قرآن، نماز، صلاة، دعا، خشوع، صلوات
"نماز" واژۀ قرآني آن "صلاة"[1] و جمع آن "صلوات" است، "صلاة" در اصل به معناي دعاء است كه در بعضي[2] از آيات قرآن به همين معني آمده است. وجه نامگذاري نماز به صلاة از باب اطلاق جزء به كل است يعني نماز شامل دعاء هم هست.
نماز از عباداتي است كه هيچ شريعتي از آن خالي نبوده، هر چند كه گونه‌هاي آن بر حسب شريعت‌هاي مختلف فرق داشته است.[3]به دليل اینکه حضرت ابراهيم (ع) بر پاداري نماز را هم براي خودش و هم براي فرزندش از خداي متعال طلب نمود:
«َبِّ اجْعَلْنِي مُقيمَ الصَّلاَةِ وَ مِن ذُرِّيَّتِي...»(ابراهيم/40)
«پروردگارا! مرا به پا دارندۀ نماز قرار ده و از فرزندانم (نيز)...»
و حضرت عيسي (ع) در گهواره از آن سخن گفت:
«و َأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا » (مريم/31)
«و تا زماني كه زنده‌ام مرا به نماز و زكات توصيه كرده است».
جملۀ "و اوصاني بالصلاة و الزكاة..." اشاره به اين است كه در شريعت عيسي (ع) نماز و زكات تشريع شده است.[4]

نماز در بين عبادات از امتياز خاصّي برخوردار است، خداي سبحان در آغاز دریافت وحی حضرت موسي (ع) ضمن اشاره به معارف كلي دين، نماز را انتخاب كرده و مي‌فرمايد:
«...اَقِمِ الصَّلاةَ لذكري » (طه/14)
«... نماز را براي ياد من بپا دار.»
از اين آيه دو نكته روشن مي‌شود:
1) نماز اختصاص به شريعتِ خاتم الانبياء (ص) ندارد.
2) إقامۀ نماز بايد براي ياد خدا باشد. [5]

«إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَّوْقُوتًا »(نساء/103)
«نماز، وظيفۀ ثابت و معيّن براي مؤمنان است.»
"كتابت" كنايه است از واجب بودن و واجب كردن، پس طبق اين آيه، نماز بر مؤمنان نوشته و واجبي است داراي وقت.[6]

«الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقثْنَاهُمْ يُنفِقُونَ »(انفال/3)
«آنها كه نماز را برپا ميدارند و از آنچه به آنها روزي داده‌ايم، انفاق مي‌كنند.»

«...وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ يُحَافِظُونَ » (انعام/92)
«...آنها كه به آخرت ايمان دارند و به آن(قرآن) ايمان مي‌آورند و بر نمازهاي خويش، مراقبت مي‌كنند.»
تا آنجايي كه به پاي بندي نماز در ميدانِ جنگ تأكيد شده است. [8]

«الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ...»(حج/41)
«كساني كه هرگاه در زمين به آنها قدرت بخشيم، نماز را برپاميدارند... »

«...وَ أَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَ الْمُنكَرِ...» (عنكبوت/45)
«...ونماز را بر پادار، كه نماز (انسان )را از زشتيها و گناه باز ميدارد...»
سياق آيات شاهد بر اين است كه منظور از اين باز داري، بازداريِ طبيعت نماز از فحشاء و منكر است. البته بازداري آن به نحو اقتضاء است نه عليّت تامه، كه هر كس نماز خواند، ديگر نتواند گناه كند يعني نمازي كه با رعايت آداب و شرائط مطلوبِ شرع، انجام يافته قدرت باز دارندگي از گناه را دارد، به شرطي كه خود شخص اراده بر انجام گناه نداشته باشد. [9]

«فَوَيْلٌ لِّلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ » (ماعون/ 4-5)
«پس واي بر نمازگزاراني كه در نماز خود سهل نگاري مي‌كنند.»
يعني آنهايي كه از نمازشان غافلند، اهتمامي به امر نماز ندارند و از فوت شدنش باكي ندارند؛ چه اينكه به كلّي فوت شود و چه اينكه بعضي وقتها، و يا اينكه وقت فضيلتش از دست برود و چه اينكه اركان و شرائطش و احكام و مسائلش را ندانسته، نمازي باطل بخوانند.[10]
از امام صادق (ع) روايت شده:
«إنَّ شَفاعَتَنا لا تَنالُ مُستَخِفَّاً بِالصّلاة »[11]
«همانا شفاعت ما به سبك شمارندۀ نماز نمي‌رسد.»

انسان با نماز نخواندن جهنّمي و اهل دوزخ مي‌شود، قرآن از گفتگوي ميان بهشتيان و دوزخيان خبر مي‌دهد كه بهشتيان از علّت جهنمي شدن اهل دوزخ سئوال مي‌كنند. در جواب آنان، اولين سخني كه بر زبان ميآورند بي‌نمازي و بي‌تفاوتي نسبت به نماز است:
«مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ » (مدّثر/42-43)
«چه چيز شما را به دوزخ وارد ساخت؟! مي‌گويند: ما از نمازگزاران نبوديم.»
منظور از "صلاة" در اينجا، نماز معمول در اسلام نيست بلكه منظور  عبادتی خاص است به درگاه خداي تعالي كه با همۀ عبادتها يعني عبادت در شريعتهاي آسماني كه از حيث كم و كيف از همديگر مختلفند مي‌سازد. [12]

"خشوع" به معني حالت تواضع و ادب جسمي و روحي است كه در برابر شخص بزرگ يا حقيقت مهمي در انسان پيدا مي‌شود و آثارش در بدن ظاهر مي‌گردد. قرآن كريم، خشوع را از صفات مؤمنين حقيقي بر شمرده است:
«الّذين هُم في صَلاتِهم خَاشِعُون » (مؤمنون/2)
«آنها كه درنمازشان خشوع دارند.»
يعني اشاره به اينكه نماز آنها الفاظ و حركاتي بي‌روح و فاقد معني نيست، بلكه به هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار در آنها پيدا مي‌شود كه از غير او جدا مي‌گردند و به او مي‌پيوندند. چنان غرق حالت تفكر و حضور و راز و نياز با پروردگار مي‌شوند كه بر تمام ذرات وجودشان اثر مي‌گذارد، خود را ذره‌اي مي‌بينند در برابر وجودي بي‌پايان، و قطره‌اي در برابر اقيانوس بيكران.[13]

«حَافِظُواْ عَلَى الصَّلَوَاتِ و الصَّلاَةِ الْوُسْطَى وَ قُومُواْ لِلّهِ قَانِتِينَ»(بقره/238)
«در انجام همۀ نمازها (به خصوص) نماز وسطي كوشا باشيد! و از روي خضوع و اطاعت، براي خدا بپاخيزيد »
در آيۀ ديگري مي‌فرمايد:
«وَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ » (مؤمنون/9)
«و آنها كه بر نمازهايشان مواظبت مي‌نمايند »
منظور، محافظت از عدد نماز است يعني مؤمنان محافظت دارند كه يكي از نمازهايشان فوت نشود و دائماً مراقب آنند؛ بخاطر اينكه "صلاة" به صيغۀ جمع آمده و به ضمير "هم" اضافه شده است .در سورۀ (معارج آيه/34) لفظ "صلاة" مفرد آمده است: «وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ » در اين آيه منظور از محافظت بر نماز، رعايت صفات كمالي نماز است؛ يعني آن طور نماز بخواند كه شرع دستور داده است. [14]