قرآن، احياء، موت، مهجوريت، تلاوت، انديشه، تدبر و تفسير
"مهجور" از ماده "هجر" در اصل ضد وصل است،[1] به معنای ترک چیزی که ملزم به تعهد آن هستیم[2] یا دور شدن انسان از چیزی که ارتباطی بین آن شخص و آن شیء باشد؛[3] و این مفارقت از جهات گوناگونی میتواند باشد: با بدن، با زبان یا با قلب.[4] برخی معنای دیگری برای هجر و مهجور بیان کردهاند و آن "هذیان" است از این رو مراد از کلام مهجور کلام انسان بیمار یا خواب است که هذیان میگوید.[5]
و در اصطلاح دینی مهجوریت قرآن به معنای دور شدن دل و عمل انسان از قرآن و ترک تلاوت آن میباشد.[6]
احیاء از مادهی "حیی"[7]یا "حیو"[8] به معنای زنده کردن است. مصدر آن "حیاة" به معنای زندگی میباشد.[9] "احیاء" نقیض مرگ است[10] که برای صاحبان روح، به کار برده میشود.[11]
مهجوریت و احیای قرآن در اصطلاح قرآنی دو معنای متضاد هستند که هر کدام به دیگری وابسته است. مهجوریت قرآن به معنای نسخ حکم نبوده و قرآن مرگ ندارد؛[12] بلکه پیوسته در جریان هست که امام صادق –علیهالسلام- میفرماید:
«إنَّ القُرَانَ حَیٌّ لَمیَمُت وَ أنَّهُ یَجریِ کَمَا یَجریِ اللّیلُ وَ النَّهَارُ وَ کَمَا یَجریِ الشَّمسُ وَ القَمَرُ»[13]
«قرآن کتاب زندهای است که مرگ و نیستی در آن راه نمییابد و مانند شب و روز و آفتاب و ماه ساری و جاری است.»
یعنی قرآن منجمد در هیچ موردی نبوده و منحصر در حیطهی زمانی خاصی نیست.[14]
بنابراین نمیتوان احیا و مهجوریت قرآن را به معنایی مانند نسخ آن یعنی آمدن حکمی بهتر از قرآن و باطل شدن آن بدانیم؛ چون قرآن چنین مرگی هیچگاه نداشته و ندارد. پس باید معنای احیا و مهجوریت را در متروک شدن و نشدن قرآن از طرف مردم دانست که امام علی –علیهالسلام- این معنا را در نهجالبلاغه به روشنی بیان نموده:
«...وَ إحیَائُه ألإجتِماعُ عَلَیه وَ إمَاتَتُه ألإفتِرَاقُ عَنه»[15]
«....و زنده كردن قرآن این است كه دست وحدت به هم دهند و به آن عمل نمایند، و میراندن، از بین بردن، پراكندگى و جدایى است.»
از این رو احیای قرآن یعنی دوباره به جریان انداختن احکام و مسائلی که متروک شدهاند.[16]
صریحترین آیهای که در این زمینه بیان شده و از مادهی "هجر" میباشد، شِکوهی حضرت رسول اکرم از امت خویش در پیشگاه الهی است:
«وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً»[17]
«و پیامبر عرضه داشت: پروردگارا! قوم من قرآن را رها كردند.»
در تفسیر و تبیین این آیه بیانات و نکات متفاوتی ذکر شده است:
الف: "مهجور" چنانچه در معنای لغوی بیان شد به دو صورت میتواند معنا شود که در این آیه نیز هر دو معنا ارائه شده است. برخی مهجوریت را در این آیه به هذیانگویی معنا کردهاند که آیهی شریفه اشاره به تهمتهای مشرکان نسبت به ساحت مقدس پیامبر اسلام دارد که حضرت را هذیانگو میپنداشتند؛ یعنى گمان مىكردند که ایشان هر چه مىگوید، باطل و هذیان است. و برای تفسیر خودشان آیهی ذیل را دلیل آوردهاند:[18]
«وَ قالَ الَّذینَ كَفَرُوا لاتَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فیهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ»[19]
«كافران گفتند: گوش به این قرآن فراندهید و به هنگام تلاوت آن جنجال كنید، شاید پیروز شوید!»
