مجمع البيان تفسيري ماندگار است كه از ديرباز تاكنون بر تارك تفاسير شيعه مي درخشد. ويژگي هاي منحصر به فرد اين كتاب، در طول تاريخ نگاه ها را به خود معطوف داشته و از آن اثري جاويدان ساخته است.

پس از تبيان، مجمع البيان، از ديگر تفاسير مهم شيعي است كه در اين نوشتار پس از معرفي پديدآورنده آن و روزگار ايشان، به بيان ويژگي هاي اين اثر ارزشمند خواهيم پرداخت.
علامه امين الاسلام، ابوعلي فضل بن حسن طبرسي از اعلام و بزرگان قرن ششم هجري و يكي از مفسران نامدار و مشهور شيعي است كه در سال 468 ﻫ .ق در خانواده اي علمي و روحاني ديده به جهان گشود. اصل و منشأ طَبْرِس، تفرش بود و به همين سبب نيز به طَبْرِسي معروف گرديد.
او دوران كودكي و تحصيل خود را در جوار بارگاه ملكوتي امام رضا(ع) گذرانيد و در فراگيري علومي چون ادبيات عرب، قرائت، تفسير، حديث، فقه، اصول و كلام فوق العاده تلاش نمود و در هر يك صاحب نظر گرديد. با وجودي كه در مدارس آن روز، علومي مانند حساب، جبر و مقابله رايج نبود و كسي براي فراگيري آن رغبت نمي ورزيد، وي به فراگيري آن علوم پرداخت و از صاحب نظران آن فن به شمار آمد. اگرچه شهرت جهاني و اعتبار علمي علامه طبرسي به تفسير و علوم قرآني است.
بزرگاني چون ابوعلي طوسي ﴿فرزند شيخ طوسي﴾، عبدالجبار مقري، حسن بن حسين بابويه قمي، موفق الدين واعظ بكرآبادي، شيخ جعفر دورستي و... در باروري شخصيت علمي و معنوي امين الاسلام نقش مهمي داشتند.
علامه طبرسي اديبي جامع بود و در ايام جواني اشعار بسياري سرود كه عموم آن ها حاوي مضامين عالي است. وي تا 54 سالگي در مشهد سكونت داشت. سپس به دعوت بزرگان سبزوار به آن ديار رفت و با پذيرش مسئوليت مدرسه دروازه عراق، آنجا را به حوزه علميه وسيعي تبديل و شاگرداني مانند رضي الدين حسن طبرسي ﴿فرزند وي﴾، قطب الدين راوندي، محمدبن علي بن شهر آشوب، ضياء الدين فضل الله حسني راوندي، شيخ منتخب الدين قمي و... را تربيت كرد. آثار متعددي كه از او به يادگار مانده است، حاكي از فضل و دانش آن عالم انديشمند و تواناست؛ آثاري مانند مجمع البيان، الكافي الشافي، جوامع الجامع ﴿كه هر سه از كتب تفسيري اوست﴾، الآداب الدينيه للخزانه المعينيه، اسرار الامامه، اعلام الوري، تاج المواليد، الجواهر، حقائق الامور، عدﺓ السفر، العمدﺓ في اصول الدين، غنيه العابد، الفائق، صحيفه الرضا، النور المبين و... .

