مقدمه
جامعه اسلامی براساس برخورداری ازعزت معنوی«...وَ
لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِين...»(منافقون:8) وبرتری
اعتقادی نسبت به دیگران«...و انْتُمُ الْاعْلَوْنَ انْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ».(آل
عمران:)139)باید از لحاظ اقتصادی براساس
جایگاه خود دارای زندگی آبرومندانه با الهام از تعالیم دینی وبهرگیری
از منابع انسانی و امکانات داخلی داشته باشد.
طرح شعار
«نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی» پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دارای جهان‌بینی خاص
و راهبردی مستقل در حوزه اقتصادی و تصميم‌گيري‌هاي داخلي و بين‌المللي بود. با
منافع نظام سلطه که خواهان ثبات تعریف شده در خاورمیانه برای حفظ منافع خود است،
در تضاد قرار گرفت.. از این رو نظام سلطه از آغاز پیروزی انقلاب اسلامي تاكنون از
هرگونه اقدام ضد انسانی، تهدیدها و تحریم‌هاي مختلف عليه نظام نوپاي اسلامي دریغ
نورزیده است. بر این اساس ضرورت دارد در سياستگذاري‌ها و برنامه‌ريزي‌ها در حوزه‌هاي
مختلف از جمله حوزه اقتصادي به‌گونه‌اي عمل شود كه كشور در برابرحوادث ناگوار،
توطئه‌ها، تحریم‌ها و تهدیدات دشمن مصون باشد. از این رو رهبر معظم انقلاب، نظریه
«اقتصاد مقاومتی» را در جهت حفظ استقلال، عزت‌‌مداري، تاثيرناپذيري از سياست‌هاي
قدرت‌هاي بزرگ و با انگیزه اهتمام به فراهم شدن بسترهای استحکام پايه‌هاي نظام
اقتصادي کشور مطرح کرد.چون چنین
نوشتاری دارای پیشینه نبوده ،ضرورت دیده
شد که مورد تحقیق و نگارش قرار گیرد.
مفهوم‌شناسی
راهبرد: در
لغت راهبرد عبارتست از: استراتژی، فن یا عمل به‌کارگیری منابع و برنامههای سازمان
یافته در راستای دستیابی به هدف مشخص است. (انوری، 1381، ج 4: ص3569؛ صدری افشار
و حکمی، 1381: ص656) در اصطلاح جامع‌ترین معنای راهبرد عبارتست از: علم یا فن
توسعه و به‌کارگیری قدرتهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی ملت به منظور تامین
حداکثر حمایت از سیاستهای ملی و افزایش احتمالات و نتایج مطلوب برای پیروزی و
تقلیل احتمال شکست. (آقا بخشی، 1376: ص 414) وبه عبارتی راهبرد: برنامه‌ریزی و
سیاست مدیریت منابع ملی و بهترین امکانات برای دستیابی به حداکثر منافع ملی و
رسیدن به اهداف اساسی است. (تدوین:گروه واژه گزینی، 1383: ص63)
اقتصاد:در
لغت اقتصاد به معنای ميانه‌روي، (فیومی،
بی‌تا، ج2: ص505) حدوسط اسراف و تنگ گرفتن، (فراهیدی،1409ق، ج5:
ص55) پايداري در مسير. (راغب
اصفهانی، 1412ق: ص673) مشتقات ريشه «قصد» در قرآن،
در معناي لغوي آن به‌کار رفته است.
با توجه به ارتباط علم اقتصاد با دانش‌‌های متعددی و سرعت تحول اقتصاد، ارائه تعریفی دقیق که
بیانگر همه مسائل آن علم باشد و سرعت تحولات آن اقتصاد را پوشش دهد، دشوار به نظر
می‌رسد. (دادگر و رحمانی،1380: ص34؛
مارشال، 1340: ص3) با این حال تعریف‌های از علم
اقتصاد صورت گرفته است مانند، اینکه: علم اقتصاد عبارتست از: مطالعه چگونگي
استفاده مردم و جامعه از منابع کمياب با مصارف متفاوت بهمنظور توليد کالاهاي
گوناگون و توزيع آنها در ميان افراد و گروه‌هاي مختلف جامعه براي مصرف حال يا
آينده است. (مریدی، 1373: ص69؛ ساموئلسن، 1373: ص34) تعریف
دیگر اینکه، علم اقتصاد دانشی است که منابع تولید را مورد شناسایی قرارداده و
رفتار‌های بشر را بهمنظور کشف راه‌هاي توزيع عادلانه ثروت‌ها و درآمدها ارائه می‌دهد.
(ميرمعزي،1390: ص23و24)
مقاومت:مقاومت از ریشه (ق.و.م)، مصدر
باب مفاعله است که در قرآن به‌کار نرفته است، ولی اهل لغت برای ماده اصلي و مشتقات
آن، مداومت برايستادگي، پايداري، التزام به پيمودن مسيرحق بدون انحراف و بازگشت را
ذکر کردهاند (راغب اصفهانی، 1412ق:
ص692 ؛ فیومی، بی‌تا، ج2: ص521) مفسران
ازآیاتی مانند آیه 55 سوره مائده تداوم برخواندن نمار (فخرالدین
رازی1420ق، ج12: ص382؛ ابن عاشور، بی‌تا، ج5: ص138) و از آیه 112 سوره هود
استواري و ثبات در دين، (طباطبایی، 1417ق،
ج 11: ص48) استمرار در حق و به دور از هرگونه انحراف را معنا نموده‌اند.( طوسی،
بی‌تا، ج 6: ص 7؛ زمخشری، 1407ق، ج 2: ص432)
اقتصاد مقاومتي:با توجه به ابتکار طرح اقتصاد مقاومتي از سوی مقام معظم رهبري، شایسته است
سخنان ایشان درباره اقتصاد مقاومتي بیان گردد تا با نگاه به آنها تعریف درستی
ارائه شود. سخنان مقام معظم رهبري درباره ویژگی‌های یاقتصاد مقاومتی عبارتند از:
1. از لحاظ ساختار ظاهری، بومي و علمي برآمده از فرهنگ انقلابي و اسلامي،
متناسب با وضعيت امروزو فرداي ماست (حدیث ولایت، نرم افزارنور،
بيانات،20/12/1392،ص47)؛ 2. از لحاظ ساختار
درونی، مقاوم (همان: 3/2/92ص7)، انعطاف‌پذیر،
فرصت‌ساز، مولد، درون‌زا، پيشرو، برون‌گرا (همان: مكتوبات،4/ 11 / ۱۳٩٢،ص29) و متناسب با منابع انساني، طبیعی، جغرافیایی وزیرساخت‌‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری
است (همان: بيانات،1/ 1/ 1393، ص3)؛ 3. از لحاظ ساختار مديريتي، تدبير بلندمدت
براي اقتصاد کشور (براي دوران تحريم و غير آن) و قابل انطباق با شرايط گوناگون آن، (همان:20/ 12/ 1392،ص47) مردم‌بنياد، دانش‌بنيان، با رويکرد جهادي؛ 4. از لحاظ ساختار اهدافی، تأمین رشد پويا و بهبود
شاخص‌هاي مقاومت اقتصادي (همان: مكتوبات، 4/ 11 /۱۳٩٢،ص29) تامین کننده اهداف نظام جمهوري اسلامي در مسائل اقتصادي،
(همان:بيانات،20/ 12/ 1392،ص47) بهتربن برطرف کننده مشکلات آن (همان: بيانات، 1/
1/ 1393، ص3) عدالت‌محور و شكوفاساز و توان بخش در
برابر حربه‌ها ودارای کمترين آسيب‌ها و
اختلالات در فشارهاي دشمنان است. (همان:21/
05/ 1391 ،ص16)
از این رو،
اقتصاد مقاومتی چنین تعریف میشود:
اقتصاد مقاومتى داراي الگوي بومي و دانش‌بنيان، برآمده از فرهنگ انقلابي،
اسلامي و قابليت اجراء با تدبيری بلندمدت و متناسب با
ظرفیت‌های همیشگی است که با رويکرد جهادي، مردم‌بنياد، انعطاف‌پذیر، فرصت‌ساز،
درون‌زا، پيشرو و برون‌گرا بوده و شاخص‌هاي اقتصادي را بهبود و اهداف اقتصادی کشور
و عدالت را با ساختاری مدبرانه و مقاوم در شرايط گوناگون داخلی و خارجی، با کمترين آسيب‌ها و اختلالات
تامین میکند.
راهبردهای عملی
آنچه در
تحقق اقتصاد مقاومتی تاثیرگذار است و همه
آرمان‌ها و اهداف آن را برای همگان
به‌طور محسوس تامین میکند،راهبردهای عملی است.به مهمترین آنهاکه الگوی
تولیدومصرف است، اشاره میشود.
راهبرد یکم: الگوی تولید
الگوی تولید
مناسب با اقتصادمقاومتی از مسائل ضروری است و می‌تواند ازآسیب ها وضررهای فراوان
به امکانات و سرمایه های کشور جلوگیری نموده وموجب رشد وشکوفایی اقتصاد شود.
