واژه «اُمّی» که در قرآن و روایات اسلامی به کار رفته است، در هر مورد مفهوم خاصي دارد. در قرآن پيامبر اسلام دو بار به اين صفت متّصف شده است.
علمای لغت و تفسیر، «امّی» را به کسی می گفتند که خواندن و نوشتن نمی توانست، از این جهت اعتقاد بر این بود که پیامبر(ص) مانند توده مردم عرب خواندن و نوشتن نمی دانست. در قسمت اوّل مقاله ابتدا مفهوم این واژه را درکتب لغت بیان و نظرهاي مختلف درباره واژه «امی» را از قول علما و مفسران می آوریم، سپس نظر مختار را با دلایل و شواهد انتخاب مي كنيم.
در بخش دوم مقاله با توجه به این که مستشرقان در مورد «امّی» بودن پیامبر(ص) اختلاف دارند و گاه با هدف رسيدن به مصدر غیر وحیانی براي قرآن، حضرت را غیر امّی معرفی نموده اند، نظر برخی مستشرقان را به صورت موافق و مخالف ذکر و بررسی و نقد مي كنيم.

قرآن، پيامبر اسلام، امی، مستشرقان

در مورد این پرسش که آیا پیامبر خواندن و نوشتن می دانست یا خیر، مستشرقان پاسخ های متفاوتی داده اند، البته اظهارات آنان در این خصوص آن قدر گسترده نیست كه کتاب یا مقاله مستقلی را شكل داده باشد؛ بلکه نظرهايشان را، در لابه لای کتاب های تاریخ قرآن و سیره پیامبر(ص) یا ضمن ترجمه متن قرآن آورده اند و گاه بیان آنان به صورت مستقیم ابراز نشده؛ بلکه به تلویح یا کنایه می توان مطلبی را مبنی بر امّی بودن یا نبودن حضرت دریافت و همين امر جست وجو و تتبع را در مورد پاسخ این پرسش مشکل كرده است.
از طرف دیگر آنان که نظر خود را در مورد مفهوم «امّی» بودن بیان کرده اند، بيشتر سخن خود را به دلائل و شواهدی مستند نکرده اند که بررسی و نقدپذير باشد. شاید بتوان گفت بیشترین اظهارها در این زمینه، به رژی بلاشر محقق و خاور شناس فرانسوی و مونتگمری وات مربوط است. ایشان بحث خود را به شواهد و دلايلی مستند می کنند. ما دلايل ایشان را در جای خود بحث و بررسی مي كنيم. و به نظرها و بیانات دیگر مستشرقان در حدّ کوتاه بسنده می نماییم. از آن جا که برخی از مستشرقان سخنان خود را مستند به دلیلی نکرده اند تا بتوان به قطع در مورد آن دلایل، به رد یا اثبات پرداخت، به ذكر سخن آن ها اکتفا می كنیم.
در این مقاله، مستشرقان را در گروه، موافق «امّی» بودن پیامبر(ص) و مخالف «امّی» بودن پیامبر تقسیم بندی و نظر کسانی را كه پیامبر اکرم(ص) را ناتوان از نوشتن و خواندن می دانستند، به صورتي جزيي نقد مي كنيم؛ اما دلايل و شواهد خاورشناسانی را که پیامبر اکرم(ص) را برخلاف نظر قرآن و علمای اسلامی، توانا بر خواندن و نوشتن می دانند، بیان و بررسي و نقد، و آن ها را با مستندات عقلی و نقلی رد مي كنيم.

واژة «امّی» ـ منسوب به امّ ـ در قرآن کریم و به عنوان یکی از ویژگی ها و صفات پیامبر اسلام(ص)، دو بار به صورت مفرد ذکر شده است (اعراف/ 158 ـ 157) جمع این واژه به صورت «امّیون» یک بار در باره قوم یهود آمده (بقره/ 78) و سه بار به گونه «امیّین» در خصوص اعراب و بت پرستان به کار رفته است (آل عمران/ 20 و 57؛ جمعه/ 2). ابن فارس می نویسد:
«این واژه در اصل یک معنا دارد که از آن چهار معنای نزدیک به هم، یعنی: اصل، مرجع، جماعت و دین متفرع می شود» (ابن فارس، مقاييس اللغة، ج1، ص21).
شیخ طبرسی می گوید:
«امّی کسی است که ناآشنا به نوشتن است، چنین فردی را به یکی از چند دلیل، امّی می نامند: اول. از امّت به معنای خلقت گرفته شده باشد؛ یعنی کسی که بر خلقت و طبیعت اصلی خود باقی است. دوّم. مأخوذ از امّت به معنای جماعت باشد؛ يعني فردی که هم چون توده مردم با نوشتن سرو کار ندارد. سوّم. برگرفته از امّ باشد؛ یعنی کسی که به همان حالت و طبیعت که از مادر زاییده شده است، بماند» (طبرسي، مجمع البیان، ج 1، ص 144).
راغب اصفهانی می نویسد:
«امّی کسی است که نمی نویسد و نمی خواند. قطرب گوید: امّی از امّیه به معنای غفلت و نادانی گرفته شده است، بنابراین در مورد کسی که شناخت و معرفت اندک دارد، واژة امّی را به کار می برند؛ امّا این که چرا پیامبر اسلام را امّی نامیده اند، به اعتقاد برخی وي مانند توده مردم، اهل نوشتن نبود به نظر عده ای دیگر حضرت نمی نوشت و از روی کتابی نمی خواند و این فضیلتی برای او شمرده می شود، زیرا پیامبر(ص) با توجه به حفظ قرآن و تضمینی که خداوند در مورد قرائت او داده بود «سَنُقرئُکَ فَلاتَنسی» (اعلی/ 6)، نیازی به کتابت و قرائت از روی کتاب نداشت. برخی دیگر هم معتقدند: امّی منسوب به امّ القری است؛ یعنی اهل مکه (راغب، مفردات في غريب القرآن، ماده، امّ).
علامه طباطبایی می نويسد:
«امّی منسوب به امّ است؛ یعنی فردی که نمی خواند و نمی نویسد، در حقیقت دلسوزی و مهربانی مادر نسبت به چنین فردی مانع از آن مي شود که کودک خود را برای آموزش و تربیت نزد معلم بفرستد و فقط خودش او را تربیت مي كند» (طباطبايي، المیزان في تفسير القرآن، ج 1، ص 215).
قاسمی نيز امّی را این گونه تفسیر می کند:
«کسی که دانش خود را از بشر نیاموخته است» (قاسمي، محاسن التأویل، ج7، ص 2869)

