جملات منقطع كه نتيجه ترجمه گُسسته آيات قرآن است برخورد نمى‏كند بلكه با متنى پيوسته و يك دست مواجه مى‏گردد كه درك معانى و مقاصد آن بسيار سهل و آسان است.[22]
واحد ترجمه در اين روش، در درجه نخست، كل سوره است و در مرحله بعد، بند، آيه و جمله واحد تزجمه مي باشند. به عبارت ديگر مترجم هنگام ترجمه هر آيه به جايگاه آن در سوره نيز توجه دارد و بنا به اقتضاء نكات تفسيري را به ترجمه مي افزايد و چه بسا در مواردي معناي واژگان نيز بر اساس جايگاه واژه در آيه و جايگاه آيه در سوره تغيير نمايد. گفتني است روش "ترجمه ساختاري" بر نظريه هدفمندي سوره هاي قرآن استوار است. بر اساس اين نظريه هر سوره داراي يك هدف اصلي است و محتواي همه آيات بگونه اي با آن هدف ارتباط دارد. و در مجموع مي توان مباحث مطرح شده در يك سوره را در يك تقسيم بندي منطقي ارائه نمود.[23]
ترجمه هايي كه بدنبال نشان دادن ساختار سوره هاي قرآن هستند را در سه سطح مي توان تفكيك كرد. سطح نخست، ترجمه هايي است كه تنها به عنوان بندي ايات پرداخته اند بدون آنكه بين عنوانهاي پراكنده ارتباطي بوجود آورند. در اين گروه ترجمه "زين العابدين رهنما"، "سيد حسن ابطحي" و "سيد مهدي حجتي" را مي توان قرار داد. گروه دوم ترجمه هايي است كه افزون بر تيتر بندي آيات به ايجاد نظم منطقي و مرتبط نمودن عنوانها با هم نيز توجه كرده اند و به خواننده براي درك ساختار سوره ياري رسانده اند. در اين سطح بايد ترجمه "تفسير كاشف" و ترجمه "قرآن ناطق" را معرفي كرد. سطح سوم به ترجمه هايي اختصاص دارد كه افزون بر ايجاد ارتباط بين عنوانها و فصل بندي سوره، ساختار سوره را به متن ترجمه نيز كشانده و با افزوده هاي تفسيري ترجمه سوره را به شكل يك متن بهم پيوسته ارائه كرده اند. بگونه اي كه خواننده جز در موارد اندك انتقال از آيه اي به آيه ديگر را هنگام مطالعه ترجمه احساس نمي كند ترجمه "محمد خامه گر" از قرآن كريم تنها ترجمه اي است كه به اين روش ارائه شده است.
در اين نوشتار، گروه نخست از ترجمه هاي ساختاري دز ميان ترجمه هاي معنايي و تفسيري معرفي شده اند چرا كه عليرغم عنوان بندي مطالب سوره، ارتباط مورد نياز را بين عناوين برقرار ننموده اند. گروه دوم و سوم ذيل عنوان ترجمه هاي ساختار معرفي مي گردند.

دکتر سيد محمد باقر حجتي ( متولد 1315 هـ.ش) از قرآن پژوهان معاصر و صاحب آثاري چون پژوهشي در تاريخ قرآن، و اسباب النزول مي باشد.[24] تفسير کاشف با همکاري ايشان و دکتر عبد الکريم بي آزار شيرازي ( متولد 1323 هـ.ش) با سبکي جديد که نشانگر چهره موزون سوره هاي قرآن و روابط پيوستگي آيات است به تحرير در آمد . در تقسيم کار، گزينش بحث هاي تفسيري، توضيح مفاهيم و انتخاب نکته هاي ادبي را به عهده آقاي بي آزار شيرازي بود. و آقاي حجّتي ترجمه آيات و اطلاعات علوم قراني و هماهنگي مباحث را انجام مي داد.[25]
ترجمه ذيل آيات تفسير کاشف، با نثري ساده و روان و مطابق نثر معيار با واژه گزيني امروزي ارائه شده است که براي عموم مخاطبين قابل فهم است. تناسب تقريبي شيوه ترجمه در چند جلد موجود از اين تفسير از محاسن آن است. مترجم سعي نموده است حجم توضيحات تفسيري نه چندان زياد آن را مجزّاي از متن مشخص نمايد. مي­توان گفت اين ترجمه و تفسير کاشف پايه اصلي تفسير پيوسته و ترجمه آوايي آقاي بي آزار شيرازي با عنوان قرآن ناطق قرار گرفت.