در این معنا (هذیانگویی) بیان دیگری نیز وجود دارد، اینکه مشرکان دربارهی قرآن به یاوهسرائی میپرداختند. با این بیان، آیه اینگونه معنا میشود که مشرکان دربارهی قرآن چیزهایی میگفتند که هذیان بود؛ یعنی "فیه" را بعد از "مهجوراً" در تقدیر میگیرند[20] و آیهی ذیل را دلیل برای گفتارشان میآوردند:
«...مُسْتَكْبِرِینَ بِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ»[21]
«...بر آن نخوت مىفروختید و شب هنگام در افسانهسرایى ناسزا مىگفتید.»
اما اکثر مفسرین، "مهجوریت" را در این آیه به معنای ترک ایمان به قرآن و عدم پذیرش آن، اعراض از گوش دادن به آن و به طور کلی دوری از قرآن و ترک آن میدانند.[22] بحث ما در این نوشتار نیز حول این معنای اخیر میباشد.
ب: پیامبر، از گروه عظیمى از مسلمانان به پیشگاه خدا شكایت مىبرد كه اینها قرآن را به دست فراموشى سپردند؛ این شکوه، منحصر به عصر پیامبر نیست؛ بلکه در تمام جوامع بشری جریان دارد و امروزه نیز برخی این قرآن را رها ساخته و حتى براى قوانین مدنى و جزائیشان، دست گدایى به سوى دیگران دراز كردهاند![23]
ج: کاربرد واژهی «إتّخذوا» به معنای گرفتن و به دست آوردن[24] معنایی متضاد با مهجوریت دارد؛ و بیانگر این است كه قوم رسول اكرم(ص) نه تنها قرآن را وا ننهاده و ترك نگفتهاند، بلكه آن را در اختیار گرفتهاند؛ ولی مسألهی در اختیار گرفتن قرآن به گونهای است كه در اثر عدم درك صحیح و شناخت اصولی و عدم استفادهی شایسته و بایسته، قرآن در این میان عملاً مهجور و متروك مانده است؛ لذا آیهی شریفه مهجوریت را دربارهی کسانی به کار برده که گرچه در ظاهر به قرآن میپردازند؛ اما در حقیقت دستورات قرآن را بر زمین نهادهاند.[25]
د: از نکتهی قبل روشن میشود که آنچه در آیه، مورد مذمت قرار گرفته، مهجوریت باطنی است و احیای ظاهری قرآن مانند: زیبا نوشتن، زیبا خواندن و... گرچه اهمیت دارد، اما اهمیت آن در رتبه دوم است. در حقیقت پرداختن به مسائل ظاهری قرآن تنها مقدمهای است برای انس بیشتر با قرآن، تا مفاهیم و دستورات این کتاب ارزشمند وارد زندگی انسان بشود.[26]
بحث مهجوریت و احیای قرآن شامل جنبههای گوناگونی میشود که بیتوجهی و کمکاری در هر یک از این محورها را مهجوریت و نقطهی مقابل آن، یعنی تلاش در احیای قرآن و ادای حق آن میدانیم.
برخی از مفسران این محورها را در دو موردخلاصه کرده،[27] برخی در پنج مورد[28] و برخی بیشتر که ما تمام این موارد را ذیل دو محور ظاهری و باطنی بیان میکنیم.
در اینجا بحث از ظواهری است که قرآن لایق آن میباشد؛ مثل زیبا نوشتن قرآن، صوت زیبا و قرائت آن که پرداختن به آنها موجب احیای قرآن از مهجوریت میشود:
در آموزههای قرآن، آیاتی وجود دارد که مؤمنان را به تلاوت قرآن امر فرموده:
«... وَ رَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِیلا»[29]
«... و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان.»
ترتیل قرآن به معناى تلاوت آن بوده به نحوى كه حروف پشتسر هم، به صورت روشن تلاوت شده و بگوش شنونده برسد.[30]
نشانهی اهمیت تلاوت قرآن و عظمت آن تاکیدی است که در آیه با کلمهی "ترتیلاً" بر فعل امر (رَتّل) بیان شده است.[31] چنانکه در آخر این سوره دستور به قرائت قران دوباره وارد شده است:
«فَأقرَءُوا مَاتَیَسَّر مِنَالقُرءَانِ»[32]
«اکنون آنچه برای شما میسر است، قرآن بخوانید.»
اهمیت ویژهی دیگری که در آداب تلاوت قرآن در کلام الهی بیان شده، گوش دادن بر آن کلام وحیانی است:
«وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»[33]
«هنگامى كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید، شاید مشمول رحمت خدا شوید!»