1) «الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِندَهُمْ فِي التَّورَاةِ وَالْإِنْجِيلِ...» (اعراف/ 157)؛ «(همان) كسانى كه از فرستاده‏ى (خدا)، پيامبر درس‏نخوانده، پيروى مى‏كنند؛ آن (پيامبرى) كه (صفات) او را نزدشان در تورات و انجيل نوشته مى‏يابند ....».
بيشتر مفسران در تفسیر نوشته اند:
«امّی» از ماده «امّ» به معنی مادر یا امت به معنی جمعیت گرفته شده، لذا برخی آن را به معنی درس نخوانده و استاد ندیده می دانند؛ یعنی به همان حالتی که از مادر متولد شده، باقي مانده است برخی هم به معنی کسی مي دانند که از میان امت و توده مردم برخاسته است؛ نه از میان اشراف، مرفهان و جباران و عده اي به مناسبت این که مکه را «امّ القری» می گویند، این واژه را مرادف مکّی دانسته اند؛ البته هیچ مانعی ندارد که اين واژه اشاره به هر سه مفهوم باشد (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 6، ص 396 و 397).
آیت الله جوادی آملی در تفسیر آیه مي نويسد:
«این واژه کنایه از آن است که آن حضرت با این که مکتب نرفته و درس نخوانده، آموزگار صد مدرس شد وگرنه خود این صفت نشان کمال نیست (جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ج 5، ص 299).
2) «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلاَلٍ مُبِينٍ» (جمعه/ 2)؛ «او كسى است كه در ميان درس‏ناخواندگان فرستاده‏اى از خودشان برانگيخت؛ كه آياتش را بر آنان مى‏خواند [و پيروى مى‏كند] و رشدشان مى‏دهد [و پاكشان مى‏گرداند] و كتاب [خدا] و فرزانگى به آنان مى‏آموزد؛ درحالى كه قطعاً، از پيش در گمراهى آشكارى بودند». علامه طباطبایی امّیین را به معنای کسانی می داند که نمی خواندند و نمی نوشتند (طباطبایی، حسین، همان، ج19، ص455) و منظور از این افراد هم قوم عرب است. طوسی و طبرسی همین معنا را از مجاهد و قتاده نقل کرده اند (طوسی، التبیان، ج10، ص4؛ طبرسی، مجمع البیان، ص 284).
آيت الله مكارم در تفسير نمونه امّیین را جمع امّی، به معنی درس نخوانده مي داند و تأکید می کند که امّی منسوب به امّ است؛ یعنی شخصی که مکتبی جز مکتب دامان مادرش ندیده است. وي (مکارم شیرازی، همان، ج24، ص106) نمی پذیرد که مراد از امّیین در این آیه، اهل مکه باشند؛ چرا که نه پیامبر اسلام تنها براي اهل مکه مبعوث شد و نه سوره جمعه در مکه نازل شد.
در بین مفسران اهل سنّت، طبری و فخررازی و بعضی دیگر آورده اند که مراد از امّیین در این آیه، قوم عرب است که نمی توانستند چیزی بخوانند یا بنویسند (فخر رازي، مفاتیح الغیب، ج 30، ص538).
3) «وَمَا كُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلاَ تَخُطَّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ» (عنکبوت/ 48)؛ «و پيش از اين (قرآن) هيچ كتابى نمى‏خواندى [و پيروى نمى‏كردى‏] و با دست راستت آن را نمى‏نوشتى؛ در صورتى كه (اگر مى‏خواندى و مى‏نوشتى) حتماً، باطل‏گرايان شك مى‏كردند».
اکثر مفسران شیعی معتقدند منظور آیه این است که تو پیش از نزول قرآن، نمی خواندی و نمی نوشتی؛ زیرا اگر می خواندی و می نوشتی، آنان که در پي تشکیک در صحت وحیانی بودن قرآن اند، با استناد به این پیشینه تو، درباره مطالب قرآن به شک می افتادند و می گفتند که این آیات ساخت توست (فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج4، ص119؛ طباطبایی، ترجمه المیزان، ج 16، ص 207).
برخی نیز می گویند: مراد آیه این است که تو پیش از نزول قرآن نمی توانستی بخوانی یا بنویسی؛ زیرا اگر می توانستی بخوانی و بنویسی، اهل باطل در صحت مطالب قرآن به شک می افتادند؛ به عبارتی ديگر برخی از این آیه، نفی عادت پیامبر بر خواندن و نوشتن، پیش از نزول را فهمیده اند و برخی نیز عدم توانایی بر این امر را برداشت كرده اند (طوسی، التبیان، ص216؛ شبر، صفوه التفاسیر، ص605).
فخر رازی می نویسد: این یکی از معجزات پیامبر است که با وجود این که پیش از نزول قرآن، کتابی نخوانده و چیزی ننوشته بود، این کتاب آسمانی پر محتوا را آورد (فخر رازي، مفاتیح الغیب، ج 9، ص 64).
سید مرتضی می گوید: آیه دلالت می کند که پیامبر9 قبل از نبوت، نوشتن نمی دانست؛ اما پس از نبوت، باید آشنایی پیغمبر9 به خواندن و نوشتن تجویز کنیم؛ یعنی آن را احتمال دهیم (تاریخ قرآن، حجتی، ص197).
دوم. دلایل و شواهد روایی و تاریخی بر امی بودن پیامبر9
علاوه بر آیات شریفه قرآن کریم، دلایل روایی و تاریخی نیز اين موضوع را تأیید می نماید. خلاصه اي از اين دلايل را مرور مي كنيم.
در غزوه احد، عباس عموی پیامبر9 در مکه بود و چون ابو سفیان با لشکر خود به قصد جنگ با حضرت از مکه روانه مدینه شد، عباس مردی از بنی غفار را به مزدوری گرفت تا پنهانی راه ده روزه را در سه شب طی کند و نامه ای را به پیغمبر9 برساند. پیامبر در قبا بود و چون نامه عباس به او رسید، مهر از نامه بر گرفت و آن را به اُبیّ بن کعب داد تا بخواند. اُبیّ نامه را برای پیامبر خواند و رسول خدا از او خواست موضوع را پنهان دارد؛ در صورتی که اگر ایشان خواندن می دانست، چنین نامه پنهانی را به دیگری نشان نمی داد (صحیح، بخاری، المغازی، باب 17 و 20).
تمیم بن جراشه مي گويد: در وفد ثقیف بر رسول خدا9 وارد شدیم تا اسلام بیاوریم. خواستیم نوشته ای بگیریم و در آن چند شرط بگنجانیم. ما می خواستیم ربا و زنا بر ما حلال باشد . با نوشته نزد پیغمبر9 رفتیم. حضرت به خواننده نامه گفت که بخوان. چون به واژه ربا رسید، فرمود: دست مرا برآن بگذار. پس دستش را بر آن نهاد و فرمود «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا» و آن را پاک کرد (طبری، تاريخ، ج 3، حوادث سال نهم).

معادل انگلیسی واژه «امّی» در دائرة المعارف اسلام، «illiteracy» (دائرة المعارف اسلام، ص 492) و در دائرة المعارف قرآن به صورت کلمه اصلی «ummi» (دائرة المعارف قرآن، ص 606) وارد شده است. اربری گیوگور آورده است:
«طبق تفسیر رازی که محمد مردی بود که چیزی را از استادی یاد نگرفته بود و کتابی را نخوانده بود و در مکتب درسی شرکت نداشت، چون پیامبر9 به طور طولانی در مکه بود و از آن جا خارج نشد تا در محل دیگری علمی را بیاموزد و مکه محل دانشمندان نبود، بنابراین خدا درهای علم و دانش را بر قلب او گشود»؛ لذا واژه «امّي» را گاهي متون انگلیسی به صورت «unlearnd» (دائرة المعارف اسلام، ص 496) نیز ترجمه کرده اند. به نظر می رسد این ترجمه برای واژه امی بهتر باشد، زیرا حضرت با این که مکتب و استاد ندیده بود، از علوم اولین و آخرین آگاه بود و به عبارت دیگر علم ایشان «لدنّی» بود.
عده ای از خاور شناسان گمان برده اند وصف «امّی» با دانستن خواندن و نوشتن منافاتی ندارد و پیامبر خوانا و نویسا بود. برخي ديگر مشرکان و بت پرستان را «امّیون» می دانند و دلیلشان هم جمله «ummat ha olam» است که عبرانیان بر غیر خود اطلاق می کردند و گفته اند واژه «امت» به معنی جماعت بزرگ و توده مردم از واژه «ummetha»ی سریانی است (shorter. P. 764 .Horovitz: S.51. Buhl – shaeder: Das Leben muhammeds. Leipzig 1930 . S . Nolddeke I. S. 14) هود خود را بنی اسرائیل و غیر عبرانیان را معمول «اGoy» و جمع آن «Goyim» می خوانند.
بعضی از مستشرقان واژه «امّیین» را عربی «گوی و گوییم» می دانند. بدین ترتیب یهود همسایگان عرب خود را «امّی» می خواندند و منظورشان جهل به قرائت و کتابت نبود؛ بلکه بیش تر مفهوم بیگانه و «Goyim» مورد نظرشان بود.

اين خاور شناس فرانسوی می نویسد:
«در ظاهر به نظر می رسد که هیچ کسی در مکه به این نمی اندیشید که به حضرت محمد نوشتن و خواندن بیاموزد. در آن زمان، هنر نگارش و خواندن ، به نظر عرب ها اهمیتی نداشت، از این رو در قبیله قریش بیش از هفده نفر خواندن و نوشتن را نمی دانستند. معلوم نیست شخص حضرت چیزی نوشته باشد. او پس از نبوت، نويسنده ویژه داشت. با این وجود، معروف ترين و مشهورترین کتاب عربی بر زبان او جاری شد و نکات ظریف امور گوناگون را بهتر از مردم آموزش ديده، می دانست» (دورانت، ویل، قصه الحضاره، ج 13، ص 21 و 22).
بررسي: این که پیامبر9 پیش و پس از بعثت چیزی ننوشت و با سوادترین و داناترین فرد به امور گوناگون بود، به قطع درست است؛ اما در مورد این که نگارش و خواندن در نظر عرب ها اهمیتی نداشت و در میان قریش بیش از هفده تن توان خواندن و نوشتن نداشتند، باید گفت مطلب به این گونه نیست؛ زیرا تعداد افرادی كه توانایی خواندن و نوشتن داشتند، بیش از این ها بود (جواد علی ، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ص 107 و 108).

توماس کارلایل مورخ و فیلسوف و خاور شناس انگلیسی می نویسد:
«چیز دیگری که نباید فراموش کنیم، این است که پیامبر هرگز درس هایی را نزد استادی فرا نگرفت. در آن زمان صنعت خط و نگارش تازه میان مردم عرب پیدا شده بود و من معتقدم حقیقت این است که حضرت محمد با نگارش و خواندن آشنا نبود و هر آن چه فرا گرفته بود، زندگی در صحرا و تحمل شرایط زیست در آن جا بود» (کارلایل، توماس، الابطال، ترجمه محمود السباعی، ص 54).
وي در جای دیگر معتقد است که خداوندگار عالم، آموزگار بزرگ محمد است. وي می نویسد:
«... او بزرگ مردی است که خداوند به او علم و حکمت آموخته، پس بر ما واجب است که به او گوش فرا دهیم» (زمانی، قرآن و مستشرقان، ص 108، به نقل از: «الابطال»).
بررسي: به نظر مي رسد ديدگاه توماس کارلایل و ویل دورانت با نظر اکثر علمای اسلام یکی است و از این جهت بر ديدگاه اين دو می توان مهر تأیید نهاد.

اين خاورشناس انگلیسی در کتاب «عذر به پیشگاه محمد و قرآن» می نویسد:
«در مورد تحصیل و فراگیری دانش، آن گونه که در جهان رواج دارد، همگان معتقدند که حضرت درس نخواند و چیزی نیاموخت، مگر آن چه در قبیله قریش رواج داشت» (قمیحا، دفاع عن حضره الرسول المصطفی من طریقی السنه والشیعه، ص 356).
بررسي: در نظر ما نیز همان گونه که قرآن و روایات بیان کرده اند، پیامبراکرم9 پیش از نزول چیزی نخوانده و ننوشته است.