چنانکه گفته شد: ۱۳۰ میلیون تن
محصول کشاورزی در ایران تولید میشود که بیش از ۳۰ درصد آن معادل ۳۶ میلیون تن
به ضایعات تبدیل میشود. سازمان جهانی خواروبار «فائو» در گزارشی رسمی اعلام کرد:
ضایعات محصولات کشاورزی در ایران می‌تواند غذای 15 میلیون نفر را تأمین کند.میزان
ضایعات در محصولات کشاورزی 25 برابر کشورهای پیشرفته است و ایران در بخش ضایعات
میوه مقام اول را دارد. (شبکه
ایران کالا،1397) از سوئی میزان پِرتی یا ضایعات فعالیت‌های تولیدی یکی از مولفه‌های
بسیار تعیین کننده در میزان سود واحد تولیدی و همچنین قیمت تمام شده آن محسوب میشود،
که متاسفانه در ایران فراتر از حد و میزان معمول به نظر می‌رسد. در کشورهای صنعتی
و پیشرفته دنیا،میزان پرتی و ضایعات تولیدی ها و هدر رفت انرژی در واحدها و مراکز
تولیدیِ فعال در آنها، به صورت هفتگی و ماهیانه احصاء و برآورد میشود و در صورت
بالا رفتن فراتر از حد معمول آن، نقیصه مذکور به عنوان پوئنی منفی در پرونده
واحدها و مراکز تولیدی اینچنینی منظور میشود. (باشگاه خبرنگاران جوان، 1397).از
این رو لازم است توجه داشته باشیم که انسان از منظر قرآن خلیفه خداست: «وَ إِذْ
قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً؛ و (به ياد
آر) هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان گفت: همانا من در روى زمين جانشينى قرار خواهم
داد» (بقره: 30) و به جهت تناسب آن با مستخلف‌عنه (ملاصدرا، 1366، ج2: ص300) محل
ظهور شئون مستخلف‌عنه است. (طباطبایی، 1417ق، ج1: ص115) انسان زمانی به خلافت خدا
می‌رسد که پس از شناخت اسما، صفات و افعال الهی در حدّ توان، آنها را در خود ایجاد
کند (دیلمی و آذربایجانی، 1380: ص66). از سوی دیگر، انسان زمینی است و نیازهای خود
را ازآبادانی زمین که نوعی آفرینش و تولید است تأمین میکند: «هُوَ أَنْشَأَكُمْ
مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فِيها» او شما را از زمين آفريد و شما را در آن
زندگانى داد- يا شما را به آبادانى آن واداشت-» (هود: 61) وتامین نیازها و تولید
از زمین نیز نیازمند الگویی متناسب با نیازهای فطری انسان است و مناسب‌ترین الگو،
در کیفیت، بهرهوری، تنوع، نوآوری،تامین
نیازها و منافع، فعل و آفرینش خداست که سراسر هستی را فرا‌گرفته است.
کیفیت
رعایت
کیفیت در تولید ازویژگیهای الگوی تولید در اقتصاد مقاومتی است که با جلب اعتماد و رضایت
روزافزون مشتریان داخلی و خارجی و جذب سرمایهها در داخل کشور، بسترهای مناسبی را
برای سرمایه‌گذاری واستحکام بناهای اقتصادی، توسعه اشتغال و تولیدات، فراهم و تحقق
اقتصاد مقاومتی را سرعت میبخشد. چنانکه کشور آلمان توانست در طول 40 سال با
ارتقای کیفیت تولید و افزایش آن، بهگونهای پیشرفت کند که در سال 1887 به بعد
برچسب آلمان نشان مرغوبیت کالا درجهان به شمار می‌رفت و این بیانگر برندشدن
محصولات آلمانی در سطح دنیا بود.
(بهرامی، 1396: ص13) و کشور هند هم توانست با اقدامات موثر خود در ارتقای کیفیت
محصولات صنایع کوچک، تاثیر قابل توجهی بر قدرت صادراتی محصولات خود داشته باشد.
(همان: ص69)
اهمیت رعایت کیفیت بهگونهای است که قرآن کریم تولید صورت
گرفته از سوی خداوند را، با واژه «اتقن» «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ
شَيْءٍ (نمل: 88) و «احسن» «أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» (مؤمنون: 14) بیان کرده
و محصول تولیدی زنبور عسل را از نشانههای خداوند برای اهل فکر می‌داند:«وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ ... يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ
أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ
يَتَفَكَّرُونَ» (نحل: 68-69) از نکات برجسته در تولید زنبورعسل ساخت خانههاى شش‌ضلعی
است كه با نقشه حساب‌شده، زواياى دقيق و يكسان در كوهها، لابه‌لای صخرهها،
شاخههاى درختان و بر فراز داربست‌ها صورت می‌گیرد. (مکارم شیرازی، 1374، ج11:
ص298-299)
روایات نیز بر کیفیت تولید و
استواری کار تأکید کرده است، چنانکه پیامبر اکرم(ص) تاکید میکند که خداوند دوست دارد
هر يك از مسلمانان كار خود را استوار انجام دهد، (متقی هندی، 1409ق، ج 3: ص907)
امام علی(علیه‌السلام) کیفیت کار را دلیل رشد عقل و موجب بركت عمر (لیثی واسطی، 1376: ص195) و کوتاهی در آن
را موجب اندوه می‌داند. (سیدرضی، 1414: حکمت 127) رهبر معظم انقلاب در تبیین حدیث پیامبر(ص) اظهار داشتند: ما بايد كارى كنيم كه كالاى ايرانى بهعنوان يك كالاى
محكم، مطلوب، زيبا، همراه باسليقه و بادوام در ذهن مصرفكنندهى ايرانى و غير
ايرانى باقى بماند. ما بايد همتمان را بر اين قرار بدهيم؛ ايجاد محصول بادوام،
زيبا و فاخر... كالاى ساخت داخل بايستى قانعكننده باشد؛ بايستى دوامش، استحكامش،
مرغوبيتش جورى باشد كه مشترى را قانع كند.(حدیث
ولایت، نرم افزارنور،1390، بيانات، ج28: ص7) ایشان رعایت کیفیت در تولید را، موجب
آبادی، سرفرازی جامعه، تسلیم نشدن در برابر دشمن، بی‌نیازی از آنان و نیکنامی جامعه
وکشور دانستهند.( همان، 1376: ص6)
از این رو گفته شد افزابش اشتغال،رشد اقتصادي و
توسعه پايدار به کیفیت تولید بستگی
دارد.لذا ضرورت دارد هزينه های بالاي
توليد بر روي كيفيت مانند: افزايش ماليات، نرخ سنگين سود تسهيلات بانكي، بيمه،
نظام نامناسب تعرفه‌گذاري، واردات بي‌حساب وكتاب، از سوی دولت جلوگیری شود. (اداره
کل پژوهش های اسلامی رسانه،1397،با تغییرات) تا زمینه های تحقق اقتصاد مقاومتی با
ارتقای کمی و کیفی صورت گیرد.
بهرهوری
بهره‌وري عبارتست از: استفاده بهینه از زمان، امکانات، سرمایه و سایر نهاده‌هاي
موجود در راستاي تحقق اهداف سازمان. بهرهوری از شاخه‌‌های نوین و کارآمد علم
اقتصاد است. (اورعی، 1378: ص7) اقتصاد‌دانان، حیات و بقای اقتصادی کشورها را به
توانایی مستمر در کسب تولید بهینه در ازای هر واحد ستاده، وابسته می‌دانند. امروز
ارتقای بهرهوری، اولویت ملی تمامی کشورها است (همان: ص1) و افزایش رشد اقتصادی،
استفاده بهینه از منابع، افزایش قدرت رقابت اقتصادی، افزایش کارایی، ایجاد امنیت
شغلی، کاهش هزینه‌ها، افزایش سودآوری و افزایش توان تولید ...را به همراه دارد.
(نک: همان: ص3) ودارای شاخص‌هایی مانند: بهرهوری نیروی کار، مواد، سرمایه و
انرژی است. (همان: ص19)
بهرهوری در کاهش هزینه‌ها و استفاده بهتر و بیشتر از سرمایهها ،مورد توجه همه کشورهای پبشرفته می‌باشد. بخش مهمی از رشد اقتصادی فرانسه
طی دهه‌های اخیر از طریق ارتقای بهرهوری نیروی کار بوده، بهگونهای که شاخص بهرهوری در فرانسه از حدود 20 واحد در سال
1950 به بیش از 112 واحد در سال 2015 رسیده و یک رشد تقریبا مداوم را تجربه کرده
است. فرهنگ کار در این کشور و به خصوص نپرداختن به امور غیرکاری در زمان کار، یکی
از عوامل اصلی بالا بودن بهرهوری در این کشوردانسته میشود و برنامههای دولتی
برای آموزش وارتقای مهارت نیروی کار، نقش مهمی داشته است. (بهرامی،
1396ق: ص60-61) همانطوری که در انگلیس یکی از اقدامات مهم صورت گرفته برای تقویت بهرهوری
نیروی کار، توسعه آموزش رایگان و تقویت آموزش‌های فنی و حرفه‌ای برای جوانان بوده
است.(همان: ص77)
امام علی(ع)
میفرماید: در فراگیری علوم همچون زنبور عسل باشید که از گیاهان بهترینش را میخورد
که در نتیجه دو گوهر ارزشمند از آن پدید میآید: یکی عسل که شفای دردهای مردم است
و دیگری موم که از آن برای روشنایی استفاده میشود. (لیثی واسطی، 1376: ص243).گرچه کلام امام(ع) درباره کیفیت
فراگیری دانش مفید است؛ مثال آن حضرت به زنبور
عسل که از گیاهان بهترینش را میخورد و دو گوهر ارزشمند را پدید میآورد، بیانگر نقش افزایش بهرهوری در
فراگیری دانش است که به وسیله آن می‌توان برای افزایش بهرهوری هر
محصولی از بهترین مواد استفاده کرد.
