تاجيك‏ها، حاملان اصلي فرهنگ و ادب فارسي آسياي مركزي هستند. گذشته تاريخ آنان اين نكته را به خوبي روشن مي‏سازد.
رسم الخط مردم تاجيك تا سال 1930 م (1309 ش) عربي بود و از آن پس رسم الخط لاتيني جانشين آن شد. در سال 1940 م (1319 ش) نيز خط كريلي به جاي خط لاتيني مورد استفاده قرار گرفت. در طول سال‏هاي پس از 1940 م تمام مطبوعات تاجيكستان در حالي كه داراي زبان تاجيكي (فارسي) بودند به رسم الخط كريلي چاپ مي‏شدند. اين واقعيت ناگوار موجب گرديد كه عموم مردم با آن كه به زبان تاجيكي گفت و گو مي‏كردند، قادر به خواندن و نوشتن الفبا و خط فارسي نباشند.
خوشبختانه در سال گذشته براي اولين بار ترجمه فارسي قرآن، با حروف كريلي در تيراژ پنج هزار نسخه، از سوي انتشارات سروش براي مسلمانان كشور تاجيكستان به چاپ رسيد كه مورد استقبال آنان قرار گرفت. برگردان حروف فارسي اين ترجمه به حروف كريلي توسط آقاي ميرزا ملا احمد، اديب و ايران‏شناس كه از اساتيد دانشگاه در كشور اسلامي تاجيكستان است انجام گرفته است.
رايزن محترم فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، جناب آقاي جعفري، گفت و گويي را با ايشان ترتيب داده و براي مجله ارسال داشته‏اند كه براي اطلاع خوانندگان عزيز درج مي‏شود.

اين جانب ميرزا ملا احمد در تاريخ 20/2/1948م در روستاي دَردَر، ناحيه كوهستاني فلغر كه در ساحل رودخانه زرافشان تاجيكستان واقع شده و تقريبا صد و بيست كيلومتر با زادگاه آدم الشعراء رودكي فاصله دارد، به دنيا آمدم. پدر و مادرم به كشاورزي اشتغال داشتند. من سال 1969م دوره دانشكده زبان و ادبيات دانشگاه ملي تاجيكستان را به پايان رساندم و وارد آكادمي علوم تاجيكستان شدم و تا امروز در اين جا كار مي‏كنم. فعاليت علمي را در پژوهشگاه شرق‏شناسي آكادمي مذكور شروع نمودم و سال‏ها سرپرست شعبه ادبيات ايران و افغانستان بودم. سپس سرپرستي شعبه ايران‏شناسي و هندشناسي و معاونت علمي رياست پژوهشگاه مزبور را به عهده گرفتم. از سال 1993 كه به علل نامعلومي پژوهشگاه مذكور منحل شد، در پژوهشگاه زبان و ادبيات رودكي آكادمي علوم تاجيكستان انجام وظيفه نمودم و در حال حاضر مدير شعبه تاريخ و ادبيات هستم و بيش از پانزده سال است كه به عنوان استاد دانشگاه تاريخ ادبيات فارسي و تاجيك و ادبيات شرق به تدريس نيز اشتغال دارم.
از دوران دانشجويي به تاريخ ادبيات ايران علاقه فراواني داشتم و پايان‏نامه دانشگاهي خود را درباره مقطعات شاعر معروف و خلاق المعاني، كمال الدين اسماعيل اصفهاني نوشتم. رساله دكتري (به اصطلاح ما نامزد علم) را در موضوع «آثار فرخي سيستاني» دفاع نمودم. رساله فوق دكتري (پروفسوري) من به موضوع «نهضت عصر قاجار براي بازگشت ادبيات به ايران» اختصاص داشت. در رابطه با مسائل مختلف ادبيات و فرهنگ ايران و تاجيكستان پنج رساله علمي، 15 كتاب و مجموعه و بيش از 250 مقاله تأليف كرده‏ام كه در نشريات و مجله‏ها و روزنامه‏هاي تاجيكستان و ايران و كشورهاي ديگر چاپ شده‏اند. نيز درباره فرخي سيستاني، نشاط، مجمر اصفهاني، اديب الممالك اميري فراهاني، فروغي بسطامي و قاآني شيرازي يك سلسله تحقيقات علمي را به چاپ رسانده‏ام و رباعيات عمر خيام، قابوسنامه عنصر المعالي كيكاوس، برگزيده آثار شهريار، داستان‏هاي كوتاه نويسندگان معاصر ايران، غزليات فروغي بسطامي، روزنامه سفر اسكندر كول و در نهايت، سال گذشته قرآن مجيد را با حروف كريلي انتشار داده‏ام.