کنستان ویرژیل گیورگیو خاور شناس رومانیانی مي نويسد:
«علت این که قرآن به تدریج نازل شد به طوری که در سوره 25 قرآن به اسم فرقان، آیه 32 ذکر گردیده، این است که حضرت محمد بتواند آیات قرآن حفظ کند و آن را به خاطر بسپارد و دیگر این که آیات قرآن به اقتضای زمان، حوادث و لزوم وضع قوانین جدید، نازل می گردید. پیغمبرانی که قبل از محمد کتاب آسمانی آوردند، امی یعنی بی سواد نبودند، لذا کتاب آسمانی یک مرتبه بر آن ها نازل شد، ولی حضرت محمد امی بود و به همین جهت، آیات به تدریج بر وی نازل می گردید که بتواند تمام آن ها را به خاطر بسپارد» (ویرژیل محمد پیامبری که باید از نو شناخت، ص 68).
وي در جای دیگر می نویسد:
«حضرت محمد سواد نداشت و نزد هیچ آموزگاری درس نخوانده بود» (همو، ص 45).
وي بار دیگر همین سخن را تکرار می کند و می نويسد:
«با این که پیامبراسلام(ص) امی بود، در اولین آیات که بر وی نازل شده صحبت از قلم و علم یعنی نوشتن و نویساندن و فرا گرفتن و تعلیم دادن است. هیچ دینی را نمی توان یافت که مبدأ آن علم و معرفت این قدر ارزش و اهمیت داشته باشد ...» (زمانی، ص 106).
بررسی: اعتقاد این خاورشناس مبنی بر این که پیامبر پیش از بعثت بی سواد بود و نزد هیچ استادی درس نخوانده بود، درست است، اما روش و استدلالش نادرست به نظر مي رسد؛ چرا که امّی بودن پیامبر با معنایی که او اراده کرده است، نمی تواند دلیلی برای نزول آیات قرآن به صورت تدریجی باشد؛ زیرا خود قرآن دلیل تدریجی بودن نزولش را در آیه 106 سوره اسرا بیان می کند و می فرماید:
«وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى‏ مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلاً»؛ «و قرآن، (آيات) آن را از هم جدا كرديم، تا آن را با درنگ بر مردم بخوانى؛ و آن را (به‏تدريج) كاملاً فرو فرستاديم».
لذا می توان گفت، بنا بر نظر مفسران، حکمت تدریجی بودن نزول قرآن، با درنگ خواندن آن بر مردم است. آیت الله معرفت در این باره می نویسد:
«حکمت تدریجی بودن نزول قرآن این است که آنان احساس کنند همواره مورد عنایت خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطه آنان با حق تعالی بر قرار است و دل گرمی آنان تداوم داشته باشد» (معرفت، محمد هادی).
قرآن حکمت تدریجی بودن خود را به این گونه بیان مي كند:
«كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلاً»؛ (فرقان/ 32)، «اين‏گونه (قرآن را به تدريج فرو فرستاديم) تا دل [سوزان‏] تو را بدان استوار گردانيم، در حالى كه آن را كاملاً مرتب و آرام (بر تو) خوانديم».
این امر نشان می دهد که آرامش یافتن وجود پیامبر9 و استوار شدن قلب ایشان ، هدف دیگر نزول تدریجی بود. این آیه، همان آیه ای است که کنستان ویرژیل گیورگیو با استناد به آن، سعی داشت دلیل نزول تدریجی قرآن را به دست آورد، ولی عبارت «لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ» به هیچ روی تفسیر وی را بر نمی تابد؛ زیرا او معتقد است پیامبر9 امّی می باشد و از این رو آیات به صورت تدریجی بر ایشان فرو فرستاده مي شد؛ در حالی که ارتباطی بین عدم نخواندن و ننوشتن و تدریجی بودن نزول قرآن وجود ندارد.
با این توضیح روشن می شود که به اعتقاد این مستشرق رومانیایی، پیامبر9 پیش از بعثت بی سواد بود و توانايي خواندن و نوشتن نداشت و این دیدگاه بسیاری از اندیشمندان شیعه نیز می باشد.

«ادوارمونتیه» خاورشناس فرانسوی و «آماری» مستشرق ایتالیایی و «کازیمریسکی» خاور شناس لهستانی اند و رژی بلاشر آنان را از افرادی می داند که واژه امّی را به عنوان یکی از صفات پیامبر9 به معنای «پیامبر ناتوان بر خواندن و نوشتن» گرفته اند (بلاشر، در آستانه قرآن، ص 21).
بررسي: با توجه به این مسأله که مونتیه و آماری امّی بودن را به صورت مطلق به کار برده اند، می توان گفت منظورشان ناتوانایی پیامبر پیش و بعد از بعثت است که اين نظر با برداشت بعضی از مفسران و علماي شیعه هم خوان است؛ زیرا به عقیده برخی دیگر از اندیشمندان مسلمان توانایی خواندن و نوشتن که نوعی کمال است، هم زمان با نبوت به رسول الله افاضه شد.

آرمسترانگ خاورشناس آمریکایی می نویسد:
«قرآن محمد را امی یعنی بی سواد می خواند، ولی هدف قرآن از تکیه بر امی بودن پیامبر، القا وحی بودن پیام الهی است. بعضی از محققان غربی بر این باورند که محمد9 چون تاجر بوده، حتماً خواندن و نوشتن را می دانسته است و هدف از امی بودن نامیدن او، نه بی سواد بودن خود است، بلکه او را پیامبر افرادی معرفی می نماید که دارای کتاب نیستند. بدین ترتیب لغت امی به معنای «غیر یهودی» ترجمه می شود... . هیچ سند تاریخی دقیقی از این که محمد می توانسته بنویسد و بخواند وجود ندارد» (آرمسترانگ، کارل، زندگی نامه پیامبراسلام، ترجمه کیانوش حشمتی، تهران، انتشارات حکمت، 1383، ص 113 و 114).
بررسي: محمد رشيد رضا، شیخ محمد عبده، آیت الله خویی و آیت الله ضیا آبادی نيز همین نظر دارند؛ اما اعتقاد افرادي چون آیت الله معرفت، استاد مطهری و... اين است که پیامبر بعد از بعثت توانست بخواند و بنويسد.

کنت هنری دی کاستری می نویسد :
«محمد9 نمی خواند و نمی نوشت؛ بلکه او امّی بود» (خیر الدرع، محمد، نبی الاسلام شخصیته، حیاته، رسالته فی عرض جدید علی اضواء العلم والفلسفه والتاریخ، ص 68).
بررسي: طبق دیدگاه وی پیامبر در تمام عمر ناتوان از خواندن و نوشتن بود؛ در حالی که این ناتوانی تنها در خصوص دوران پیش از بعثت پذیرفتني است. شاید كسی بگوید که این خاور شناس از توانایی یا ناتوانی پیامبر سخن به میان نمي آورد بلکه مي گويد که ایشان نخواند و ننوشت.
در پاسخ مي گوييم: اولاً او نظر دقیقی ارائه نکرده و منظور خود را واضح بیان نداشته است. ثانیاً آوردن لفظ امی در کلام او نشان می دهد که منظورش از نخواندن و ننوشتن، ناتواني بر این دو امر است؛ زیرا افرادی که معتقد به ناتواني پیامبر بر این دو امرند، از واژه امی به عنوان یک لغت معادل و مترادف برای شخص ناتوان از خواندن و نوشتن بهره می گیرند.

اين مستشرق فرانسوی می نویسد:
با این که محمد امی بود در اولین آیات که بر وی نازل شده، صحبت از قلم و علم، یعنی نوشتن و نویساندن و فراگرفتن و تعلیم دادن است. در هیچ یک از ادیان بزرگ این اندازه برای معرفت قايل به اهمیت نشده اند و هیچ دینی را نمی توان یافت که در مبدأ آن ، علم و معرفت این قدر ارزش و اهمیت داشته باشد. اگر محمد یک دانشمند بود، نزول این آیات در غار حرا تولید حیرت نمی کرد؛ چون دانشمند قدر علم را می داند، ولی او سواد نداشت و نزد هیچ آموزگاری درس نخوانده بود. من به مسلمانان تهنیت می گویم که در مبدأ دین آنان، کسب معرفت، این قدر با اهمیت تلقی شده است» (لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ص 119 تا 120).

اين دسته گاه بر اساس دلايل و شواهدی و بیشتر بدون دلیل و استدلال معتقدند كه پیامبراکرم خواندن و نوشتن می دانست. اين عده در پی این پیش فرض اشتباه، دچار اشتباه ها و مغالطه های دیگر ی در مورد قرآن شده اند. در این قسمت آراي این دسته را بررسی مي كنيم.