چنانکه رهبر معظم انقلاب به سرمایه‌گذاران درباره تلاش حداکثری برای
استفاده از سرمایه در راستای کاهش هزینه‌‌های
تولید سفارش کرده و به اجتناب از بی‌تدبیری‌ها و بی‌سیاستی‌ها که موجب افزایش هزینه‌ی تولید
شده است تاکید کرده (بيانات، سال1393: ص3) فرمودند: صاحبان سرمایه و نیروی کارکه تولیدگر هستند،... بهرهوری را
افزایش بدهند. (پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری، سخنرانی سال 1392)
تولیدکننده‌ی ما... سعی کند ... هزینه‌ی تولید را کم کند، کیفیت را بالا ببرد؛ این
میشود بهبود بهرهوری (همان: ۱۳۹۳)
آنچه در تامین نیازها اهمیت دارد رعایت بهرهوری و به‌کارگیری درست سرمایه‌های
زمینی است. قرآن با دعوت به تفکر به ما مىآموزد كه خداوند از آب بىرنگ و
زمين واحد، هزاران رنگ مىآفریند. و در تامین
منافع و نیازهای بشر گلها، ميوهها، درختان وسبزىهاى مختلف و رنگارنگ مي روياند. «انَّما مَثَلُ الْحَيوةِ الدُّنْيا كَماءٍ انْزَلْناهُ مِنَ
السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ
الْأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتَّى اذا اخَذَتِ الْأَرْضُ
زُخْرُفَها وَ ازَّيَّنَتْ ...كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ
يَتَفَكَّرُونَ؛ جز اين نيست كه مَثَل- وصف- زندگى اين جهان مانند آبى است كه از
آسمان فروفرستادهايم پس رستنىهاى زمين از آنچه مردم و چارپايان مىخورند به آن
درآميخت [و روييد] تا چون زمين آرايش خود [از شكوفهها و گلها] فراگرفت و آراسته
شد ... اينچنين آيات را براى گروهى كه مىانديشند به تفصيل بيان مىكنيم.».(یونس:
24) نیز از اینکه قرآن از عسل تعبیر
به شفا برای مردم کرده و آن را از نشانههای خدا برای متفکران دانسته است، می‌توان
افزایش بهرهوری را استفاده نمود؛ «...فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ
لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» (نحل: 68-69) چنانکه با پژوهش‌های صورت گرفته
معلوم شده است که عسل هرگز فاسد نشده؛ خواص درمانى و دارويى گياهان را کاملاً به
آن منتقل کرده و دارای ويتامين‌هاى معدنى است (خدادادی، 1391: ص28- 37) و افزون بر جذب سریع خون، نيروبخشی فوق‌العاده،
از ايجاد عفونت در معده و روده جلوگيرى مىنمايد.(مکارم شیرازی، 1374، ج11: ص303-302)
از این رو
ضرورت دارد برای تحقق اقتصاد مقاومتی، با استفاده ازکارشناسان،فعالان
اقتصادی،نخبگان وتجربه های داخلی و خارجی،
اقداماتی برای چگونگی استفاده از امکانات
کشور صورت گیرد تا فضای اقتصادی کشور در عرصه های تولیدی بسوی بهروری درکاهش هزینه ها وافزایش آن حرکت نماید
تنوع
تنوع در محصولات تولیدی از لحاظ اندازه، رنگ، شکل، مزه، خواص و امکانات، کاری
پرجاذبه و هماهنگ با طبع و ذوق بشر است که می‌تواند یکی از ویژگی‌های تولید در
اقتصاد مقاومتی باشد و اهمیت نیاز به آن را با نگاهی به قرآن می‌توان دریافت
نمود. خداوند آنچه مورد نیاز انسان و حیوانات است با تنوع رنگ‌ها تولید نموده و آنها را از نشانههای خود برای گروه پندپذیر دانسته
است. (فاطر: 28؛ نحل: 13). حتی همه مسائل مورد توجه
انسان را در آفرینش رعایت کرده است: «وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ
تَقْدِيراً؛ و هر چيز را بيافريد و آن را اندازه نهاد، اندازهاى درست و
تمام.» (فرقان: 2) «قدّره» يعنى خداوند هر
چیزی را که آفرید، طول، عرض، رنگ و ساير صفات و مدّت بقاى آنهارا اندازه‌گیری کرده
است. (طبرسی، 1372، ج7: ص252)نیز قرآن کریم
به تنوع در مزه‌ها اشاره کرده است. (نک: یونس: 24؛ رعد: 4؛ ابراهیم: 32) و از سویی انسان‌ها را به تفكّر در تنوع رنگ‌ها و
طعم‌ها در نوشيدنى عسل تولیدشده از سوی زنبورعسل تشويق نموده است. (نک: نحل: 69) تفکر در امور یادشده می‌تواند انسان را که خلیفه خدا در زمین
است به این حقیقت رهنمون گردد که در تصرف در طبیعت و تولید نیازمندی‌های خود، به
تنوع نیز توجه داشته باشد.
نوآوری
نوآوری سبب
افزایش تولید از طریق افزایش توان تولید افراد شده و منجر به رشد اقتصادی می‌گردد(فصلنامه
علمی – پژوهشی تحقیقات مدیریت آموزشی ص 161)پژوهش های
جدید نشان می‌دهدکه ابداعات و اختراعات محصول یک نظام ملی است که از آن به عنوان
نظام ملی نوآوری یاد می‌شودو در برگیرنده زیر ساخت های عمومی و صنعتی و پیوند میان
آنها بوده ومحصول آن، ابداعات و اختراعات است وکشورهایی که توانسته اند به خوبی و
با تناسب اجزا را کنار هم فراهم آورند به رشد شتابان نوآوری و به تبع آن، رشد
شتایان اقتصادی دست یافته اند.(همان,ص: 180)
قرآن از
آفرینش تولیدات نو و بدون سابقه به «بدیع» (بقره: 117) تعبیر نموده و ساخت سراى
زيباى بلورين از سوی سلیمان (نمل: 44)، زره از سوی داود (انبياء: 80)، ذخيرهسازى
غلّات با خوشه و غلاف، ازسوی يوسف (يوسف: 47) و ساخت سد از سوی ذوالقرنین (کهف: 94-97) از ابتکارات
آنان دانسته است. (طبری 1412ق، ج 7: ص301؛
طوسی، 1387ق، ج 6، ص149)
مقام معظم
رهبری، کار خستگیناپذیر و ابتکار و نوآوری را برای نجات کشورلازم دانسته (بیانات
:15/7/1377) و کارآفرینان را به استمرار نوآوری و ابتکار در تولیدات داخلی سفارش
کرده (همان:16/6/ 1398) و خواهان نوآوری در همه بخش‌ها شده و مسئولان را در کار و در عرصه فعالیت
خودموظف به نوآوری کردهند، به‌طوری که نوآوری فضای کشور را فرا گیرد (همان:17/10/1387)
از این رو
ضرورت دارد درتحقق اقتصاد مقاومتی،برنامه ریزی ها وحمایت های تشوبقی از سوی
دولت صورت گیردتا فضای تولیدی کشور بسوی
اختراعات و نوآوری ها وایجاد رقابت در آنها،حرکت نمایند و زمینه های در آمد زایی وایجاد اشتغال هر چه بیشتر فراهم گردد.
تأمین نیازها
الگوی تولید
در اقتصاد مقاومتی باید براساس نیازها و منافع مردم باشد. قرآن در آیات 12و 13
سوره سبا جریان کار نیروهای سلیمان را در راستای خواسته‌ها و نیازهای او برشمرده
است و درآیا ت 71-73 سوره یس، ازتامین نیازها و منافع انسان به «...خلقنالهم
...وذللنها لهم...،ولهم فیها منافع...» تعبیر نموده است. تأمین نيازهاي اساسي امت
اسلام از سوي خودشان افزون بر آنکه در راستای عزت مسلمین است، زمینه‌های طمع بیگانگان برای نفوذ و تسلط برجامعه ایمانی
را از بین می‌برد.