ما مردم تاجيكستان با ايرانيان در طول هزار سال داراي تاريخ، ادبيات، فرهنگ، زبان و خط مشترك بوديم. با تسلط اعراب و گسترش اسلام، خط مردم ما نيز بر اساس خط عربي شكل گرفت و اين خط تا سال 1930م يعني سال تأسيس جمهوري تاجيكستان باقي بود، سپس به خط لاتيني تبديل شد و از سال 1940م به خط روسي يا كريلي تغيير يافت.
حقيقت اين است كه هيچ خط و الفبايي نمي‏تواند تمام ويژگي‏هاي صوتي زبان تاجيكي را منعكس كند. الفباي روسي نيز براي انعكاس خصوصيات زبان فارسي تاجيكي ناتوان است؛ به همين جهت حرف‏هاي qõ(ج)، Wõ(ق) Û(غ)، mõ(ح)، mõ(ه)، iô(او)، Sô(ي) به آن اضافه شد و تعداد حروف به 39 حرف رسيد. با اين همه الفباي روسي نه تنها نتوانست تمام ويژگي‏هاي صوتي زبان تاجيكي را منعكس كند بلكه در بعضي موارد مشكلاتي نيز به وجود آورد. به عنوان مثال حروف o، y، u، } را كه در زبان تاجيكي مرادف نداشتند به حكم ضرورت وارد اين زبان كردند. از جمله حرف u چندين سال بعد، يعني در سال 1954 فقط به خاطر نام منشي اول حزب كمونيست شوروي خروشچف به الفباي تاجيكي وارد گرديد. همچنين حرف } كه در خط روسي نشانه نرمي تلفظ حرف پيش از آن است با زبان تاجيكي سازگار نبود، زيرا در زبان تاجيكي تلفظ نرم يا سخت حروف صامت در معناي واژه تأثيري ندارد. حروف مذكور در طول مدتي بيش از پنجاه سال در نوشته‏هاي تاجيكي مورد استفاده بودند، ولي درست تلفظ نمي‏شدند. به همين جهت در سال‏هاي اخير مردم از به كار بردن آنها دست كشيدند، ولي هنوز هم آن حرف‏ها به طور رسمي از الفباي تاجيكي حذف نشده‏اند. در طرح جديد دستور املاي تاجيكي برخي از اين گونه اشتباهات برطرف شده‏اند، ولي هنوز هم اين طرح از كاستي‏ها پيراسته نشده است.

قرآن كريم براي همه مسلمانان، از جمله مردم مسلمان تاجيك، مقدس‏ترين و والاترين كتاب است كه بر تمامي ابعاد فرهنگ، تمدن، حيات و انديشه آنان تأثيري عميق گذاشته است. البته در اين زمينه ساعت‏ها مي‏توان به گفت و گو نشست، اما من در اين جا فقط به ذكر اين نكته اكتفا مي‏كنم كه درك ادبيات كلاسيك فارسي و تاجيك بدون آگاهي از تعليمات قرآني امكان پذير نيست، و بي‏جهت نيست كه حافظ، آن شاعر بزرگ، مي‏گويد:
• هر چه كردم همه از دولت قرآن كردم صبح خيزي و سلامت‏طلبي چون حافظ
قرآن يك غذاي معنوي است كه مردم ما در طول بيش از هزار سال از آن نيرو گرفته‏اند و همچون خورشيدي است كه مردم در پرتو آن راه درست زندگي را پيدا كرده‏اند. به همين سبب است كه با وجود مشكلات فراوان، در قرن دهم ميلادي در عهد سامانيان قرآن مجيد به زبان پارسي دري ترجمه و تفسير شد تا مردم از تعليمات پر ارزش آن استفاده كنند. در قرون بعد نيز ده‏ها ترجمه و تفسير ديگر به وجود آمد. ولي در قرن بيستم ميلادي بر اثر بروز حوادث سياسي، مردم تاجيك نه تنها از شيوه و سنت هزار ساله خود، بلكه از شناخت قرآن مجيد نيز دور ماندند. بيشتر مردم تاجيك آيات فراواني را از اين كتاب مقدس از حفظ دارند كه غالبا آنها را از اجداد خود فرا گرفته‏اند، اما متأسفانه به علت ندانستن زبان عربي معاني آنها را نمي‏فهمند و از نكته‏هاي مهم و پر ارزش اخلاقي آنها بي‏بهره‏اند، حتي اهل علم و ادب نيز در سال‏هاي اخير از ترجمه‏هاي روسي قرآن استفاده مي‏كردند. خلاصه سخن اين كه مردم تاجيك تشنه تعليمات و رهنمودهاي اخلاقي و تربيتي قرآن شريف بوده و هستند.