قرن 5 و 6 ﻫ..ق از نظر شروع مناظرات و مجادلات فرق مذهبي و طوايف مختلف اسلامي امتياز خاصي دارد. كشمكش هاي ميان طرفداران فرق اسلامي در اواسط قرن 6 به اوج خود رسيد و حتي نبردهاي خونيني بين فرقه هاي مذهبي اشاعره و معتزله، شيعه و سني و نيز شافعي و حنفي پديد آمد. هر گروه براي تقويت عوامل خويش، يك دستگاه تبليغاتي عليه گروه ديگر بود. به طور كلي وضع هر يك از فرقه ها به وضع سياسي كشورها و پادشاهان شان و تعصب آنان نسبت به مذهب خود بستگي داشت.
در دوره حكومت سلطان محمود غزنوي و به خاطر طرفداري او از اهل سنت، با شيعيان بسيار بدرفتاري مي شد. شيعيان به نام رافضي مورد خشم و سخت گيري قرار مي گرفتند كه اين رفتار در دوره سلاجقه نيز ادامه يافت. در زمان وزارت نظام الملك كه به مذهب خود ﴿شافعي﴾ علاقه شديدي داشت، اين خشونت و سخت گيري بيشتر شد؛ اما در سال هاي آخر سلطنت ملكشاه، شيعيان كم كم قدرت از دست رفته خود را باز يافتند.
به طور كلي قرن 5 و 6 را بايد قرن تعصبات و دوره تسلط اهل سنت بر شيعه ناميد. با اين حال مذهب تشيع به تدريج توسعه يافت و شيعيان به تأسيس مدارس و كتابخانه ها پرداختند. برخي قرن 6 را به لحاظ علمي، يكي از درخشان ترين دوره هاي علوم قرآني و معارف تفسيري مي دانند؛ زيرا عقايد شيعه با مساعد شدن اوضاع سياسي و اجتماعي و برقراري امنيت نسبي، در زمينه علوم و معارف اسلامي رشد چشم گيري يافت. در اين قرن تفاسير ارزشمندي همچون تفسير ابوالفتوح رازي، قطب راوندي و مجمع البيان پا به عرصه حيات نهادند.
هر يك از فرقه هاي ديگر نيز با نگرش مذهبي خاص خود، به نگارش تفاسيري همچون تفسير جويني، ابن عربي، شهرستاني و... روي درآوردند.
در چنين شرايطي بود كه شيخ طبرسي با نگاه متفاوتي به حوزه تفسير وارد شد. او كه به خوبي درد را احساس كرده بود، در پي رشد و احياي انديشه وحدت فكري و تفاهم مذهبي و با عنايت به مقتضيات زمان و به منظور كاستن اختلاف هاي موجود، به ميدان ائتلاف وارد شد و قرآن مجيد را كه مورد احترام همه مذاهب بود، اساس كار خود قرار داد.
آزادانديشي، بلندنظري، سعه صدر، عفت قلم و انصاف در پژوهش، از خصايص بارزي است كه در مجمع البيان به چشم مي خورد. او خود را در منبع يا منابعي محدود نساخت؛ بلكه انديشه هاي مخالف و موافق را بررسي مي كرد و با نظر يكسان به همه فرقه ها، آنچه را كه صحيح و معقول بود، مي پذيرفت. در نقل عقيده مخالف نيز تا آنجا كه از نظر اصولي به مباني مكتبش خدشه وارد نمي كرد، دريغ نمي ورزيد.
در ميان نويسندگان كمتر كسي را مانند او مي توان يافت كه كلامش از طعن اعتراض نسبت به مخالفان خالي باشد.
شيخ طبرسي به دنبال سيره پيشوايان شيعه اماميه، دفاع از اصول و مباني شيعه را با حفظ اعتدال و نداشتن تعصب و افراط و پرهيز از غرور در آميخته بود و در نزديك ساختن انديشه هاي مذاهب اسلامي خدمتي پر ارج را به انجام رساند و نام خود را در ميان شيعيان و دانشمندان منصف اهل سنت جاودانه ساخت.
هنوز چندي از تأليف مجمع البيان توسط علامه نگذشته بود كه وي از تفسير كشاف زمخشري با خبر شد و پس از مطالعه آن تصميم گرفت تفسيري بنويسد كه محاسن مجمع و كشاف را دارا باشد؛ از اين رو تفسير <الكافي الشافي> را تأليف كرد و پس از آن به درخواست فرزند خود، تفسير <جوامع الجامع> را با موضوع جمع بين دو كتاب تفسيري خود به نگارش درآورد.
در اين نوشتار از ميان تفاسير فوق، تنها به بررسي مجمع البيان مي پردازيم.

مجمع البيان در ميان مجموعه آثار قرآني، از جايگاه بلندي برخوردار است. انديشمندان شيعه و سني به اتفاق، مجمع البيان را در جامعيت، اتقان و استحكام مطالب، ترتيب و تنظيم دقيق، تبيين و تفسير روشن و سودمند آيات، انصاف در نقد و بررسي آراء و... ستوده اند.
اين تفسير از ارزشمندترين تفاسير شيعه است كه جامع روش نقلي و عقلي است. به تعبير مرحوم سيدحسن صدر، در تاريخ اسلام نظير آن نگاشته نشده است. ايشان تمام فنون قرآن را با كوتاه ترين بيان و به نيكوترين وجه عرضه كرده است. به جرأت مي توان گفت، مجمع البيان راهنماي آثار تفسيري است.
شيخ محمد شلتوت از علماي اهل سنت نيز اين تفسير را به عنوان اثري بي نظير ستوده است. همچنين ذهبي كه در تعصب نسبت به شيعه معروف است، درباره اين كتاب چنين نوشته است: <حق اين است كه تفسير طبرسي صرف نظر از گرايش هاي شيعي و انديشه هاي اعتزالي آن، كتابي بزرگ در نوع خود است كه نشان از ژرف نگري مؤلف آن در زمينه هاي گوناگون علم و دانش دارد. او در همه زمينه هايي كه از آن سخن مي گويد، مطالب را به خوبي و زيبايي بيان مي كند>.
علامه طبرسي درباره انگيزه تأليف خود مي گويد: <در ايام جواني دوست داشتم تفسيري مشتمل بر اسرار لطيف نحوي، لغت، قرائات و... بنويسم تا اينكه به سن شصت سالگي رسيدم و آنچه كه مرا بر اين كار برانگيخت، درخواست و تشويق دوست نزديكم، ابومنصور محمدبن يحيي از سادات آل زياره و از شخصيت هاي برجسته سبزوار بود. در پاسخ به ايشان تصميم گرفتم كتابي تأليف كنم كه در نهايت تلخيص و تهذيب و حسن نظم و ترتيب باشد. همچنين انواع علوم و فنون در آن جمع گرديده، طعنه هاي دشمنان را پاسخ گويد و ديدگاه هاي اصحاب ما را درباره اصول و فروع اعتقادي به شيوه اعتدال و اختصار بيان نمايد>. مؤلف در اين كتاب، تفسير تبيان شيخ طوسي را مبناي خود قرار داده و مسائل و فروعي بر آن افزوده است.