در اصل 43
قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران نیز،تأمین نیازهای
اساسی در حد خودکفايی و رهایی از وابستگی اقتصادی و جلوگیری از سلطه اقتصادی
بیگانه بر کشور، مورد تاکید قرارگرفته است. ( وکیل، 1387: ص140-141)
امام خمینی(ره) نیز بر تامین نیازهای کشور از منابع داخلی تاکید کرده، میفرماید:
ما بايد خودكفا بشويم... اقتصادمان وابسته بشود استقلال نداريم...(خمینی،1389 ه ش، ج 10:
ص438و439) ایشان مقابله با هجوم اقتصادى دشمن را وظیفه شرعی دانسته،
میفرماید: هر كه ازش هر كارى مىآيد راجع به اقتصاد بايد بكند.... ما باید
كوشش كنيم و اقتصاد خودمان را خودمان اداره بكنيم.(همان،ج11: ص 425 و426)
همانطوریکه رهبر معظم انقلاب درباره بایسته‌های تأمین نیازهای اقتصادی کشور و مردم
بیان داشتند: بدون اینکه کشور یک اقتصاد قوی داشته باشد، این‌ها به دست نمی‌آید.
نیاز ما اقتصاد قوی، تولید قوی، همراه با مدیریت قوی است؛ نیازمان این است،...این
چیزها را باید تأمین کنیم....و می‌توانیم تأمین کنیم.(پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر
مقام معظم رهبری 1396)
تطبیق براحکام اسلامی
از آنجا که از دیدگاه اسلام هدف وسیله را توجیه نمیکند، نمی‌توان به بهانه تحقق
اقتصاد مقاومتی احکام اسلامی را نادیده گرفت. بنابراین، باید هر تولیدی از آغاز تا
پایان، به‌طور دقیق با احکام فقهی اسلامی، قوانین جمهوری اسلامی و مصلحت جامعه
دینی منطبق باشد. در قرآن کریم از آشامیدنی‌ها مورد استفاده به « ...اشْرَبُوا...» (اعراف: 31) وازخوراکی‌های حلال به«...أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبات»(مائده:4)،«...كُلُوا
مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالًا طَيِّبا...» (بقره: 168) و از خوراکی‌های ممنوع به«حَرَّمَ» (بقره: 173)و«حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ
الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِوَ... » (مائده: 3 ) وپلید به «رجس»
(مائده: 90) تعبیر شده است.
فلسفه مطابقت تولیدات با احکام اسلام تأمین سلامت جسم، منفعت و مصلحت مردم و
جلوگیری از ضرر و فساد است. (صدوق، 1406ق: ص254) چنانکه امام علی(ع) نیکوترین صنعت
و کارها (خواه تولیدی یا خدماتی) را آن می‌داند که مطابق شریعت باشد (لیثی واسطی،
1376: ص118) و بی‌توجهی به آن را سبب افتادن در مسیر درآمد‌های نامشروع، (صبحی
صالح، 1414ق: ص495) اثر منفی در نسل‌ها و بد فرجامی می‌داند. (كلیني، 1429ق، ج5: ص125)چنانکه رهبر معظم انقلاب میفرماید: دو چیز را باهم نباید مخلوط کرد، یکی
تولید ثروت است. کسی فعالیت کند به شکل صحیحی ثروت تولید کند. یکی ... نحوه‌ی
استفاده است.... مصرف او، مصرف نامطلوبی ازنظر شرع نباشد. (پایگاه اطلاع‌رسانی
دفتر مقام معظم رهبری، ۱۲ آذر ۱۳۸۹)
راهبرد دوم: الگوی مصرف
الگوی مصرف از مسایل مهم و سکوی پیشرفت هر کشوری
است وکشورهایی مانند چین، (بهرامی، 1396: ص74) استرالیا، ( همان، ص65 ) و انگلیس
(همان، ص76) با دارا بودن الگوی مصرف به
پیشرفت رسیدهاند. مقام معظم رهبرى در ابلاغیه سیاست الگوی مصرف، انقلاب مديريتى
در سطح كلان كشور را ترسيم كرده و هر كدام از بندهای آن بیانگر محوری از انقلاب
مديريتى كلان كشوراست. (همان: ص108)
ایران در مصارف خانگی، مشاغل خدماتی و تجارتی،
بلکه در پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، خطوط انتقال برق، لوله‌های آب، واحدهای تولیدی
و خودروها، در مقایسه با استاندارد جهانی در سطح قابل‌قبولی نیست. مصرف آب در
ایران 70درصد بیشتر از الگوی جهانی، در مصرف گاز رتبه سوم جهان، در مصرف برق، 3
برابر میانگین جهانی در مصرف سرانه انرژی به ازای هر نفر بیش از 5 برابر مصرف
سرانه کشوری مانند اندونزی با 225 میلیون نفر جمعیت، 2 برابر چین با بیش از یک‌میلیارد
و 300 میلیون نفر جمعیت و 4 برابر کشور هند با یک‌میلیارد و 122 میلیون نفر جمعیت
است. (روزنامه همشهری، ۱۳۸۸ ،اقتصاد،
اقتصاد ایران).
علاوه براینها ،گفته شد سرانه مصرف شکر ایرانی‌ها
بین 21 تا 24 کیلوگرم است. در حالی‌که میانگین جهانی آن، فقط 5 کیلو گرم است. این،
یعنی ایرانی ها 5 برابر مردم جهان از شکر استفاده می‌کنند.ایرانی ها علاوه بر شکر،
در نمک هم زیاده روی می‌کنند. سازمان جهانی بهداشت، میانگین مصرف نمک را برای هر
فرد در جهان، 10 گرم عنوان کرده. اما ایرانی دو تا سه برابر بیشتر نمک مصرف می‌کنند.
میزان مصرف نان در ایران رقم خیره کننده ای دارد. سرانه مصرف نان هر ایرانی در سال
در حالی 160 کیلوگرم است که این آمار در جهان تنها 25 کیلوگرم است. در واقع ایرانی
ها 6 برابر آمار جهانی نان می‌خورند و از این لحاظ در صدرجهان قرار دارند ایرانی‌ها
در نوشیدن مضرترین نوشیدنی جهان نیز با اقتدار در صدر ایستاده اند. مصرف سرانه
نوشابه در کشور ما 42 لیتر است. در حالی که مردم جهان به زور 10 لیتر نوشابه در
سال می‌خورند (روزنامه اقتصادی آسیا ، شنبه / ۹ شهریور 1398)
با وجود چنین آماری از چگونگی ومیزان مصرف در
کشور،اگر تولیدات کشور از لحاظ کمی و کیفی
به استاندارد بین‌المللی برسد، ولی در حوزه مصرف، دارای الگویی مناسب با اقتصاد
مقاومتی نباشد در دستیابی به اهداف موفقیت چندانی نخواهد داشت از
این رو به مهمترین
راهبردهای الگوی مصرف اشاره میشود.
گرایش به مصرف کالای داخلی
خداوند متعال
برای زندگی بشر زمين را منقاد و
رام قرار داد تا بتواند از امکاتات در
آن نیازهای خود را تامین
نماید «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا، فَامْشُوا فِي
مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِه....»(ملک:15)
واز سویی
برخورداری انسان از دست آوردهای خودش،آن
قدر دارای اهمیت است که خداوندآن را از نشانه های خود برای آنان دانسته وخواهان
سپاسگزاری از آنان شده و میفرماید: «و یك نشانه براى آنان، آن است كه زمين مرده را
(به باران رحمت) زنده كرده و از آن دانه اى كه قوت و روزى خلق شود مىرويانيم و در
زمين باغ‌ها از نخل خرما و انگور قرارداديم و در آن چشمههاى آب جارى كرديم. تا
مردم از ميوه آن باغ‌ها تناول كنند و از انواع غذاهايى كه (از اين ميوهها و
نباتات) به دست خود عمل مىآورند نيز تغذيه نمايند. آيا نبايد شكر آن نعمت‌ها به
جاى آرند». «وَ آيَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَيْتَةُ أَحْيَيْناها وَ أَخْرَجْنا
مِنْها حَبًّا فَمِنْهُ يَأْكُلُونَ . وَ جَعَلْنا فِيها جَنَّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَ
أَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فِيها مِنَ الْعُيُونِ . لِيَأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما
عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَ فَلا يَشْكُرُونَ » (یس: 33- 35)بنابر اینکه«ما»موصوله
باشد(درويش، 1415 ق، ج8، ص: 197؛ ابن الجوزی،1422 ق، ج3، ص: 523)
خداونددر
آیه 10سوره سباء، آهن را برای داود
پیامبر(علیه السلام) نرم ساخت «وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِيد» 80 سوره انبیاء «وَ
عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ: لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ» تا با آن
زره ای بسازد و نیازهای زندگی خودش را با آن تامین نماید(نک: فیض کاشانی، 1415 ق
،ج3، ص: 350؛ سبزوارى نجفى،1419 ق، ص: 33)گرچه آیات بیان شده در صدد ترغیب وتشویق انسان به تولید و تامین نیازهای خودش است که
کالاهای تولیدی خودش را باید مصرف نماید ولی جامعه اسلامی هم از مصادیق همین انسان
خواهد بود. که برای حفظ جایگاه خود وبی نیازی از بیگانگان علاوه براینکه خودش باید
تلاش نماید تا نیازهایش را تامین نماید باید از تولیدات و کالاهایی که هموطنان و
همکیشان او در عرصه اقتصادی در راستای عزت و اقتدار او تلاش می‌نمایند با خرید و
مصرف آنها ،مورد حمایت قرار دهدتا
زیر بناهای اقتصادی کشورش از استحکام لازم برخوددار شود ودر برابر حوادث
ناگوار ،تهدید ها وتحریم های دشمنان در
امنیت و مصونیت بسر برد.