با فروپاشي دولت شوروي كه نه تنها از انتشار كتب ديني جلوگيري مي‏كرد بلكه بر ضد اديان نيز مبارزه مي‏نمود، و با پديد آمدن استقلال ملي در تاجيكستان، امكان ترجمه و برگردان قرآن به زبان فارسي تاجيكي به وجود آمد و در مجلات و روزنامه‏هاي اين جمهوري بعضي از سوره‏هاي قرآن مجيد همراه با ترجمه انتشار يافت ولي براي چاپ ترجمه كامل قرآن امكانات مادي گسترده‏اي براي ناشران وجود نداشت.
خوشبختانه هنگامي كه من همراه با هيأت دانشمندان تاجيكستان در جشن بزرگداشت شيخ كمال الدين خجندي در شهرهاي تهران و تبريز شركت نموده بودم، ضمن يكي از گفت و گوها آقاي دكتر علي اصغر شعر دوست طرح آماده سازي و چاپ ترجمه قرآن مجيد به خط كريلي را پيشنهاد نمودند و من كه سال‏ها آرزوي اين كار خير را در دل مي‏پروراندم، با خوشنودي تمام آن را پذيرفتم، بدان اميد كه بتوانم براي رهايي مردم كشور از بحران‏ها و فسادهاي اخلاقي سهمي داشته باشم و علاوه بر اين مردم تاجيك را با محتواي غني اين كتاب مقدس آشنا سازم.
البته امروز در تاجيكستان امكان ترجمه قرآن از زبان عربي به زبان كنوني تاجيكي فراهم است. در ميان فارغ التحصيلان بخش عربي دانشكده زبان‏هاي شرقي دانشگاه ملي تاجيكستان جواناني هستند كه قدرت انجام اين كار را دارند، ولي اين كار فرصت و امكانات گسترده‏اي رامي‏طلبد، و من اطمينان دارم كه به زودي در سال‏هاي آينده امكانات فراهم خواهم شد و اين كار خير انجام خواهد يافت. در حال حاضر ترجمه‏هاي فارسي هم مي‏توانند مشكلات ما را حل كنند، زيرا زبان تاجيكي و فارسي از يك ريشه‏اند و داراي خصوصيات مشترك فراواني هستند، و بي‏جهت نيست كه بسياري از دانشمندان اين دو را يك زبان به شمار مي‏آورند و ترجمه مترجم ايراني آقاي عبدالمحمد آيتي بدون هيچ گونه تغيير، براي مردم تاجيك قابل فهم است.

قرآن مجيد كتابي است مقدس و آسماني كه در نهايت ايجاز و اعجاز و فصاحت و بلاغت قرار دارد و اين همه را به زبان ديگر انتقال دادن بسي دشوار و گاه ناممكن است. از اين روست كه تا كنون ده‏ها ترجمه از اين كتاب آسماني به زبان فارسي نگارش يافته و در آينده نيز ترجمه‏هاي ديگري نگارش خواهد يافت. به نظر من ترجمه آقاي عبدالمحمد آيتي يكي از بهترين ترجمه‏هاي موجود است كه مفاهيم قرآن را با زبان ساده و شيوا به خواننده فارسي زبان ارائه مي‏دهد. البته در برگردان آن به خط كريلي مشكلاتي براي ما پيش آمد، ولي ما با استفاده از فرهنگ‏ها، ترجمه‏ها و تفسيرهاي گوناگون كه توسط رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در دوشنبه و كتابخانه رودكي در اختيارمان قرار گرفت، توانستيم آن مشكلات را حل كنيم.
مشكل اول اين بود كه بعضي از صداهاي كوتاه در خط عربي و فارسي نوشته نمي‏شوند، ولي در خط كريلي آن مصوت‏ها بايد نوشته شوند. مشكل ديگر نيامدن علايمي از قبيل نقطه، ويرگول، دو نقطه، و گيومه در متن ترجمه است كه در خط كريلي بدون آنها درك مطلب خيلي دشوار است. مثلاً براي جدا كردن گفتار اشخاص گوناگون در ضمن گفت و گو، آوردن اين علامات خيلي ضروري است.
ديگر اين كه بعضي از واژه‏هاي متداول در زبان فارسي ايراني را مردم تاجيك به كار نمي‏برند. از اين رو ما تصميم گرفتيم كه واژه‏هاي نا آشنا براي مردم تاجيك را در قلاب [] توضيح دهيم. به عنوان مثال واژه‏هاي عربي را كه در زبان تاجيكي به كار نمي‏روند اين گونه توضيح داده‏ايم: مصلحان [نيكوكاران]، تفحص [جستجو]، منزّه [پاك]، معاد [آخرت]، مخاصمت [دشمني]، جُنُب [آلوده]...