عمل نکردن به این دستورات، مهجور قرار دادن قرآن از لحاظ استماع است. نقل شده که برخی از کفار قریش در هنگام شنیدن قرآن، انگشتان خود را در گوشهایشان قرار میدادند و صداهای بلندی از خود تولید میکردند تا قرآن را نشوند و مجذوب آن نشوند؛ لذا برخی گفتهاند که این محورِ مهجوریت، اشاره به همین کفار است.[34]
مهجوریت و احیای قرآن در زمینه باطنی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده که اکنون بُعد معنایی آن را در چند بخش خلاصه میکنیم:
تدبر در قرآن یکی از مسائل مهم بوده که در آیات زیادی به این امر پرداخته و انسانها را به تفکر در قرآن فرا خوانده است:
«أَفَلَایتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أَمْ عَلىَ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»[35]
«آیا آنها در قرآن تدبّر نمىكنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟»
اگر مسلمانان حق قرآن را رعایت کرده و با توجهی شایسته در قرآن میاندیشیدند، بهترین رسم زندگی را از قرآن میآموختند و از مشکلات بسیاری در عصر حاضر رهایی پیدا میکردند. روزی که قرآن مورد توجه و تدبر قرار گیرد، همچون نور و چراغ هدایت در میان امت اسلامی میدرخشد و به عنوان ریسمان الهی و کلید سعادت دنیا و آخرت، در جایگاه اصلی خود قرار میگیرد.[36]
یکی از مسائلی که میتوان محوری برای مهجوریت یا احیای قرآن دانست، توجه به تفسیر قرآن است؛ تفسیری صحیح که از مفسران حقیقی قرآن رسیده باشد؛ چون قرآن دربردارندهی حقایقی بزرگ از عالم غیب است و نزول تدریجی داشته که محتاج بررسی اوضاع زمان نزول است و به اقتضای ساختارش، مطالب را به گونهای موجز بیان کرده که ما برای فهمش، محتاج تفسیر هستیم.[37] خود قرآن نیز به این نیاز اشاره میکند:
«وَ أَنْزَلْنا إِلَیكَ الذِّكْرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ مانُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَكَّرُونَ»[38]
«و ما این ذكر [قرآن] را بر تو نازل كردیم، تا آنچه به سوى مردم نازل شده است، براى آنها روشن سازى و شاید اندیشه كنند!»
دلالت آیه بر اینست که یکی از مفسران قرآن، پیامبر اکرم –صلیالله علیه آله- است که خداوند او را مامور این کار کرده؛ چون قول رسول خدا (ص) در بیان آیات قرآن و تفسیر آن حجیت دارد؛ چه آیاتى كه نسبت به مدلول خود صراحت و ظهور دارند، چه آیاتی كه متشابهند، و چه آنهایى كه مربوط به اسرار الهى هستند، بیان و تفسیر رسول خدا در همهی آنها حجت است.[39]
قرآن کتابی است که به پیروان خود برنامهی زندگی میدهد و هدف اصلی آن نیز اجرای همین برنامههاست. بسیارى از كشورهاى اسلامى مخصوصا آنها كه زیر سلطهی فرهنگى شرق و غرب زندگى مىكنند، قرآن را به صورت یك كتاب تشریفاتى درآوردهاند؛ در حالی که قرآن کتاب عمل است و عمل کردن به آن واجب شمرده شده است: [40]
«إِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعادٍ قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جاءَ بِالْهُدى وَ مَنْ هُوَ فی ضَلالٍ مُبینٍ»[41]
«آن كس كه قرآن را بر تو فرض كرد، تو را به جایگاهت [زادگاهت] بازمىگرداند! بگو: پروردگار من از همه بهتر مىداند، چه كسى (برنامهی) هدایت آورده، و چه كسى در گمراهى آشكار است!»
در آیه، مفعول دوم فعل "فَرَضَ" در تقدیر است که مفسران آن را "عمل"
گرفتهاند.[42] بنابر این تقدیر، معناى جملهی «فَرَضَ عَلَیكَ الْقُرْآنَ» این چنین میشود: واجب كرده بر تو عمل به قرآن را، یعنى عمل به آن احكامى كه در آن وجود دارد.[43]
[1]. ابن منظور، محمدبنمكرم؛ لسانالعرب، بیروت، دارصادر، 1414ق، چاپ سوم، ج5، ص250.