از پيامبر اسلام (صلی‌الله عليه و آله) نقل شده
است: زماني که خداوند عزوجل آدم را از بهشت هبوط داد، به او دستور داد با دستان
خود کشاورزي کند و از محصولات دست رنج خود بخورد و خودش را تأمین نمايد. «قَالَ
رَسُولُ اللَّهِ ص: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حِينَ أَهْبَطَ آدَمَ ع مِنَ
الْجَنَّةِ أَمَرَهُ أَنْ يَحْرِثَ بِيَدِهِ فَيَأْكُلَ مِنْ كَدِّ يَدِهِ بَعْدَ
نَعِيمِ الْجَنَّةِ الْخَبَرَ.» (نوری، 1408:ج13، ص:461- 462)
اميرمؤمنان
علي (عليه السلام) نيازهاي خود را با دست تواناي خود تأمین مي‌کرد و خانواده خود
را نيز تشويق مي‌نمود که لباس‌هاي مورد نیاز خود را با دست خودشان ببافند و با پشم
ريسي نخ آن را فراهم کنند..ونان مورد نیازش را خودش تامین می‌کرد (دشتی، 1379:ص
280 و 281)
از امام
باقر (عليه السلام) نقل شده است: «هرکس دنبال رزق و روزي (کار و توليد) رود تا
بتواند از مردم بي نياز شود و براي خانواده خود گشايشي داده و همسايه خود را هم
مورد توجه قرار دهد، در روز قيامت خدا را ملاقات کرده، درحالی‌که چهره‌اش مانند
ماه شب بدر مي‌تابد».(صدوق،1406ق: ص 164)
امام رضا (عليه السلام) نيز در اين زمينه میفرماید:
«کسي که دنبال کار و توليد است تا بتواند خانواده خود را تأمین نمايد، پاداش او
بزرگ تر از پاداش مجاهد در راه خداست» ( فیض کاشانی،1406 ق:ج17، ص: 97)
گرچه این دسته از روایات، دلالت براستفاده از دست
رنج فردی دارد.ولی ممکن است از آن برای ترغیب افراد جامعه ایمانی وحاکمان اسلامی
برای تامین نیاز های خود وکشوراز دست رنج های خود و تولید کنندگان کشور و کالای
داخلی استفاده نمود چون که چتین احادیثی زمانی از پیامبر گرامی‌اسلام و اهل‌بیت
ایشان(صلوات الله علیهم) صادر شده که امکان استفاده از ظرفيت بيگانگان
براي تامين نيازمندهاي اقتصادی از آنان وجود داشته است.
نکته مهم
آنکه می‌توان ادعاء کرد استفاده از توليدات و کالاهاي کشورهاي بیگانه زمینه های
وابستگی وتقويت آنان وتضعیف تولیدکنندگان داخلی
با وجود کالاهای مشابه خارجی تولید شده
در ایران گردد وچه بساچنین اقداماتی سلطه
آنان را بر جامعه اسلامی فراهم نماید.
از این رو
گرایش مردم وکارگزاران نظام به مصرف کالای داخلی درراستای تقویت بنیه افتصادی کشور
است و از راهبردهای مهم در تحقق اقتصاد مقاومتی می‌باشد
بابد یاد
آور شد چنین گرایشی مورد توجه همه کشورهای پیشرفته دنیا بوده است. چنانکه فرهنگ
مصرف چینی‌ها در راستای تقویت تولید ملی کشورشان است.(بهرامی، 1396: ص74) سیاستهای
اقتصادی انگلستان در قرن 16 میلادی نمونه بارز حمایت از تولیدات داخلی است.(همان:
ص75) فرانسویها برای حمایت
از تولید ملی و اشتغال درکشورشان حاضرندکالاهای فرانسوی را با قیمت بالاتری
خریداری کنند..(همان :ص 62) همانطوری که مهاتما گاندی رهبر کشور هندوستان به جای
استفاده از پارچه‌های انگلیسی، پارچه دستباف هندی را برتن کرد و اقدام ساده او
تبدیل به موجی ملی و یکی ازجنبش‌های معروف در زمینه حمایت از تولیدات داخلی، در
هند گردید و نساجی انگلیسی را به‌سوی ورشکستگی کشاند. وکار به جایی رسید که هندیان
و بازرگانان ثروتمند از خانه‌ها و انبارهایشان تمام پارچه‌ها خارجی را بیرون آورده
و آتش زدند.(بهرامی، 1396:ص66و67)
بی‌تردید اگر جامعه اعم از مردم ،دولت مردان وکارگزاران
نظام، کالای مورد نیاز خود را از تولیدات داخل کشور تهیه و مصرف نمایند، افزون بر
کمک به پیشرفت اقتصادی کشور و تحقق اقتصاد مقاومتی، بزرگترین پشتیبان روحی و مادی
کارآفرینان، فعالان اقتصادی وکارگران زحمتکش خواهند بود.
حاکمان
و کارگزان نظام از باب اینکه «الناس علی
دین ملوکهم» (اربلى، 1381ق، ج2: ص21 ) هستند با الگوی گیری ازامام علی علیه
السلام که فرموده: آگاه باش هر پیروی را امامی است که از او پیروی میکند...
سوگند به خدا من از دنیای شما طلا و نقرهای نیندوخته و از غنیمت‌های آن چیزی
ذخیره نکردهام .... هیهات که هوای نفس برمن چیره گردد....آیا به همین رضایت دهم
که مرا امیرالمومنین خوانند و در تلخیهای روزگار با مردم شریک نباشم و در سختی زندگی الگوی آنان نگردم؟(دشتی، 1383،
نامه45، ص553-555) می‌توانند با گفتار و عمل خود الگو یی مناسب برای مرد م
قرار گیرند.