«آلویس اسپرینگر» خاور شناس اطریشی است دکتر رامیار درباره او می نویسد:
«اسپرینگر از کسانی است که معتقد بود پیامبر خواندن و نوشتن می دانست وحتی کتاب هایی به نام اساطیر الاولین و صحف ابراهیم را درباره عقاید و ادیان و داستان های گذشتگان خوانده بود». (رامیار، تاریخ قرآن، ص 507).
وي در جلد اول کتابش با عنوان «زندگانی و اعتقاد محمد» می نویسد:
«اهل جزیرة العرب پیش از محمد به دو گروه اهل کتاب و بت پرستان تقسیم می شدند. اهل کتاب از یهود، نصاری و صابئین تشکیل می شدند و آنان قبیله هایی بودند که بر آن ها وحی نازل شده بود؛ در حالی که بت پرستان بهره ای از وحی آسمانی نداشتند» (البدوی، دفاع عن القرآن ضد منتقدیه، عبد الرحمان، ص 14).
او در جلد دوم کتابش هم می نویسد: «امّی با بت پرستان هم معنا می باشد» (همو).
بررسي: مبنای اعتقاد اسپرينگر «توانایی پیامبر بر خواندن و نوشتن پیش از بعثت» است و این پذیرفتني نيست چون پیامبر، به نقل آیات و روایات، پیش از بعثت بر این دو امر توانا نبود. دلایل «امّی» بودن پیامبر9 و ناتواني او قبل از بعثت، به استناد آیات و روایات حتمی است؛ به گونه ای که نمی توان در این باره شکی روا داشت و بسیاری از خاورشناسان هم این مسئله را تأیید كرده اند. اسپرینگر معتقد است كه پیامبر عقاید و داستان های امت ها و ادیان پیش از خود را خوانده است؛ در حالي که آیات قرآن (عنکبوت/ 48) به روشنی خلاف این مطلب را نشان می دهند. «وَمَا كُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلاَ تَخُطَّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ»؛ «و پيش از اين (قرآن) هيچ كتابى نمى‏خواندى [و پيروى نمى‏كردى‏] و با دست راستت آن را نمى‏نوشتى؛ در صورتى كه (اگر مى‏خواندى و مى‏نوشتى) حتماً، باطل‏گرايان شك مى‏كردند».
اشتباه دیگر او اين است که تصور کرده عبارت اساطیر الاولین در آیه پنجم سوره فرقان، نام کتابی است؛ در حالی که به نوشته مرحوم رامیار «صرف نظر از آن که قرآن ذکر می کند که قریش از روی استهزاء ، گفتار پیامبر خدا9 را افسانه های گذشتگان می خواندند، اگر کتبی به این نام ها وجود داشت، معاندین پیامبر می گفتند. هیچ معقول نیست که پیغمبر آن چه را که در کتب دیگر بوده به خود نسبت دهد و بعد نام آن کتب را هم ذکر نماید» (رامیار، تاریخ قرآن، ص 507).
آیه شریفه می فرماید:
«وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاؤُوا ظُلْماً وَزُوراً، وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى‏ عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلاً»؛ (فرقان/ 4ـ5) «و كسانى كه كفر ورزيدند گفتند: «اين [كتاب‏] نيست جز دروغى بزرگ كه آن را بربافته است و گروهى ديگر او را بر اين (كار) يارى داده‏اند.» و به يقين، (با اين سخن،) ستم و باطلى را آوردند، و گفتند: (اين‏ها) افسانه‏هاى پيشينيان است، در حالى كه آنها را نوشته است و آن (افسانه‏ها)، صبحگاهان و عصرگاهان [و شب هنگام‏] بر او ديكته مى‏شود».
1ـ فاعل و گوینده تهمت «وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا» است؛ یعنی کفار عرب این تهمت را به پیامبر زدند و گفتند این قرآن نیست؛ مگر کلامی منحرف از وجهی ای که باید داشته باشد، چون کلام خود محمد است که به خدا نسبت داده است.
2ـ واژه اساطیر جمع اسطوره است که به معنای خبر نوشته شده است؛ ولی بیش تر در اخبار خرافی به كار مي رود و با واژه اکتباب ، نوشتن را به حضرت نسبت داده اند ، با این که می دانستند حضرت نوشتن نمی داند ، از باب مجاز ، و یا از این باب است که داده باشد دیگران بنويسند هم چنان که امیری می گوید من به فلانی چنین نوشتم، با این که منشی او به دستورش نوشته است. به شهادت این که دنبالش گفتند : فهی تملی علیه بکره واصیلاً، پس این قرآن صبح و شب بر او املا می شود؛ زیرا اگر خودش نویسنده بود ، دیگر املا معنا نداشت. بعضی دیگر از مفسران گفته اند : اصلاً کلمه اکتباب به معنی استکباب است؛ یعنی این که از کسی بخواهد برایش بنویسد (طباطبايي، همان، ترجمه، ج18، ص256). به عبارت دیگر ، آیه دوم در پی تبیین و بیان آیه اول است که منظور از افک اين است که آن قوم ، اساطیری قدیمی برایش می نویسند و املا می کنند تا حفظ شود ، آن گاه او به عنوان کلام خدا برای مردم می خواند، بنابراین، آیه توانایی پیامبر اکرم9 را بر خواندن و نوشتن نشان نمی دهد؛ بلکه این نوع برداشت غلط اسپرینگر ناشی از بد فهمی او از آیه است؛ زیرا:
اول ) کتابی به نام اساطیر الاولین وجود ندارد؛
دوم) تمام آیه شریفه قول کفار است؛ نه این که جمله «اکتتبها فهی تملی علیه» تا آخر پرسش انکاری خدا از اساطیر الاولین باشد و قبل از آن از کفار؛ زیرا این معنا با سیاق درست در نمی آید (همو).

نولدکه خاور شناس آلمانی، نويسنده کتاب «تاریخ قرآن» (قدیمی ترین کتاب موجود در خصوص تاریخ قرآن کریم) و متخصص زبان های سامی، لغات شرقی و آرامی بود. با این که نزديك به یک قرن از انتشار کتابش می گذرد ، هنوز هم نقدهای مفصلی بر آرا ی تندش به نگارش در مي آيد. محققان علوم قرآنی معتقدند تمام تحقیقاتی که بعد از نولدکه در باره قرآن کریم نوشته شده؛ به گونه اي از آرا و اندیشه های او تأثیر پذیرفته اند (ربیعی آستانه، معرفی چند اثر برجسته مستشرقان، بینات، ش30). به اعتقاد نولدكه واژه «امّی» به عنوان صفت پیامبر، نشان نمی دهد که ایشان با خواندن و نوشتن نا آشنا بود، بلکه بدین معناست که ایشان با کتاب های ادیان پیش از خود آشنایی نداشت و آن ها را نخوانده بود (رضا، محمد رسول الله9، ص 57).
با این که تمامی مفسران و مترجمان قرآن مجید، واژه «اقرء» در آغاز سوره علق را به معنی «خواندن» گرفته اند؛ ولی نولدکه برای نخستین بار در تاریخ قرآن کلمه «اقرء» را در آغاز سوره علق به معنی «وعظ و تبلیغ» گرفت؛ نه خواندن (ربیعی، همان).
نولدکه به این نتیجه می رسد که «امّی» بر جهل پیامبر و ناتواني وي بر خواندن و نوشتن دلالت نمی کند ، بلکه تنها نشان می دهد که وي کتب عهدین را نمی شناخت.

1ـ ترجمه وي از «اقرء» بر خلاف همه مفسران، لغت دانان عرب و خلاف قرآن است و چنين معنايي در هیچ کتاب تفسیری و روایی نیامده است. ایشان برای ترجمه اش و بر ادعايش مبنی بر این که «پیامبر با خواندن و نوشتن آشنا بود، ولی کتب مقدس را نخوانده است» دليلي نياورده است.
2ـ در رد ادعای دوم او (غیر امّی بودن رسول خدا) می گوییم: صنعت خط کمی قبل از ظهور اسلام و تازه وارد جزیره العرب شده بود و اوضاع و احوال محیط آن روز حجاز چنان بود که اگر کسی خواندن و نوشتن می دانست، معروف عام و خاص می شد. افرادی که مقارن ظهور اسلام این صنعت را می دانستند ـ در مکه و مدینه ـ معروف و انگشت شمار بودند، لذا نامشان در تاریخ ثبت شده است. اگر رسول خدا در زمره آنان می بود، به قطع به این صنعت شناخته می شد و چون اسمی از حضرت برده نشده است، معلوم می شود كه با خواندن و نوشتن سر و کار نداشت.
در انتها باید گفت مستشرقان به خاطر پیش فرض ها و مبانی اشتباه، دچار خطاهاي پي درپي می شوند، مثلاً نفهميدن درست واژه «امّی» باعث شده است نولدکه در کتاب تاریخ قرآن، مصادر خارجی برای قرآن کریم در نظر بگیرد و به غلط اظهار کند که پیامبر9 در قصص قرآنی از معارف مسیحی و یهودی که به صورت شفاهی به اعراب منتقل شده بود، تأثير پذيرفت.

گوستاو ویل خاورشناس آلمانی به پیروی از نولدکه معتقد است که پیامبر اکرم9 با خواندن و نوشتن آشنایی داشت؛ ولي پیش از بعثت، کتب یهود و نصاری را نخوانده بود. در کتاب «تاریخ القرآن» عبد الصبور شاهین در مورد یکی از دستاوردهای پژوهش ویل آمده است: او با نظر به آیه شریفه «وَمَا كُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلاَ تَخُطَّهُ بِيَمِينِكَ» چنین نتیجه ای مي گيرد و با توجه به ریشه «تتلو» (ت ل و) مي گويد: تلاوت به معنی اتصال و تقریر شفاهی است.
منظور ویل از کتاب در آیه، «کتاب آسمانی» می باشد و معنای آیه این است که پیامبر پیش از بعثت هیچ کتاب آسمانی را نخوانده و از روی آن ننوشته بود، پس نمی توان از آیه استنباط کرد که وي پیش از بعثت ناتوان از خواندن بود.
بررسي: همان جواب به نولدکه در اين جا تکرار می شود؛ به علاوه استدلال او از جهت ديگر هم ضعیف است؛ زیرا واژه «تلاوت» در آیه، به معنی عرض و تقریر شفاهی نیست؛ بلکه منظور «خواندن با صدای بلند» است؛ به گونه اي که دیگران هم بشنوند؛ چه از روی کتاب باشد يا حفظ و مراد در این آیه، به قرینه مقام، همان طریقت اول است (طباطبایی، همان، ج20، ص218). علاوه بر آن، ویل عبارت «ولاتخطه بیمینک» را در نظر نگرفته است که از لحاظ دلالت بسیار روشن است و بدون تردید دلالت دارد که رسول خدا9 کتب یهود و نصاری را نخوانده بود و چیزی نمي نوشت. آيه با این توجیه، هیچ پیوندی با موضوع آشنایی یا نا آشنایی پیامبر9 با خواندن و نوشتن ندارد (حجتی ، تاریخ قرآن ، ص190).
پاسخ دیگر به ویل این است که پیامبر9 پیش از بعثت نه تنها کتب آسمانی ، بلکه هیچ نوشته ای را نخوانده و رونویسی نکرده بود. واژه «کتاب» تنها به معنی کتاب نیست ، بلکه قرآن کریم واژه «کتاب» را در موارد دیگری هم به کار برده؛ ولی معنای «مکتوب» را اراده كرده است، مانند «فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمينِهِ فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُا كِتَابِيَهْ» (حاقه/ 19). آیاتي از اين دست در قرآن زياد به چشم می خورد (اسراء/ 71؛ نمل/ 29؛ نور/ 33؛ انعام/ 59).
پس واژه کتاب در آیه 48 سوره عنکبوت، شامل هر نوع «مکتوب» (کتاب يا نوشته ) می باشد؛ بنابراین از آیه مذکور نمی توان دریافت که پیامبر9 تنها کتب پیشینیان را نخوانده و از روی آن ها رونویسی نکرده بود، لذا احتمال خواندن و نوشتن پیش از بعثت و پیرو آن، توانایی ایشان بر خواندن و نوشتن منتفی مي شود. ویل در رأی خود دچار تردید و تحیّر است، چون ادله و شواهد متعارضی را در برابر خود می بیند که برخی از آن ها مؤیّد امّی بودن پیامبر است و برخی دیگر از این شواهد، امّی بودن را نفی می کند و او نتوانسته است بین «اقرء» و «امّی» بودن جمع کند.