عبدالكريم بي آزار شيرازي ترجمه خود را از قرآن کريم با عنوان " قرآ?ن ناطق " در سال 1376 ارائه داده است . اگر چه مي توان ترجمه بي آزار شيرازي را در قرآن ناطق ترجمه اي محتوايي معادل به حساب آورد، امّا ايشان مدعّي است ترجمه او آوايي و تفسيري پيوسته باشد. واژه گزيني اين مترجم اگر چه مطابق با نثر عيار است ، امّا ترجمه اي ادبي مسجع و موزون ، شيوا و استوار با حجم متوسط توضيحات تفسيري ـ و البته مجزّاي از متن ـ است. سعي مترجم بر آن بوده که توضيحات خارج از متن را در ميان کروشه مشخص نمايد : بعلاوه اشعاري متناسب با موضوع، در ادامه ترجمه آورده است هماهنگي شيوه ترجمه در سراسر آن تقريبا رعايت شده در مجموع مي توان از نقاط قوت آن علاوه بر نثر موزون و مسجع[26] سبک تازه ترجمه آن که عبارتست از پيوستگي ساختاري ترجمه آيات است را نام برد.[27] وي در ابتداي هر سوره، با ارئه فهرستي بسيار منظم ، ارتباط و پيوستگي آيات را به نمايش گذاشته است .

دفتر نخست ترجمه محمد خامه گر شامل سور? حمد و بقره با عنوان تفسير آفتاب در سال 1385 منتشر شد.وي ترجمه خود را نخستين ترجمه پيوسته و تفسيري مي داند که در آن به روابط آيات در پرتو هدف اصلي سوره توجه شده است.[28] گرچه پيش از او دکتر عبد الکريم بي آزار شيرازي در تفسير کاشف ترجمه اي پيوسته و آوائي ارائه داده است اما اين دو ترجمه تفاوت هاي آشکاري با يکديگر دارند.مؤلف در مقدمه اين اثر ويژگي هاي همچون به تکيه بر نظريه هدفمندي سوره ها استناد به آراء تفسيري علامه طباطبائي، رعايت امانت در ترجمه و تنظيم فهرست مطالب سوره ها را به عنوان ويژگي هاي اصلي اين ترجمه بر شمارده است.در اين شيوه، فهم معاني و مطالب قران بسيار آسان و روان شده است و مترجم با افزودن توضيحات تفسيري در متن و پاورقي تا حدي خواننده را از مراجعه به تفاسير بي نياز کرده است افزون بر اين خواننده با توجه به فصل بندي سوره ، هر سوره را به شکل متني پيوسته احساس مي کند و پايان يافتن يک آيه و شروع آيه ديگر را کاملا هم مرتبط مـي بيند و اهداف و مقاصد سوره را به خوبي درک مي کند.

المقامع شرح فارسي جوامع الجامع امين الاسلام طبرسي ، توسط سيد محمد جواد ذهني تهراني در 2 جلد و تا آيه 61 بقره به نگارش در آمد. تفسير موجز و ادبي جوامع يکي از مجموعه سه گانه تفسيري طبرسي و پس از مجمع البيان به رشته تحرير در آمد. [29]
ترجمه بخش آيات اين تفسير در ضمن کتاب المقامع، ترجمه اي معنايي از قرآن است و حجم قابل توجه توضيحات تفسيري در متن اصلي ممزوج شده است اگر چه آنگونه که مترجم اذعان [30]دارد، ترجمه اي ساده و روان و قابل استفاده فارسي زبان امروز مي باشد. از ديگر ويژگيهاي اين ترجمه ذ مي توان به اين نکته اشاره نمود که چون مترجم به نحو مستقل به ترجمه آيات نمي نگريست و در پي ترجمه اي فني و مستقل از آيات نبود لذا از کنار برخي از آيات بدون اينکه ترجمه اي از آنها را بيارورد به اغماض گذشته است.

تفسير حجة التفاسير و بلاغ الاکسير يا من لا يحضره المفسّر اماميّه توسط سيد عبد الحجِة بلاغي در 10 جلد نوشته شده است .خود تفسير مجموعا 7 جلد از مجموعه کتاب را تشکيل مي دهد [31]دو جلد نخستين درباره فضاي کلي نزول قرآن و عوامل آن است و جلد دهم نيز متعلق به تعليقات و توضيحات تکميلي است. ويژگي مهم اين تفسير بهره گيري از معلومات عمومي در شناخت و مقاسيه اديان با اسلام است. [32]
ترجمه اين تفسير به روش آزاد و تفسيري است. مفسر در بند ارائه ترجمه اي دقيق و فني از قرآن نبوده است اگر چه سبک اين ترجمه ساده بوده امّا واژه گزيني آن متناسب با زمانه نيست و بعضا به دور از نثر معيار و امروزي است حجم بسيار زياد توضيحات تفسير گاه ممزوج با متن ارائه شده است.