مقام معظم رهبری خطاب به دولت مردان در باره اهمیت مصرف توليدات داخلى،فرمودند: اگر چيز جديدى خريده
میشود....سعى كنيد همه‌‌اش از داخل باشد؛ اصرار بر اين داشته باشيد... اصلاً
ممنوع كنيد و بگویید هیچ‌کس حق ندارد در اين وزارتخانه جنس خارجى مصرف كند. (همان،
1391: ص29) همه دستگاه‌هاى دولتى توجه
داشته باشند، دستگاه‌هاى حاكميتى، مربوط به قواى سه‌گانه سعى كنند هيچ توليد غير
ايرانى را مصرف نكنند؛ همت را بر اين بگمارند.(همان،1391:ص18) وفلسفه خرید کالای
خارجی را، ریختن پول در جيب كارگر خارجى، به زيان كارگر داخلى
دانسته (بیانات،1390، ج28: ص70) وخرید جنس داخلي
را، ايجاد اشتغال، وادار کردن کارگر ايراني به افزایش ابتکار ،ثروت ملّي
(همان، 1393: ص3)،تولید داخلی، برطرف
شدن بیکاری،رونق تولید، کم شدن
تورم وگرانی بیان نموده اند و از مردم خواهان مصرف توليد داخلى وترجيح آن بر مصرف
کالاهای خارجى و بستن راه مصرف كالاهاى خارجى شده(بیانات،جلد 28،1391،ص18)وآن را جهاد اقتصادى دانستهاند.(همان،1390:
ص7)
معظم له فرهنگ سازی برای مصرف کالاهای ساخت داخلی
را نیازمند تفکر،مطالعه، نگاه عمیق، برنامه ریزی و در نظر گرفتن ابعاد روانشناختی
اجتماعی این موضوع دانسته و فرمودند: صدا و سیما و دیگر دستگاههای تبلیغاتی، باید
در این خصوص اهتمام جدی داشته باشند (همان، 1391: ص29)
از
این رو گفته شدوقتی که توجه به مصرف کالاها و
توليدات داخلی، زنجيرهاي از اشتغال، رشد اقتصادي و توسعه پايدار است واقتصاد
باكيفيت را به همراه دارد، بايد با تلاش ويژه واستفاده ازرسانه ملي، دستگاه‌هاي
فرهنگي و مسئولان كشور، مصرف كالاي ايراني به نوعي افتخار براي مردم تبديل شود. (اداره
کل پژوهش های اسلامی رسانه،1397،با کمی تغییرات)
اجتناب از اسراف
اسراف،
به معناى تجاوز از حد در هر كارى (راغب اصفهانی ،1412ق: ص407) اعم از اتلاف هر چیز قابل استفاده، بدون استفاده
گذاردن سرمايه، مصرف چیزی بهگونهای كه فايده مادّى يا معنوى به بار نياورد، مصرف
بيش از ميزان درآمد، شأن و افزون بر نياز؛ مصرف سرمايه در راه گناه است. (مركز فرهنگ ومعارف قرآن، 1389، ج3: ص206و207)
قرآن کریم از همه موارد یاد شده نهی کرده و آن
را عامل محروميّت از محبّت خدا می‌داند. (نساء: 6؛ أنعام: 141) هرچند مقدار
محروميت از محبت الهى به نوع و ميزان اسراف
بستگى دارد (ابن عاشور، بی‌تا، ج 8: ص123) افزون بر آن شامل
کسانی که زمينه اسراف را براى ديگران مهيا مىكنند، نيز مىشود. (صادقی 1365: ج8-
9، و 85) در روایات نیز فقر اقتصادی پیامد اسراف دانسته
است. (ر.ک: حرعاملی، 1409ق، ج۱۵: ص
۲۵۸) و نشانههای اسراف‌کننده را
رعایت نکردن شأن خود در خرید، پوشیدنی و خوراکی، دانسته است. (ر.ک:
عروسی حویزی، 1415ق، ج۱: ص۷۷۲)
مقام معظم
رهبری با تمسک به حدیث «کونوا دُعاةَ الناسِ بِغَیرِ اَلسِنَتِکُم» (مجلسی، 1410ق،
ج67: ص303) و اینکه الگوی مصرف باید عاقلانه، مدبرانه و اسلامی باشد فرمودند:
مسئله‌ی اصلاح الگوی مصرف است؛ مسئله‌ی صرفه‌جویی، پرهیز از ریخت‌وپاش، پرهیز از
اسراف، پرهیز از هزینه‌کَردهای زائد. ...؛ مسئولان نه فقط در زندگی‌های شخصی
خودشان [بلکه] در درجه‌ی اول و در حوزه‌ی مأموریت خودشان باید بجد از ریخت‌وپاش
پرهیز کنند. اگر چنانچه این شد ...آن وقت این روحیه، ...سرریز خواهد شد به
مردم.... (بیانات، ج28: ص47 )در بیانی دیگری مصرف را رکن عمده اقتصاد یک ملت
دانسته و مصرف درست، خوب و دور از اسراف و
تبذیر را جهاد اقتصادی برای همگان دانستهاند. (بيانات، سال1390، ص3)
اجتناب از تبذیر
تبذیر به
معناى دور ريختن يا پاشيدن بذر در مكان نامساعد به روش نادرست است و با بىنظمى و
بىبرنامگى همراه است. (مصطفوی،1360، ج1: ص238) و تفاوت آن با اسراف این است که:
اسراف، شامل هرگونه انحراف (اعتقادى، اخلاقى، اجتماعى، اقتصادى و ...) مىشود.
(فخررازی، 1420ق، ج9: ص28) امّا تبذير، بيشتر در
امور مالى و اقتصادى به كار مىرود. (مركز فرهنگ ومعارف قرآن، 1389، ج3: ص202)
اجتناب از تبذیر از عوامل مهم الگوی مصرف در تحقق اقتصاد مقاومتی است و قرآن کریم
از آن نهی نموده (اسراء: 26) و
تبذیرکنندگان را برادران شیطان خوانده است. «إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا
إِخْوانَ الشَّياطِينِ؛ همانا ريخت و پاش كنندگان- كسانى كه مال را به گزاف تباه
مىكنند- برادران شيطان‌هايند» (اسراء: 27) در روایات، تهیدستی، ناداری و فقر از
آثار و پیامدهای تبذیر ذکر شده است. (ابن فهد حلى ، 1407ق: ص84؛
بروجردى، 1380ق، ج22: ص256؛ ليثى واسطى، 1376: ص29) و اجتناب از تبذیر نشانه عقل،
سیاست نیکو، استحکام پایه مردمی و برترین
شرافتها دانسته شده است. (تمیمی آمدی،1366: ص344 وص680)
قناعت
قناعت از
راهکارهای الگوی مصرف برای تحقق اقتصاد مقاومتی است. قرآن کریم نقش قناعت براى
مقابله با شرايط بحرانى را یادآور شده (يوسف: 47) و ايمان همراه با عمل صالح را،
زمينهساز قناعتورزى دانسته است. «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى
وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً؛ هر كس از مرد و زن كه كارى
نيك و شايسته كند در حالى كه مؤمن باشد هر آينه او را به زندگانى پاك و خوشى زنده
بداريم.» (نحل: 97) پیامبر اکرم(ص) حیات طیب و زندگی پاکیزه را به قناعت تفسیر
کردهاند. (قمی، 1404ق، ج1: ص390)
بنابر
روایات، قناعت مایه برکت است (ابن اشعث، بی‌تا: ص160)، سرمایه از بین نرفتی و
وسیله جلب رضایت الهی می‌باشد (منسوب به جعفر بن محمد، 1400ق: ص202و203)، پاکیزهترین زندگی است (تمیمی آمدی، 1366: ص391)،زمینه آسایش جامعه را فراهم
میکند (کلینی، 1429ق، ج15: ص61)، گواراترین زندگی می‌باشد، موجب نجات از
آفات طمع است و ازبین برنده فقر می‌باشد (تمیمی آمدی، 1366: ص393). پیامبر اکرم(ص) با برخورداری از عالیترین روحیه قناعت و
پیروی مسلمانان از آن حضرت، تولیدات اقتصادی و رفاه عمومی را در مدینه به‌ویژه در
بخش کشاورزی افزایش دادند. (میرمعزی، 1388: ص191)امام علی(ع) قناعت در مصرف را موجب رسیدن به
مقام بی‌نیازی از دیگران و سیری معرفی می‌نماید. (تمیمی آمدی، 1366: ص392) امام صادق علیه السلام فرمودند: آدم دین‌دار، چون می‌اندیشد، آرامش بر جان او حاکم است. چون
قناعت میکند، بی‌نیاز است. (مفید، 1413ق: ص۵۲)
روشن است
اگر مردم به‌ویژه کارگزاران نظام در هزینه‌ها و مصرف‌ها نسبت به زندگی شخصی و حوزه‌های
مدیریتی خود همراه با داشتن طرح‌ها و برنامه‌ها، قناعت را پیشه کنند، زمینه‌های
بیشتری را در کشور برای تحقق اقتصاد مقاومتی و بی‌نیازی از دیگران فراهم خواهند
نمود.
راهبرد سوم: اجرای عدالت
وجود آسیب ها، جرائم اجتماعی و فاصله طبقاتی
ازعلائم نارسايي اقتصادي، سياسي و سازماني است؛(مصلي نژاد، سال 1384،ص 243و244) که در توسعه بحران، نقش اساسي
دارد.(درخشان، مسعود (1387،ص 30.) در
عدالت اقتصاد اسلامی، همه مردم به حق خود از ثروت‌ها و درآمدهاي جامعه دست
يافته(میرمعزی،1390،ص178)و در زمينه توليد به «عدالت در حفظ و گسترش ثروت» يعني
رشد اقتصادي پايدار و درزمينه توزيع به «عدالت درتوزيع ثروت» و در زمينه مصرف يا
رفاه اقتصادي... به «آموزه کفايت» مي‌رسد.(جهانیان،1388،ص328)
از این رو هر چند کشورهای توسعه یافته، مبارزه با
فساد را در اولویت برنامههای خود قرار داده اند(بهرامی 1396، ص 273و274) لکن در
اقتصاد مقاومتی روش صحیح تامین امنیتِ فضای کسب وکار برای کارفرمایان، مدیران و
فعالان اقتصادی افزون بر مبارزه با فساد، اجرای عدالت به عنوان راهبرد مهم عملی در
همه عرصه های اقتصادی بخصوص در الگوی تولید و مصرف است. زیرا با تامل در آموزههای
قرآنی و روایات فهمیده میشود که اجراي عدالت و اجتناب از ظلم از اهتمام خاصی بر
خوردار است و تخصيص ناعادلانه ثروت‌هاى طبيعى، جامعه را به دو طبقه اقليت مرفّه و
اكثريت كم درآمد و محروم تقسيم مى كند. آيات قرآن بیانگر آن است كه مشكلات اقتصادى
بشر، از كمبود مواد اوليه و بخل طبيعت ناشى نمى شود، بلكه علت اصلى، تقسيم
ناعادلانه و بهره برداری نادرست از منابع و امكانات موجود است. چنانکه قرآن کریم
پس از برشمردن نعمت‌هاى فراوان طبيعى و امكانات گوناگون، «وَآتَاكُمْ مِّنْ كُلِّ
مَا سَأَلْتُمُوهُ و إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللهِ لاَ تُحْصُوهَا » با تعبير
«إِنَّ الانسان لَظَلُومٌ كَفَّارٌ»(ابراهیم/34) آشکار مى سازد که تخصيص نابرابری
ثروت‌ها و مبادلات نادرست اقتصادى و بهره كشى نادرست از منابع طبيعى از ستمكارى
انسان در اقتصاد سر چشمه می‌گیرد. (صدر، 1389ق، ص 332 و333) و امام علی (علیه السلام) در مبارزه با بی عدالتی در مصرف
فرموده است: «به خدا سوگند! بیت المال تاراج شده را هر کجا که بیابم، به صاحبان
اصلی آن باز می‌گردانم، گرچه با آن، ازدواج کرده یا کنیزانی خریده باشند؛ زیرا، در
عدالت، برای عموم گشایش است و آن کسی که عدالت، بر او گران آید، تحمل ستم برای او
سخت تر است.» (دشتی،1383، خطبه 15،
ص47) ودرسفارش به مالک اشترمی فرماید:«حق
را به صاحب حق ،هر کس که باشد،نزدیک یا دور بپرداز ودر این کار شکیبا باش و این
شکیبایی را به حساب خدا بگذار، گرچه اجرای حق مشکلاتی برای نزدیکانت فراهم آورد
،تحمل سختی آن را به یاد قیامت برخود هموار ساز.» (همان:1383، نامه 53 ص 425) بر اساس روایات عدالت، نشانه
حکومت ابرار «حسن
العدل نظام البريّة»، قوام جامعه و زینت حاکمان «ألعدل قوام
الرعيّة و جمال الولاة» (تمیمی آمدی،1366، ص 344)، بی نیازی جامعه، (ان الناس
يستغنون اذا عدل بينهم،(کلیني،1429، ج3، ص 568) و گسترش رفاه اقتصادي است. «بالعدل
تتضاعف البرکات» (همان، ج 6، ص 332.)