همچنين بعضي از واژه‏هاي فارسي ايراني كه در گويش تاجيكي معناي ديگري دارند توضيح داده شده‏اند، مثلاً واژه «پاره» در زبان تاجيكي فقط در مورد اشياء بي‏جان به كار مي‏رود، بنا بر اين ما در توضيح آن واژه عربي [بعضي] را به كار برده‏ايم. واژه‏هاي ديگر نيز به همين ترتيب توضيح داده شده‏اند، مانند: كتمان [پنهان]، سنگين [وزنين]، كف [كفك]، جَوّ [فضا]، مركّب [رنگ]، صورت [روي]...
چنان كه گفتم، ترجمه آقاي عبدالمحمد آيتي يكي از بهترين ترجمه‏هاي كنوني قرآن مجيد است كه به زبان فارسي معيار انجام شده و براي همه فارسي زبانان قابل فهم است. بنا بر اين ما در برگردان آن از هر گونه ويرايش خودداري نموديم؛ حتي در مورد زير كه به نظر ما ترجمه ايشان نادرست است، در متن ترجمه دخالت نكرديم: «پس به بريدن [مسح] ساقها و گردنشان آغاز كرد». (سوره ص، آيه 33، صفحه 456). در جمله مذكور واژه عربي «مسح» به بريدن ترجمه شده است كه درست نيست. به همين جهت ما اصل واژه را در كروشه آورديم كه در زبان تاجيكي به ندرت به معناي مالش دادن به كار مي‏رود. ضمنا بايد گفت كه جمله مزبور را آقاي بهاء الدين خرمشاهي به شكل زير ترجمه كرده است كه نسبتا صحيح‏تر به نظر مي‏رسد: «آنگاه به دست كشيدن بر ساقها و گردنهاي آنها پرداخت» (صفحه 455). ولي به نظر ما به جاي «دست كشيدن» استفاده كردن از «مالش دادن» صحيح‏تر است، زيرا تعبير «دست كشيدن» بيشتر به معناي رها كردن و تعطيل كردن است (نگ: حبيب اللّه‏ آموزگار، فرهنگ فارسي دانش، ص 400).
ديگر اين كه سوره 76 با دو نام معروف است كه در ترجمه آقاي آيتي «سورة الدهر» آمده است، ولي ما با توجه به متن اصلي عنوان «انسان» را انتخاب نموديم.

انتشار ترجمه فارسي قرآن مجيد با حروف كريلي تاجيكي در تاجيكستان با استقبال مردم رو به روشد. مردم با اشتياق فراوان آن را مورد مطالعه و آموزش قرار مي‏دهند. رئيس جمهور تاجيكستان، آقاي امام علي رحمان‏اف، در چند سخنراني خود انتشار قرآن با حروف تاجيكي را كار خيري دانست و آن را پديده مهمي در حيات معنوي كشور به شمار آورد و مردم را به آموزش آن دعوت نمود. روحانيان و علما نيز رضايت و مسرت خود را در اين زمينه توسط صدا و سيماي جمهوري ابراز نمودند. در محافل علمي و ادبي و همايش‏هاي مردمي از ارزش و اهميت اين كار و تأثير آن در تربيت جامعه و رويكرد آنان به خصلت‏هاي پسنديده سخن به ميان مي‏آيد، و با وجود اين كه وضع مالي مردم چندان خوب نيست، اين ترجمه را تهيه و مطالعه مي‏كنند.

انتشار ترجمه قرآن مجيد آغاز كار است. وقت آن رسيده است كه تحقيق و آموزش اين كتاب مقدس نيز در تاجيكستان رواج پيدا كند و ارزش‏هاي والاي آن براي مردم آشكار شود. جاي تأسف است كه ما تا كنون ترجمه‏اي از قرآن به زبان تاجيكي نداريم؛ در صورتي كه از آمار اجمالي قرآن‏هاي مترجم به زبان‏هاي خارجي موجود در مركز ترجمه قرآن مجيد، كه در شماره دوم مجله ترجمان وحي درج يافته است بر مي‏آيد كه كتاب آسماني مسلمانان به زبان‏هاي اردو 98 بار، انگليسي 74 بار، تركي 58 بار و حتي به زبان‏هاي جمهوري شوروي سابق از جمله قزاقي 4 بار، آذري 6 بار، ازبكي 2 بار، ارمني 2 بار ترجمه و چاپ شده و به طور گسترده‏اي مورد استفاده قرار گرفته است. من اطمينان دارم كه در آينده‏اي نه چندان دور در تاجيكستان نيز مركزي علمي تأسيس خواهد شد كه به تحقيق همه جانبه درباره قرآن و اشاعه فرهنگ والاي آن در ميان مردم تاجيك خواهد پرداخت.