رژی بلاشر خاورشناس شهیر فرانسوی و صاحب تألیفاتی چون «در آستانه قرآن»، «در آمدی بر قرآن»، «ترجمه قرآن به ترتیب موجود»، و «ترجمه قرآن به ترتیب نزول» است. می توان گفت وي در بین خاورشناسان، تنها کسی است که در بحث «امّی» بودن پیامبر9، سخنان خود را با استدلال و دلیل بیان كرده است؛ بنابراین می توان راجع به اظهارهاي او بیش تر به بررسی و نقد نشست. بلاشر در کتابش (در آستانه قرآن) پرسشي در مورد این که «آیا حضرت محمد با خواندن و نوشتن آشنا بوده یا نه»، مطرح می کند و مي گويد: این پرسش در رابطه با موضوع بحث او، بسیار مهم و جدی می باشد و تاکنون پاسخ های متفاوتی به آن داده شده است. وي در ادامه می گوید:
امروز دیدگاه ثابت میان مسلمانان اين است که محمد9 هرگز با این دو امر آشنایی نداشت، سپس تأکید می كند که این دیدگاه ، بر خبری قدیمی تکیه دارد که در علم تفسیر رواج یافته است و این نظر ، اشتقاق واژه امی ، به ویژه در مورد تعبیر «النبی الامی»، را به معنای «فردی که ناتوان از خواندن و نوشتن است» بر می گرداند (شاهین، تاریخ القرآن، ص 248، Introductian amcoram Edit 1959).
او در ادامه می نویسد: واژه «امیین» در آیه دوم سوره جمعه «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلاَلٍ مُبِينٍ» و در بسیاری از آیات دیگر ، به معنای «عرب های مشرک» می باشد که بر خلاف یهویان و نصاری، از وحی بی بهره بودند؛ به همین دلیل در جهل و ناآگاهی نسبت به شریعت خداوند به سر می بردند. او معتقد است که اخبار فراوانی در تفسیر طبری هست که به ابن عباس نسبت داده شده است و این معنا را تأیید می کند، سپس نتیجه می گیرد که «النبی الامی» به معنای پیامبر جاهل و بی سواد نیست؛ بلکه به معنای پیامبر بت پرستان است. بلاشر تصریح می کند که صفت «امّی» از واژه عربی «امه» مشتق شده است و به قطع به واژه عبری «امت ها عولام»؛ یعنی «امم العالم» (امت های جهان)، به معنی بت پرستانی که یهود و نصاری آن ها را می شناسند، باز می گردد (همو).
بلاشر با استناد به خبر صلح حدیبیه و اخبار وصیت، پیامبر9 را پیش از بعثت تواناي بر خواندن و نوشتن معرفی کند و می نویسد: در خبر حدیبیه آمده است که پیامبر9 و سهیل، فرستاده مکه، پیمانی بستند. وقتی کاتبش را فرا خواند و شروع به املاي بسم الله الرحمان الرحیم کرد، سهیل همان لحظه پیامبر را آگاه کرد و گفت: همان گونه که قبلاً می نوشتی. بنویس و بنویس باسمک اللهم.
بلاشر با استناد به این سخن، نتیجه می گیرد که سهیل به برخی نوشته هایی که محمد پیش از هجرت از مکه و چه بسا پیش از بعثت، به دست خویش مي نوشت، اشاره می کند (همو) و در ادامه مي گويد: مهم تر از این مطلب ، مجموعه اخباری است که پیامبر در حال احتضار، استخوان شانه شتر یا تکه پوستی یا مرکبی خواست تا وصیت سیاسی خود را بنویسند. بلاشر در نهایت با استناد به قرینه هایی، پیامبر9 را پیش از بعثت توانمند بر خواندن و نوشتن معرفی می کند.
سومین دلیل بلاشر اصطلاحات تجاری بسیاری است که در قرآن یافت می شود. او معتقد است كه چون محمد در آغاز حساب دار خدیجه بود، پس بی گمان می توانست محاسبات خود را روی کاغذ بیاورد و با خواندن و نوشتن ناآشنا نبود. علاوه بر این، ادله ای در دست است که بر اساس آن ها عده ای از خاندان پیغمبر9 و وابستگان او مانند ابو طالب، عموی پیامبر و علی بن ابیطالب پسر عموی حضرت از خواندن و نوشتن بی نصیب نبودند (مقدمه بر قرآن، بلاشر، ص 11ـ 6). بلاشر پس از این مقدمات، می نویسد: قرائن و شواهد موجود دلالت دارد که پیامبر9 با خواندن و نوشتن آشنا بود.
بررسی: موضوع درس نخواندن پیامبر اکرم9 که مورد اجماع مفسران مسلمان است، از اوايل قرن بیستم، بحث هایی را میان خاورشناسان برانگیخت؛ همان گونه که بعد نشان خواهیم داد، بسیاری از مستشرقان به این موضوع اذعان دارند؛ اما مشکل آن ها این است که نمی توانند به سادگی درک کنند که چگونه امر به قرائت در آغاز سوره علق (اقرا)، با «امی» بودن پیامبر9 سازگار است؟
خاورشناسان «امی» بودن پیامبر را به پیروی از پیش داوری های رایج میان مسیحیان، نقصی بر کمال حضرت می پنداشتند. از میان مترجمان فرانسوی ، نخستین کسی که در این باب به اجتهاد پرداخت، بلاشر بود. او در «درآمدی بر قرآن» و «ترجمه قرآن» و سرانجام در «معمای محمد9» دلايل خود را بر اثبات این که پیامبر خواندن و نوشتن می دانست، اقامه کرد. ممکن است این دلايل کسانی را که با زبان عربی آشنا نیستند، متقاعد کند؛ به ويژه که بلاشر براي اثبات نظرش به بخاری، ابن سعد و ابن عباس هم استناد جسته است. با این همه استدلال وي در برابر تحلیل علمی تاب نمی آورد.
اولاً) وی معتقد است که مراد از «امّی» در قرآن «درس ناخوانده» نیست؛ بلکه همان گونه که در تاریخ آیین یهود، مشرکان و غیریهودیان را «Gentils»، و پطروس قدیس را «A potre des Gentils» می خواندند، اعراب بت پرست دوره جاهلی نیز «امی» نامیده شده اند؛ بنابراین عبارت «النبی الامی»؛ یعنی «پیامبر مبعوث بر بت پرستان» (ترجمه قرآن بلاشر، ص 194؛ حاشیه در آمدی بر قرآن، ص 12ـ 8 ).
باید اذعان داشت كه این تعبیر، مفهوم صریح «النبی الامی» را تغییر می دهد؛ زیرا بر خلاف آن چه در عبارت «Apotre des Gentils» آمده، «النبی» بر «الامی» اضافه نشده است تا بتوان آن را به «پیامبر مبعوث بر بت پرستان» ترجمه کرد . این دو واژه صفت و موصوف اند و در این صورت اگر «امی» را به معنای «مشرک» بگيريم؛ چنان که مردم دوره جاهلی را بدان متصف می کنیم ، باید در مجموع دو واژه را به «پیامبر بت پرست» ترجمه کنیم که این نوع ترجمه کاملاً غلط است و نقض غرض تعالیم اسلام خواهد شد.
ثانیاً) بر فرض که این توجیه را به زحمت در مورد آیه دوم سوره جمعه بپذیریم؛ ولی واژه «امی» در آیه «الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً...» وصف خود پیامبر است؛ یعنی حضرت رسول خود نیز امّی بود و نا آشنا به خواندن و نوشتن و طبق آیه «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ...» بر مردمی مبعوث گشت که آن ها نیز از خواندن و نوشتن بی بهره بودند (حجتی، همان، ص 190).
آن چه اساس الهی و آسمانی بودن این کتاب مقدس را تأیید می کند، همین نکته است که قرآن بر پیامبر امّی نازل شد و همین «امي بودن و ناآشنایی با خواندن و نوشتن»، بزرگ ترین سدّی بود که میان آموزه هاي وی و تورات و انجیل جدایی ایجاد می کرد و مانع از آن مي شد كه رسول خدا در مورد سرمایه الهی خود، از کتب یهود و نصاری ياري بگيرد و همین شگفتی انسان را بر می انگیزد که چنين فردي چگونه دارای شکوه و عظمت مقام رسالت شده است (همو).
امروزه ما می بینیم كه مستشرقان برای از بین بردن این سدّ تلاش می کنند پیامبر9 را غیر امی جلوه دهند و نتیجه بگیرند که آموزه هاي قرآن همان مطالب تورات و انجیل است که پیامبر از یهودیان و مسیحیان فرا گرفت. بلاشر با پیش فرض نادرست خود، همین اعتقاد را دارد و می نویسد:
«تشابه قصص قرآنی با قصص یهودی و مسیحی، تقویت می کند که قرآن، کتاب بشری و متأثر از عوامل خارجی است؛ به ویژه در سوره های مکّي کاملاً
روشن است كه از معارف مسیحیت متأثر شده است» (سالم الحاج، نقد الخطاب الاستشراقی).
از نظر بلاشر دو حدیث اخیر گوياي آن است که رسول خدا به نوشتن آگاهی داشت، ولی باید توجه داشت که محتوای این دو حدیث هیچ صراحتی ندارند که شخص رسول خدا چیزی نوشته باشد.
براي روشن شدن ماجرای صلح حدیبیه، آن را از زبان طبری نقل می کنیم:
«وقتی متارکه حدیبیه پیش آمد، برای تنظیم پیمان متارکه، حضرت به علی بن ابیطالب فرمود که پیمان را بنویسد و فرمود: بنویس «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»؛ ولی سهیل بن عمرو فرستاده قریش اعتراض کرد و بالاخره قرار شد كه «بسمک اللهم» بنویسد. سپس پیامبر9 فرمود: این است آن چه محمد رسول الله و سهیل بن عمرو موافقت کردند؛ ولی سهیل باز هم اعتراض کرد و گفت: اگر ما گواهی می دادیم که تو رسول الله هستی، دیگر جنگ نمی کردیم. پس باید بنویسد محمد بن عبدالله.
پیغمبر فرمود: من هم رسول الله هستم و هم پسر عبدالله، سپس به علی7 گفت که عبارت را حذف کند؛ ولی علی گفت: قسم به خدا که من هرگز آن را حذف نخواهم کرد. رسول خدا نامه را گرفت و او نوشتن نمی دانست (لا یحسن ان یکتب، درست یا خوب) و به جای رسول الله، محمد نوشت ...؛ ولی به روایتی دیگر رسول اکرم9 فرمود: کلمه را به من بنما و آن گاه خود آن را محو كرد و گفت: بنویس... . نیز گفته اند در حالی رسول خدا نامه را می نوشت او و سهیل بن عمرو، ابو جندل، فرزند سهیل خواست به مسلمانان پیوندد که سهیل او را نزد قریش برگرداند (طبري، تفسیر، ج 2، ص 282).
این قبیل روایات موجب شده است عده ای از علما یا مستشرقان گمان برند که پیغمبر خواندن و نوشتن می دانست؛ ولی مخالفان این اعتقاد، واقعه را به گونه ای دیگر تعبیر می کنند. در روایت بخاری که می گوید با دست خود (بیده) نوشت، کلمه (بیده) را زاید می داند و می گوید: بعدها در این روایت وارد شده است: بعضی دیگر می گویند نوشتن فقط در همان لحظه خاص بود و این خود معجزه است . برخي هم گفته اند جمله «لایحسن ان یکتب»، منفی نوشتن است؛ یعنی نوشتن نمی دانست؛ نه این که خوب نمی توانست بنويسد؛ چنان که در اوّل فهمیده می شود و پاره ای از مستشرقان یا علمای شرق استنتاج می کنند.
در جمله «فکتب مکان رسول الله» پس (به جای رسول الله نوشت)، «گمان برده اند که ضمیر فاعل در «کتب» خود رسول الله است؛ در صورتی که نویسنده صلح نامه، علی بن ابی طالب7 بود و در کلام اختصار هست. وقتی رسول الله9 به علی7 فرمود آن را محو کند، علی7 امتناع کرد. رسول الله نامه را گرفت و او نوشتن نمی دانست ؛ نه این که نوشتن خوب نمی دانست. «یحسن» در این جا به معنی «یعلم» است و این نكته ادبی شایسته و پسندیده است که گوينده خواسته است علم را در باره پیغمبر نفی نکرده باشند؛ چنان که در تفسیر آیه «أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ» گفته اند «اعلم کل شی خلقه» (همو). عرب به این گونه رعايت ادب می کرد و گاهی هم واژه اي را از نظر ادب به جای واژه اي دیگر به کار می برد، پس معنی «لیس یحسن یکتب» چنين مي شود: «لیس یعرف یکتب» (طبری، همان، ص 258).
به هر صورت بر اساس نظر علمای مسلمان در قضیه حدیبیه، همان گونه که بلاشر گفته اش را در حاشیه صفحه اول مقدمه بر قرآن نقض کرده است، کتابت رسول خدا به معنی املاء بر کاتب است؛ یعنی پیامبر شخص دیگری را مأمور نوشتن كرد و این املا روش ويژه حضرت در طول حیات پیامبر بود.