مقام
معظم رهبري عدالت محوری را از شاخص‌هاي مهم اقتصاد مقاومتی بیان کرده (بيانات،
01/ 01/ 1393.ص: 3) و پيشرفت اقتصادي را بدون اجراي فراگير عدالت اجتماعي نادرست
دانسته (همان،6/6/1392، ص: 28) وخواهان تنظيم همه فعاليت‌هاي مربوط به رشد و توسعه
اقتصادي را بر پايه عدالت اجتماعي و کاهش فاصله ميان درآمدهاي طبقات و رفع محروميت
از قشرهاي کم در آمد می‌باشند؛ (مكتوبات، 19/ 01/ 1378.، ص: 1) ودر بیانیه گام
دوم(22/11/1397) خواهان سنگینی کفه عدالت در تقسیم امکانات عمومی کشورشده
و فرمودهاند: باید
گوهر بی‌همتا بر تارک نظام جمهوری اسلامی باشد و هنوز نیست، عدالت در صدر هدف‌های اوّلیّه‌ی همهی بعثت‌های
الهی است و در جمهوری اسلامی نیز دارای همان شأن و جایگاه است.
از سویی معظم له، مبارزه با مفاسد اقتصادی را از مولفه‌های اقتصاد
مقاومتی (بيانات، 20/ 12/ 1392، ص 47)، كار درست و قوی اقتصادىِ، (بيانات،2/ 6/
1391، ص 29) و شاخص دولت اسلامي دانستهاند.(همان: 6/ 6/ 1392، ص28 ) و عدم
مبارزه با فساد اقتصادی را سبب احساس نا امنی و نوميدي سرمايه‌گذار، تولیدکننده و
اشتغال طلب بر شمرده (همان :مكتوبات، (10/ 2/ 1380، ص 3) و قوای کشور را به
مبارزه با فقر، فساد و تبعيض فراخوانده و امنيت كشور، وضع معيشت مردم و عزّت
بينالمللى را منحصر به آن دانسته اند.(بيانات،7/ 10/ 1379، ص29 ) ودر بیانیه گام
دوم فرمودند:
دستگاهی کارآمد با نگاهی تیزبین و رفتاری قاطع در قوای سه‌گانه حضور دائم داشته
باشد و به معنای واقعی با فساد مبارزه کند، بویژه در درون دستگاههای حکومتی همه
باید بدانند که طهارت اقتصادی شرط مشروعیّت همهی مقامات حکومت جمهوری اسلامی
است....این مبارزه بخش اثرگذاری است از تلاش همه‌جانبه‌ای که نظام جمهوری اسلامی
باید در راه استقرار عدالت به کار برد. (22/11/1397)
ازاین رو گفته شددر هر جامعه ای به فراخور ستمی که درآن رخ می‌دهد در
روابط انسان بایکدیگر،شکست عاید آن جامعه می‌گردد و برعکس آن در هر جامعه به
تناسب عدالت و ستیز با ستمی که در آن حاکم است در روابط انسان با یکدیگر، شکوفایی
دیده میشود.(دانش ،1387، ص 333، باکمی تغییر)
بنابراین،
با عنایت به آموزه‌هاي اسلام و رهنمودهاي مقام معظم رهبري، باید برای تحقق اقتصاد
مقاومتی با چاره‌اندیشی و ارائه راهکار‌هایی در راستای عدالت اقتصادی واجتماعی در
همه عرصه‌های اقتصادی گام‌‌های اساسی برداشته و نبايد گذاشت افراد دارای سوابق بد،
ناکار آمد، زیاده خواه، اسراف کار، فريفته دنيا، منافقان و بدخواهان دين و دنياي
مردم، مسئوليت‌هاي مربوط به مسائل اقتصادي را به دست گيرند. و به طور دقیق، دائمی
وهمه جانبه از حوزه‌های مدیریت در عرصه‌های اقتصادی بازرسی‌ها ونظارت‌ها ی مرئی
و نامرئی انجام پذیرد.
نتیجه‌گیری
با توجه به
مطالبی که بیان شد به نتایج ذیل دست میآید
1. رعایت
کیفیت کالاهای تولیدی و تنوع تولید همراه با توجه به نیازها و بالابردن بهرهوری
می‌توان راهبرد الگوی تولید را در اقتصاد مقاومتی تحقق بخشید.
2. روی‌آوری
آحاد جامعه اسلامی به مصرف کالای تولید داخل کشور اسلامی، همراه با دوری از
اسراف،تبذیر ورعایت قناعت می‌توان راهبرد الگوی مصرف را در اقتصاد مقاومتی ایجاد
نمود.
3. اجرای عدالت درحوزه های اقتصادی بخصوص درعرصه
تولید و مصرف، نقش مهمی در تحقق اقتصاد مقاو متی بارعایت الگوی تولید ومصرف خواهد داشت
کتابنامه
قرآن
آقا بخشی، علی و افشاری‌راد، مینو (1376)، فرهنگ علوم سیاسی، چ3،
تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران.
آیه اللهی، زهرا و دیگران، (1392)، دانش
خانواده و جمعیت، قم: دفتر نشر معارف اسلامی
ابن اشعث، محمدبن‌محمد (بی‌تا)، الجعفريات (الأشعثيات)، تهران: مكتبة
النينوى الحديثة.
ابن جوزى،
ابوالفرج عبدالرحمن بن على،(1422 ق) تحقيق: عبدالرزاق المهدي، زاد المسير فى
علم التفسير،ناشر: دار الكتاب العربي، بيروت.
ابن شعبه حرانى، حسن بن على (1363)، تحف العقول، محقق و مصحح: على‌اكبر
غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن عاشور، محمد بن طاهر (بی‌تا)، التحریر والتنویر، [بی‌جا]: [بی‌نا].
ابن فهد حلى، احمد بن محمد (1407ق)، عدة الداعي و نجاح الساعي، محقق
/ مصحح: احمد موحدى قمى، تهران: دار الكتب الإسلامي.
اداره کل پژوهش های اسلامی رسانه،کتاب / ساخت ايران؛ رسانه
ملي و حمايت از كالاي ايراني(ويراست دوم تابستان 97
اربلى، على بن عيسى (1381ق)،كشف الغمة في معرفة الأئمة، محقق و
مصحح: سيدهاشم رسولى محلاتى، تبریز: بنى هاشمى.
انوری، حسن (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: انتشارات سخن.
اورعی،کاظم (1378)، تحلیل ومحاسبه بهرهوری، تهران:
کتاب مرو.
باشگاه
خبرنگاران جوان (آبان/ 1397)
بروجردى، آقا حسين، (1386)، جامع أحاديث الشيعه، تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
بهرامی، کمیل و دیگران (1396)، تجریه اقتصاد مقاومتی در جهان و ایران،
تهران: پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات با همکاری معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و
ارشاد اسلامی.
گروه واژه گزینی (1383)، فرهنگ واژگان مصوب، تهران: نقره آبی.
تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد (1366)، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم،
محقق و مصحح: مصطفى درايتى، قم: دفتر تبليغات اسلامی.
جهانیان، ناصر (1388)، اسلام و رشد عدالت محور، قم: پژوهشگاه فرهنگ و
اندیشه اسلامی.