[2]. فراهیدى، خلیلبناحمد؛ العین، قم، هجرت، 1410ق، چاپ دوم، ج3، ص387.
[3]. مصطفوى، حسن؛ التحقیق فی كلماتالقرآن الكریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360 ش، ج11، ص: 240
[4]. راغب اصفهانی، حسینبنمحمد، المفردات فی غریبالقرآن، دمشق بیروت، دارالعلم الدارالشامیة، 1412ق، چاپ اول، ص833.
[5]. لسان العرب، ج5، ص253.
[6]. المفردات فی غریب القرآن، ص833.
[7]. التحقیق فی كلمات القرآن، ج2، ص335 و المفردات فی غریب القرآن، ص268.
[8]. كتاب العین، ج3، ص317 و لسانالعرب، ج14، ص211.
[9]. مهیار، رضا؛ فرهنگ ابجدى عربى- فارسى، بی تا، بی جا، ص 26.
[10]. لسان العرب، ج14، ص 211.
[11]. كتاب العین، ج3، ص 317.
.[12] الهامی، داود؛ مجلۀ زنده کننده اسلام، موعود، آذر و دی 1376ش، شماره 5، ص 84 – 85.
[13]. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، تهران، اسلامیه، بیتا، ج 35، ص647.
[14]. فضل الله، سیدمحمد حسین؛ تفسیر من وحى القرآن، بیروت، دارالملاك للطباعة و النشر، 1419ق، چاپ دوم، ج5، ص117.
[15]. سیدرضی، نهج البلاغه، مترجم: دشتی، محمد؛ قم، فرایض، 1383ش، چاپ سوم، خطبه 127، ص170.
[16]. الهامی، داوود؛ پیشین.
[17]. فرقان/30.
[18]. مترجمان، ترجمهی تفسیر جوامعالجامع، مشهد، آستان قدس رضوى، 1377ش، چاپ دوم، ج4، ص363.
[19]. فصلت/26.
[20]. فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمدبنعمر؛ مفاتیحالغیب، بیروت، دار احیاءالتراث العربى، 1420ق، چاپ سوم، ج24، ص455.
[21]. مؤمنون/67.
[22]. مفاتیحالغیب، ج24، ص455.
[23]. مكارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالكتب الإسلامیة، 1374ش، چاپ اول، ج15، ص77.
[24]. التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، ج1، ص42.
[25]. غفاري، مهدي؛ مهجوريت قرآن، مجلۀ بينات، پیاپی 30، سال هشتم، شماره 2، تابستان 1380ش، ص88-89.
[26]. سخنان مقام معظم رهبری؛ نسیم وحی، مهر و آبان 1385ش، شماره 2 و 3، ص2-3.
[27]. بروجردى، سیدمحمد ابراهیم؛ تفسیر جامع، تهران، انتشارات صدر، 1366ش، چاپ ششم، ج5، ص25.
[28]. زحیلى، وهبةبنمصطفى؛ التفسیرالمنیر فىالعقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دارالفكر المعاصر، 1418ق، چاپ دوم، ج19، ص61.
[29]. مزمل/4.
[30]. طباطبایى(علامه)، سیدمحمد حسین؛ المیزان فى تفسیرالقرآن، قم، جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق، چاپ پنجم، ج20، ص61.
[31]. زمخشرى، محمود؛ الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالكتاب العربی، 1407ق، چاپ سوم، ج4، ص 637.
[32]. مزمل/20.
[33]. أعراف/204.
[34]. صادقى تهرانى، محمد؛ الفرقان فى تفسیرالقرآن بالقرآن، قم، فرهنگ اسلامى، 1365ش، چاپ دوم، ج21، ص300.
[35]. محمد/24.
[36]. التفسير المنير في العقيدة و الشريعة، ج5، ص172.
[37]. مودب، سیدرضا؛ روشهای تفسیر قرآن، قم، اشراق، 1380ش، چاپ اول، ص29- 30.
[38]. نحل/44.
[39]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص261.
[40]. تفسیر نمونه، ص77.
[41]. قصص/85.
[42]. قرشى، سید علىاكبر؛ تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، 1377ش، چاپ سوم، ج8، ص95.
[43]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج16، ص86.