داستان قلم و دوات خواستن رسول خدا9 در بستر رحلت براي نوشتن مطلبي، در اخبار خاصه و عامه آمده است؛ اين که حضرت در وقت شدت مرض موت گفت: «دواتی و کاغذی بیاورید تا چیزی برای شما بنویسم که پس از من گمراه نشوید»؛ ولی هیاهویی شد و گفتند پیامبر هذیان می گوید. رسول خدا9 هم رنجیده خاطر شد و دستور داد حاضران از نزد او بیرون بروند (طبری، همان، ج 3، ص 192). این روایت دلالت صریح بر توانایی پیامبر بر نوشتن می کند.
بررسي: این ماجرا به هیچ وجه ادعای بلاشر را ثابت نمی کند؛ زیرا رسول خدا9 در حالات عادی هم کاغذ و قلم می خواست تا کاتبان وحی و نویسندگان ، آیات و نامه های حضرت را بنویسند. چگونه می توان باور کرد که حضرت در چنان حالات بحرانی و احتضار می خواست خودش نامه بنويسد در حالی که درد چنين اجازه اي به وی نمی داد.
به علاوه بلاشر می نویسد: در این لحظات، علی7، عمر و دیگران کنار بستر پیامبر حضور داشتند (مقدمه بر قرآن، ص 11). بر حسب معمول باید آن ها نوشتن را به عهده می گرفتند؛ چنان که در حالات عادی نیز روش رسول خدا9 همین بود.
سومین دلیل بلاشر این بود که چون در قرآن اصطلاحات تجاری فراوان آمده و محمد9 قبل از بعثت حساب دار خدیجه بود، پس او حساب و کتاب و نوشتن را می دانست.
در پاسخ این استدلال بلاشر، مي گوييم: به تجربه افراد بسیاري را ديده ايم که اهل تجارت و حساب و کتاب هستند اما نمی توانند بنویسند و بخوانند.
در نقد نظریه مذکور شاید جالب باشد که بدانیم تقریباً دو قرن پیش از بلاشر، نویسنده نامدار فرانسوی، ولتر، همین دلایل را براي اثبات درس خواندگی پیامبر9 اقامه کرده و دلیل دیگری هم بر آن ها افزوده است، مانند این که پیامبر تقویم ناقص اعراب را اصلاح کرد و کسی که محاسبات نجومی بداند، خواندن و نوشتن هم می داند. (کلیات ولتر ، چاپ Lquis Mahand ، 11/207 مراد ولتر آیه مبارکه 36 سوره توبه «ان عده الشهور عندالله اثنی عشر شهرا» است).
ولتر با بی شرمی تمام گفته است پیامبر به جهل خواندن و نوشتن تظاهر می کرد تا قرآن را معجزه بنمایاند. وي می نویسد: چه اشکالی دارد که کسی خواندن و نوشتن بداند، ولی خود را دانشمند ننامد؟ (همو، ج 11، ص 207).
به گمان ولتر و پیروان او، واژه «امّی» در قرآن از روی مبالغه و برای زینت کلام به کار رفته است؛ مانند نظریه ادوار مونته. که كاربرد «امی» را برای زینت کلام می داند. بلاشر پا را فراتر می گذارد و اصلاً در معنای واقعی «امّی»، به رغم اجماع مسلمانان و فرهنگ نویسان عرب، تردید می کند و آن را مغایر روایات ابن سعد می داند. باید پرسید چرا وی با همه وسواس علمی، در نص قرآن تردید می کند و به برخی از روایات استناد می جوید؛ در حالی خودش در موارد دیگر همین روایات را اعتمادناپذير می داند؟ به علاوه قرآن از نظر اصول مسلمانان، قطعی الصدور است و اغلب روایات ظنی الصدورند. در موارد شک و شبهه باید روایات را به قرآن ارجاع داد؛ نه اين كه قرآن را با روایات توجیه كرد؛ مانند کاری که بلاشر انجام داده است!
در واقع بلاشر و امثال او را، دچار سر درگمی کرده، شگفت زدگی در برابر اسلام و قرآن است. چگونه مردی که حتی سواد خواندن و نوشتن نداشت، توانسته است کتابی به این شیوایی بیاورد و در مدتی کوتاه بر سراسر شبه جزیره عربستان مسلط گردد. و اساس تمدنی درخشان را پی ریزد؛ در حالي که، به گفته ولتر، «دانشمندانی مانند نیوتن و لاک که بزرگ ترین فیلسوفان و بهترین نویسندگان زمان خود بودند، به زحمت توانسته اند گروهی اندک را گرد خود آورند که از تعداد آنان هم روز به روز کاسته می شود»؟ (ولتر، همان، ج1، ص 80).
از این رو بلاشر مي كوشد تا ثابت کند كه پیامبر باسواد بود و دست کم خواندن و نوشتن می دانسته وي در این راه چندان می کوشد که دچار تناقض می گردد. اگر بپذیریم که پیامبر خواندن و نوشتن می دانست، آن گاه ترجمه نخستین آیه از سوره «علق» نیازی به توجیه و تفسیر نخواهد داشت.
با این همه، بلاشر فعل «اقرأ» را در آیه مذکور به «Preche» (موعظه یا تبلیغ کن) ترجمه کرده است؛ ولی برای ترجمه خود در کتاب دیگرش ، درآمدی بر قرآن به توجیه هاي متعددي متوسل شده است (بلاشر، درآمدی بر قرآن، ص10ـ 6). می توان گفت بلاشر تحت تأثیر ترجمه نولدکه قرار گرفته است که قبل از او فعل «اقرأ» را به «وعظ و تبلیغ» ترجمه کرده بود.
در مورد آیه 47 و 48 سوره عنکبوت و عبارت «وَمَا كُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ» که در ترجمه آن «Tu ne recitais pas» (با صدای بلند نمی خواندی ) آورده است، نيز همين گونه است. در این صورت ترجمه جزء دیگر آیه «وَلاَ تَخُطَّهُ بِيَمِينِكَ» چه می شود؟ این ها پاسخ هایی است که خدای متعال به آن دسته از یهودیان که می گفتند پیامبر9 مطالب قرآن را در تورات و انجیل خوانده است، مي دهد. بلاشر در کتاب «در آستانه قرآن» برای تقویت رأی خود، در مورد واژه امی («امی» به معنی ناتوانی نسبت به قرائت و کتابت نیست؛ بلکه مراد از امیون کسانی اند که وحی و کتابی را تلقی نکرده و نپذیرفته اند، پس نسبت به شرائع الهی نادان اند ؛ نه نسبت به خواندن و نوشتن) به تفسیر طبری ارجاع می دهد و می نویسد: طبری در این باره روایات متعددی را آورده است ، از جمله این روایت که از ابن عباس آورده ، می گوید «الامیون قوم لم یصدقوا رسولا ارسله الله ولا کتابا انزله الله فکتبوا کتابا بایدیهم ثم قالوا سفله جهال (هذا من عندالله).
بلاشر آن گاه می نویسد : خداوند خبر داده که آنها می نویسند و به جهت جحودشان نسبت به کتاب آسمانی و پیامبران، امّی خوانده شده اند. در حالی که اگر ما به تفسیر طبری مراجعه کنیم، مشاهده می نماییم که طبری در دنباله قول خود آورده است. وهذا التاویل تاویل علی خلاف مایعرف من کلام العرب المستفیض بینهم وذلک ان الامی بین العرب هوالذی لایکتب» (بلاشر ، در آستانه قرآن ، ص7). به بیان دیگر بلاشر قسمت اول سخن طبری از ابن عباس را مورد توجه قرار داده و ادامه سخن وي را از قلم انداخته است.
سرگشتگی بلاشر در این نوع از استدلال ها مشهود است. آن چه او را دچار این سردرگمي می کرد، همان بود که از اواخر قرن نوزدهم و در طول نیمه اول قرن بیستم، گریبان اصحاب عقل و علم را فرا گرفته بود؛ کسانی که می خواستند همه چیز ، حتی دین و ماورا الطبیعه، را با محک علوم تجربی که پیوسته در حال پیشرفت و تغییر دائمی است ، بسنجند. هرچند عقیده مسلمانان این است که موهبت خواندن و نوشتن پس از بعثت به پیامبر9 تفویض شده است (حدیدی ، نقدی بر ترجمه بلاشر ، ترجمان وحی، ش2)؛ اما مسلماً نوع علم رسول الله اکتسابی و طبیعی نبود.