مجمع البيان تفسيري به زبان عربي و شامل تمام آيات قرآن است؛ چنان كه خود مؤلف در مقدمه مي گويد: «كتابي در نهايت نظم و ترتيب است»؛ به گونه اي كه نظم بديع و اسلوب ساما ن مند آن تحسين همگان را در طول قرن ها برانگيخته است. بي ترديد وي آغازگر حركت تفسيري نوين و پايه گذار تدوين تفسير سامان مند بوده است؛ زيرا پيش از او دغدغه اصلي تفسيرنگاران، شرح ويژگي هاي لفظي، ادبي، لغوي و يا نقل روايت هاي پيراموني بوده است. وي در گزينش و چينش گفته ها و نوشته هاي مفسران، تافته اي نيكو بافته است كه قبل و بعد او، مانند آن را پديد نياورده اند.
مطالب مجمع البيان بر اساس محورهاي زير تنظيم شده است:
1. اشاره به مكي و مدني بودن آيات و سوره ها و موارد اختلاف آن ها؛
2. بيان تعداد آيات سوره و ذكر اقوال در اين زمينه؛
3. وجه نامگذاري سوره ها و مناسبت نام ها با محتواي سوره؛
4. ذكر فضايل تلاوت سوره و احاديث مربوط به آن؛
5 . بيان اختلاف قرائات با عنوان <القرائه>؛
6. تشريح وجوه و دلايل قرائات با عنوان <الحجه>؛
7. ذكر اعراب واژه ها با عنوان <الإعراب>؛
8 . پرداختن به معناي لغات مشكل آيات با عنوان <اللغه>؛
9. بيان اسباب نزول آيات با عنوان <النزول>؛
10. تفسير و تأويل هاي آيه با عنوان <المعني>؛
11. بيان مناسبت و ارتباط آيه با آيات قبل با عنوان <النظم>؛
12. بيان قصص با عنوان <القصه>؛
13. بررسي احكام بيان شده در آيه.
در پاره اي موارد به دنبال معناي آيات و با توجه به محور بحث، جهت توضيح بيشتر، مطالبي را تحت عنوان <فصل> بيان كرده است؛ مانند: <فصل في التقوي و المتقي>.
نگارنده قبل از شروع تفسير، مقدمات هفتگانه اي را ذكر مي كند كه شامل عناوين زير است:
1. تعداد آيات قرآن و فايده شناخت آن ها؛ 2. اسامي قاريان مشهور و راويان آنان؛ 3. تفسير و تأويل؛ 4. اسامي قرآن و معناي آن ها؛ 5. مباحثي در علوم قرآن مانند اعجاز، عدم تحريف و نسخ؛ 6. روايات مشهور در فضيلت قرآن؛ 7. مستحبات خواننده قرآن.

مجمع البيان در طبقه بندي تفاسير، در زمره تفسيرهاي جامع است. جامعيت يك تفسير به اين معناست كه مفسر در فهم معنا و تبيين قرآن از ابزارها و دانش هاي گوناگون زمان خويش بهره جسته و نيز به دانش هاي گوناگون آراسته باشد. در تفسير و تبيين آيات قرآن، تنها به يك موضوع از معارف مطرح در قرآن نظير كلام، فقه، تاريخ، اخلاق، بلاغت و... بسنده نكند؛ بلكه نگاهي همه جانبه به تمامي اين حوزه ها داشته باشد و آموزه هاي قرآن را در هر يك از عرصه هاي معرفتي قرآني بيان كند. شيخ طبرسي از هر دو معيار برخوردار بوده است؛ يعني هم در نگارش تفسير از تمامي مصادر عقلي و نقلي، كتاب و سنت، اقوال صحابه و تابعان، قواعد گويش و نگارش ادب عربي و ساختار زباني قرآن و لغت در فهم و تفسير آيات مدد گرفته است و هم خود به دانش هاي گوناگون اسلامي و زبان شناختي در حد تخصص آشنايي داشته است؛ از اين رو به طور طبيعي افق فهم او از قرآن افزايش يافته و بركرانه هاي دور دست ساحل قرآن قدم نهاده است.
ادامه دارد...