خامنه ای ،سید علی، حسینی(مقام معظم رهبری)
حدیث ولایت، نرم افزار نور
بيانات،28جلد،(01/ 01/ 1377) (در صحن مطهّر حضرت ثامن الحُجج، امام رضا (ع)
..... ،7/ 02/ 1390، (......، در ديدار هزاران نفر از كارگران سراسر كشور )
......20/ 12/ 1392، ( .....در جلسه تبيين سياستهاى اقتصاد
مقاومتى.)
..... 10/ 02/ 1376، (.....در ديدار جمع كثيرى از كارگران و
معلّمان در آستانهى روز كارگر و روز معلّم)
..... 1/1/ 1393
(.......در صحن مطهّر حضرت ثامن
الحُجج، امام رضا (ع)
......8/1/1390در جمع مردم و كاركنان صنعت نفت عسلويه در سفر يك
روزه به اين شهر
پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، ۱۲ آذر ۱۳۸۹
............ .........................................،
سخنرانی سال 1392
خمینی، سید روحالله(1389)، صحيفه امام، چ5، تهران: موسسه
تنظيم و نشر آثار امام خمينی.
حرعاملى، محمد بن حسن (1409ق)، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل
الشريعة، قم: مؤسسه آل البيت.
دادگر، یدالله و تیمور رحمانی) 1380)، مبانی
و اصول علم اقتصاد، قم: مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی.
درخشان، مسعود (1387)، «ماهيت و علل بحران مالی 2008 و
تأثیر آن بر اقتصاد ايران»، پژوهشنامه 9.
درويش، محيى
الدين،(1415 ق) اعراب القرآن و بيانه،ناشر: دارالارشاد،سوريه،چاپ: چهارم،
دشتی، محمد (1383) نهج البلاغه، قم: موسسه فرهنگی تحقیقاتی
امیرالمومنین.
دشتی، محمد(
1379) ، امام علی واقتصاد ، ناشر موسسه فرهنگی تحقیاتی امیر المومنین،قم
دیلمی، احمد، آذربایجانی، مسعود (1380)، اخلاق اسلامی،
تهران: نشر معارف.
راغب اصفهانى، حسين بن محمد (1412ق)، المفردات في غريب القرآن،
تحقيق: صفوان عدنان داودى، بیروت: دارالعلم.
روزنامه اقتصادی
آسیا ، شنبه / ۹
شهریور 1398 از دکتر مهدی کریمی تفرشی
روزنامه همشهری، اقتصاد، اقتصاد ایران،یکشنبه 6اردیبهشت 1388
زمخشری، محمود (1407ق)، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، بیروت: دار
الكتاب العربي.
ساموئلسن، پل (1373)، اقتصاد؛ ترجمه علیرضا نوروزي و محمدابراهیم
جهاندوست، تهران: نشر مترجمان.
سبزوارى
نجفى محمد بن حبيب الله(1419 ق) ارشاد الاذهان الى تفسير القرآن،ناشر: دار
التعارف للمطبوعات، چاپ: بيروت
سيد رضى، محمد (1414ق)، نهج البلاغة، قم: مؤسسه نهج البلاغه
شبکه ایران کالا ،(
یکشنبه20خرداد 1397)
صادقى تهرانى، محمد
(1365)، الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن، چ2، قم: انتشارات فرهنگ
اسلامى.
صبحی صالح (1414ق)، نهج البلاغه، قم: هجرت.
صدر، سيدمحمدباقر (1389ق)، اقتصادنا، چ3، بیروت: دارالفکر.
صدری، غلامحسین، افشار، نسرین و نسترن
حکمی (1369)، فرهنگ معاصر فارسی، تهران: موسسه نشر کلمه.
صدوق، علی بن‌باویه (1406ق)، فقه الرضا
مشهد: مؤسسه آل البيت عليهم السلام، مشهد.
صدوق، محمد بن على ابن بابويه (1406ق)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال،
قم: دار الشريف الرضي.
طباطبايى، سيدمحمد حسين (1417ق)، الميزان فى تفسير القرآن، چ5،
قم: ناشر: دفتر انتشارات اسلامى.
طبرى، محمد بن جرير (1412ق)، جامع البيان فى تفسير
القرآن، بیروت: دار المعرفه.
طبرسى، فضل بن حسن (1372)، مجمع البيان فى تفسير القرآن، چ3،
تهران: انتشارات ناصر خسرو.
طوسى، محمد بن حسن (1387ق)، المبسوط في فقه الإمامية، محقق و مصحح:
سيدمحمدتقى كشفى، چ3، تهران: المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية.
طوسى، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبيان فى تفسير القرآن، بیروت: دار
احياء التراث العربى.
عروسى حويزى، عبد على بن جمعه (1415ق)، تفسير نور الثقلين، تحقيق:
سيدهاشم رسولى محلاتى، چ4، قم: انتشارات اسماعيليان.
فخرالدين رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر (1420ق)، مفاتيح الغيب، چ3،
بیروت: دار احياء التراث العربى.
فيض
كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى،(1406 ق) الوافي،ناشر: كتابخانه امام أمير
المؤمنين على عليه السلامچاپ: اصفهان
فيومى، احمد بن محمد (1414ق)، مصباح المنير فى غريب الشرح الكبير ، قم:
موسسه دارالهجرة.
قمى، على بن ابراهيم (1404ق)، تفسير القمي، محقق و مصحح: طيّب
موسوى جزائرى، چ3، قم: دار الكتاب.
کاظمی،بهرام اخوان،(1386)عدالت در اندیشه های سیاسی اسلام، چاپخانه موسسه
بوستان کتاب.
كاظمى، جواد بن سعيد (1365)، مسالك الأفهام الى آيات الأحكام، چ2،
تهران:كتابفروشى مرتضوى.
کلینی، محمد بن يعقوب (1429ق)،كافي، قم: دار
الحديث.
ليثى واسطى، على بن محمد (1376)، عيون الحكم و المواعظ، محقق و مصحح:
حسین حسنى بيرجندى، قم: الحديث.
مارشال، آلفرد (1340)، اصول علم
اقتصاد؛ ترجمه حسین موتمن، تهران:
انتشارات دانشگاه.
متقی هندی، علی (1409ق)، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله.
مجلسی، محمد باقر (1410ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار
عليهم السلام، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.
محمدی ری
شهری، محمد (1388)، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، چ2، قم: سازمان چاپ و
نشر دارالحدیث.
مركز فرهنگ ومعارف قرآن، (1389)، دائرة المعارف قرآن كريم، قم: موسسه بوستان كتاب.
مریدی، سیاوش و نوروزی، علیرضا (1373)، فرهنگ اقتصادی، تهران: موسسه
کتاب پیشبرد و انتشارات نگاه.
مصطفوى، حسن (1360)، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران: بنگاه
ترجمه و نشر كتاب.
مفيد، محمد بن محمد (1413ق)، امالی، محقق و مصحح: حسين استاد ولى و
على‌اكبر غفارى ، قم: كنگره شيخ مفيد.
مقدس اردبيلى احمد بن محمد،(بی تا) زبدة البيان فى أحكام القرآن ناشر:
كتابفروشى مرتضوى، چاپ: تهران
مكارم شيرازى، ناصر، با همکاری جمعی از دانشمندان (1374)، تفسير نمونه، تهران: دار الكتب
الإسلامية.
ملاصدرا، محمدبنابراهیم (1366)، تفسیرالقرآنالکریم،
قم: انتشارات بیدار.
میرمعزی، سیدحسین (1391)، فصلنامه علمی پژهشی اقتصاد اسلامی سال دوازدهم
شماره 47.
میرمعزی، سیدحسین و قائمی‌نیا، علی‌اصغر (1390)، نقدي بر تعريف علم
اقتصاد از منظر مباني اسلامي، فصلنامه علمي مي‌پژوهشي اقتصا داسلامي، سال
يازدهم، شماره 43
میرمعزی، سیدحسین (1390)، نظام اقتصادی
اسلام (مبانی، اهداف، اصول راهیردی و اخلاق، تهران: انتشارات پژوهشکده
فرهنگ و اندیشه اسلامی.
نصیری اقدم، علی؛علی رضا، دهقان طرزجانی و...ر؛فصلنامه علمی – پژوهشی
تحقیقلت مدیریت آموزشی سال سوم شماره یکم،پائیز 1390(پیاپی 9)، مقاله(تاثیر نو
آوری بر رشد اقتصادی (مطالعه موردی کشورهای منتخب اسلامی)
نورى،
حسين بن محمد تقى،( 1408 ق)محقق / مصحح: مؤسسة آل
البيت عليهم السلام، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ناشر:
مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم
ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى (1410ق)، تنبیه خواطر ونزهه النواظر،
المعروف مجموعة ورّام، قم: مكتبه فقيه.
وکیل، امین ساعد (1383)، قانون اساسي جمهوری اسلامی
ایران در نظم حقوقی کنونی، تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.