مونتگمری وات خاور شناس انگلیسی و نويسنده كتاب هايي چون «محمد در مکه»، «محمد در مدینه»، «محمد پیامبر و زمامدار»، و «وحی در جهان معاصر» است. مقالاتي هم از وي در دایرة المعارف اسلامی به رشته تحریر در آمده است.
وات مانند بلاشر، نولدکه و برخی مستشرقان اعتقاد دارد که پیامبراکرم9 پيش از بعثت تواناي بر خواندن و نوشتن بوده؛ اما ادعاي وي مانند بلاشر استدلال قوی ندارد. او می نویسد:
«با وجود این که اسلام اصولی را بیان می کند که محمد9 خواندن و نوشتن نمی دانست، ولی دانشمندان جدید غرب، در این مسأله تردید دارند... . فرض این است که تاجری فعّال مثل محمد9 (پیوسته) بهره ا ش از فنونی مثل خواندن و نوشتن افزایش می یافته است» (لخضر شایب، نبوة محمد فی الفکر الاستشراقی، ص390).
به عقیده وات مسلمانان می خواهند با «امّی» نشان دادن پیامبر، معجزه بودن قرآن را نتیجه بگیرند. وي می نویسد:
«مسلمانان متعصب عقیده دارند که محمد خواندن و نوشتن نمی دانست، ولی این عقیده مورد شک محققان جدید غربی است؛ زیرا می گویند مسلمانان با این بیان مي خواهند ثابت کنند که قرآن معجزه است» (محمد در مکه ، تعریب شعبان برکات).
وات معتقد است كه بیش تر مردم مکه خواندن و نوشتن می دانستند و با انتساب حرفه بازرگانی به پیامبر9، می گوید:
«بعید به نظر می رسد تاجر با استعدادی مانند محمد از این هنر (خواندن و نوشتن) بی بهره باشد» (محمد در مدینه ، تعریب شعبان برکات ).
بررسی: وات معتقد است که پیامبر9 پیش از بعثت تواناي بر خواندن و نوشتن بود. باید بگوييم که این مطلب خلاف شهادت قرآن کریم و اجماع مسلمانان است. وات تنها یک دلیل بر عقیده خود می آورد و آن هم عبارت است از بازرگان بودن محمد9! در صورتی که
اولاً. ارتباطی بین تاجر بودن و توانایی بر خواندن و نوشتن وجود ندارد و تاجر بودن نه دلیل بر توانایی بر نوشتن و خواندن است؛ نه دلیل بر ناتواني.
ثانياً. پیامبر9 در تاریخ اسلام فردی تاجر شناخته نشده است و جز چند مورد جزیی تجارت نكرد؛ بنابراین صغرای گفتار وات، علاوه بر نتیجه اش، اشتباه است.
اشکال دیگر این است که او اکثر مردم مکه را باسواد مي داند؛ در حالی كه به اعتقاد همه مورخان و شواهد تاریخی، قوم پیامبر9 اسلام که قرآن بر آن ها نازل شد، خواندن و نوشتن نمی دانستند. آورده اند که حرب بن امیه (تولد: 39 سال قبل از هجرت ) نخستین کسی بود که خط را از مردم حیره آموخت و به مکه آورد؛ بنابراین در عصری که قرآن نازل شد، خط و کتابت پیشینه قابل ذکری میان قوم رسول خدا نداشت و مردم بیش از نوشتن و خواندن، به حافظه قوی خود اعتماد مي كردند. از این رو گفته اند در اوايل بعثت در تمام قریش تنها بيست و دو نفر خواندن و نوشتن می دانستند. افراد با سواد در مدینه از این تعداد نیز کم تر بودند؛ به گونه اي كه واقدی شمار آنان را يازده نفر مي داند (رامیار، تاریخ قرآن، ج2، ص 291). تا اواخر دوره رسالت نیز تعداد با سوادان چندان افزایش نیافت، زیرا آخرین عددی که برای کاتبان وحی یاد کرده اند چهل و پنج نفر است (همو). این تعداد در قیاس با ده ها هزار مردمی که در عهد رسول خدا9 مخاطب وحی بودند، بسیار ناچیز است؛ بنا براین شواهد، وات نمي تواند ادعای با سوادی مردم مکه را مطرح كند و با سوادی پیامبر را از آن نتيجه بگيرد.
علاوه بر اين، قرآن زبان صدق خداوندگار عالم، نیز به بی سوادی قوم رسولش گواهی می دهد؛ آن جا که می فرماید:
«هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلاَلٍ مُبِينٍ».
مونتگمری وات برای این که بتواند تاثیر پذیری پیامبر9 از متون اهل کتاب را تبیین کند، سخن خود را بر اساس تردید در «امی بودن» پیامبر و انكار آن آغاز می کند، سپس با استناد به تشابه میان برخی آموزه هاي اسلام و مسیحیت، از جمله اعتقاد به خالقیت، قضا و قدر، روز رستاخیز و ...، آیین مسیحیت را منشأ دین اسلام معرفي مي كند و در پي تبیین چگونگی این منشأ بر مي آيد. وات منشأ اصلی دین اسلام را اندیشه های پیامبر9 می داند؛ اين كه وي با تخیل خلاق خود و اندیشه ورزي در اوضاع جامعه، آموزه هاي اسلام را ارائه نمود. بر این اساس او مي پندارد پیامبر9 تعالیم اسلام را از وحی دریافت نکرده؛ بلکه از دو منبع تعالیم یهودیت و مسیحیت و شرایط اجتماعی و فرهنگی محیط عربستان باز خوانی نموده است. روشن است كه اثبات این مطالب، بدون توانایی پيامبر بر خواندن و نوشتن ممکن نبود؛ لذا «امی» بودن حضرت را نفی می نماید.
وات هیچ دلیلی برای با سواد بودن پیامبر(ص) ارائه نکرده است. وي آن را يا به اعتقاد دانشمندان غربی نسبت می دهد یا با توجه به تاجر بودن پیامبر(ص) بي سوادي حضرت را بعید می داند. گرچه خودش در ادامه غیر مستقیم به بطلان مسأله پی برده است. او در جايی دیگر می نویسد:
«طرز بیان مطالب کتاب مقدس در قرآن نشان می دهد که او خود این کتاب را نخوانده است. هم چنین نشان می دهد که از کتاب دیگری استفاده نکرده است» (محمد وسیاستمدار، ترجمه اسماعیل والی زاده، 1244).
وات معتقد است که پیامبر9 کتاب مقدس را به صورت مستقیم نخوانده بود؛ ولی چون با پیروان دیگر ادیان الهی و اهل کتاب در تماس بود، با نیروی خلاق خویش و تغییر و تحول در آن تعالیم، توانست قرآن را به وجود آورد. این ها فرضیاتی اند که به هم دیگر بافته شده اند و مدعاهای بی دلیلی اند که استدلالی برآن ها اقامه نکرده است.

نخستین فرد مستشرق اسکاتلندی و دومی خاورشناسی انگلیسی است. گیپ در توصیف پیامبر9 می نویسد:
«امی یعنی غیر مرتبط به یهود که بعدها این واژه به وسیله عامه مسلمین به پیغمبری که سواد خواندن ونوشتن نداشته، تفسیر شده است» (گیپ، اسلام بررسی تاریخی، ص 79).
بر همین اساس گیپ منشأ غیر وحیانی و غیر الهی را برای قرآن درنظر می گیرد و می نویسد:
«محمد مانند هر شخصیت مبتکری از یک سو از اوضاع داخلی متأثر است و از سوی دیگر از عقاید و آراء و افکار حاکم زمان خویش و محیطی که در آن رشد کرده، تأثیر می پذیرد و مکه در این تأثیر گذاری نقش ممتازی دارد و می توان گفت تأثیر دوران مکه بر سراسر زندگی محمد آشكار است و به تعبیر انسانی، می توان گفت: محمد پیروز شد چرا که یکی از مکی ها بود» (سالم الحاج، نقد الخطابات الاستشراقی)؛
بنابراین گیپ بر اساس پیش فرض «غیر امی» بودن حضرت رسول اکرم(ص)، مصدر قرآن را داخلی و اَعمال و رفتارهای اعراب جاهلی معرفی می کند.
برنارد لوئیس هم اظهار می دارد:
«محمد پیش از بعثت کتاب مقدس مسیحیان را نخوانده بود» (یوسف مروه، ص 44 و 80).
بررسي: اگر منظور لوئیس این است که رسول خدا فقط کتاب انجیل را نخوانده بود، مي گوييم: پیامبر نه تنها کتاب مسیحیان؛ بلکه هیچ کتاب دیگری را نخوانده بود. نظریه این دو مستشرق در مورد «امی» بودن کاملاً روشن نیست وآن ها دلیلی بر مدعای خود ذکر نکرده اند که نقد پذير باشد و تنها اظهار نظرهايي كرده اند که مخالف قرآن و اجماع مسلمانان است.

لامنس خاور شناس بلژیکی و از راهبان متعصب مسیحی بود. آثارش سرشار از تعصب و عاری از انصاف است. او از طرف داران سرسخت بنی امیه و یزید و مخالف شیعه، امام علی و پیشوایان تشیع است. لامنس در باره موضوع بحث ما می نویسد:
«درباره این سؤال که آیا پیامبر(ص) با خواندن و نوشتن آشنا بوده، باید گفت که بله، همین طور بوده».
از طرفی لامنس معتقد است:
«قرآن یگانه منبعی است که باید در بیان سیره پیامبر مورد استناد قرار گیرد و کتب حدیث جملگی مجعول هستند و با هدف ستایش از زندگی پیامبر ساخته و پرداخته شده اند» (شینی میرزا، خاور شناسی و حدیث، مجله علوم حدیث ، ش 39).
بنابراین لامنس مانند برخی از مستشرقین هیچ ارزشی برای کتب حدیث و سیره قائل نیست.
بررسي: لامنس اظهار نظری بدون دلیل ارائه نموده است. او منتظر نظر قرآن و اسلام اصیل است ، تا به گونه ای بر عکس آن سخن بگوید.
به نظر لامنس قرآن یگانه منبعی است که باید مستقل از حدیث مورد استناد سیره پیامبر قرار بگیرد، اما خودش بر خلاف سخنش در بیان سیره حضرت، به قرآن استناد نکرده است؛ زیرا مایه های آیات قرآنی بر این اساس دلالت دارد که پیامبر(ص) را به صراحت «امی» و ناآشنای با خواندن و نوشتن معرفی می کند.

در اين مقاله نظر هیجده تن از خاور شناسان در مورد «امی» بودن یا نبودن پیامبر بيان و بر اساس دلایل عقلی و نقلی و مستندات قرآنی و روایات و اجماع مسلمانان بررسي شد و حاصل اين که بین «غیر امی» بودن و «منشا صدور غیر الهی» بودن قرآن ارتباط هست. از سوی دیگر نظر برخی دیگر از خاورشناسان در ردیف نظر مفسران اسلامی است و جایگاه ويژه اي در بين آن ها دارد.

1. ابن فارس، احمد، معجم مقاييس اللغة، نشر دارالکتب اسلامية بيروت، 1420ق، چ سوم.
2. آرمسترانگ، کارل، زندگی نامه پیامبر اسلام، ترجمه کیانوش حشمتی، انتشارات حکمت، تهران، 1383.
3. البخاري، صحيح البخاري، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، بیروت، 1401ق.
4. البدوی، عبد الرحمان، دفاع عن القرآن ضد منتقدیه، ترجمه کمال جاد الله، الدار العالمیه للکتب والنشر، بي جا، بي تا.
5. بلاشر، رزي، درآمدي بر قرآن، ترجمه: دکتر اسدالله مبشري، ارغنون، تهران 1372.
6. جواد علي، المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، دانشگاه بغداد، بغداد، 1413ق.
7. جوادي آملي، عبدالله، تفسير تسنيم، تنظيم و ويرايش: علي اسلاني، نشرإسراء، قم، 1381.
8. حجتي محمد باقر، تاريخ قرآن كريم، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، 1386، چ 23.
9. حدیدی، جواد، نقدی بر ترجمه بلاشر، مجله ترجمان وحی، 1376 ش 2.
10. خیرالدرع، محمد، نبی الاسلام شخصیته، حیاته، رسالته فی عرض جدید علی اضواء العلم والفلسفه والتاریخ، تقدیم سهیل زکار، دمشق، مطبعه الشرق الاوسط، 2002 م.
11. راغب اصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، المکتبة الرضویه، تهران، 1332 ش.
12. راميار، محمود، تاريخ قرآن، موسسه انتشارات اميركبير، تهران، 1384 ش، چ 6.
13. رضا، محمد، محمد رسول الله9، اعتنی حسان السید درویش، عالم الکتب، بیروت، 1426هـ.
14. زماني، محمد حسن، مستشرقان و قرآن، موسسه بوستان کتاب، قم، 1385، چ اول.
15. ساسي سالم الحاج، نقد الخطاب الاستشراقي الظاهرة الاستشراقيه واثرها في الدراسات الاسلاميه، دارالمدار الاسلاميه، طرابلس، دارالفکر، بيروت و دمشق، 2002.
16. شاهین، عبدالصبور، تاریخ القرآن، مصر1966م، ص248، Introdu ctian am coram EdiT 1959.
17. شینی میرزا، سهیلا، مقاله خاور شناسی وحدیث، مجله علوم حدیث، 1385، ش39.
18. طباطبائي، سيدمحمدحسين، الميزان في تفسيرالقرآن، مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان، قم، 1393 ق.
19. الطبرسي (امين الاسلام)، ابوعلي الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسيرالقرآن، المكتبة الاسلاميه، تهران، 1395 ق، ده جلدي، چ پنجم.
20. طبري، ابوجعفر محمد بن جرير، جامع البيان في تفسير القرآن، 1393 ق، دار المعرفة، بيروت.
21. طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن‏، التبيان في تفسير القرآن، دار احياء التراث العربى‏، بیروت، بي تا.
22. فامیل ربیعی آستانه، مسعود، معرفی چند اثر برجسته مستشرقان، مجله بینات، 1380، ش 30.
23. فخر الدين رازي، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب،‏ دار احياء التراث العربى،‏ بيروت‏، 1420 ق‏، چ سوم. ‏
24. قاسمي، محمدجمال الدين، محاسن التاويل (تفسير قاسمي)، موسسه تاريخ عربي، بيروت، بي تا.
25. قمیحا، الشیخ نزیه، دفاع عن حضرة الرسول المصطفی من طریقی السنة والشیعة، دارالهادی، بیروت، 1424.
26. كارليل، الابطال، تعريب: محمد السباعي، المطبعة المصرية بالازهر، قاهرة، 1349ق.
27. کاشاني، محمد محسن الفيض (م 1091 ق)، تفسير صافي، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، بيروت، 1402 ق، الطبعة الثانية.
28. کلیات ولتر، چ Lquis Mahand.
29. کونستان ويرژيل، گيورگيو، محمد پيامبري که از نو بايد شناخت، ترجمه: ذبيح الله منصوري، اميرکبير، تهران 1342.
30. لخضر شایب، نبوة محمد فی الفکر الاستشراقی، مکتبة العبیکان، ریاض، 1422هـ.
31. لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سید محمد تقی فخر داعی گیلانی، افراسیاب، تهران، 1378.
32. محمد وسیاستمدار، ترجمه اسماعیل والی زاده، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1244.
33. مکارم شيرازي، ناصر (با همکاري جمعي از نويسندگان)، تفسير نمونه، دار الکتب الاسلامية، تهران، 1364 ش.
34. ويل دورانت، قصة الحضارة، تعريب محمد بدران، جامعة الدول العربية، بي جا، بي تا.
35. Encyclopaedia of the Qurān / Jane Dammen McAuliffe, general editor. Published: Leiden : Brill, 2001-2006.
36. shorter. P.764 .Horovitz: S.51. Buhl – shaeder: Das Leben muhammeds. Leipzig 1930 . S . Nolddeke I. S. 14 (دائرة المعارف اسلام)