همه می‏دانیم که شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن‏ طوسی(460-385 هـ ق)،در جمیع علوم و فضائل از:فقه، اصول،تفسیر،حدیث،کلام و فنون ادب،یگانهء عصر بود و تمامی عمر خود را،به خدمت در راه دین و مذهب گذراند و روی همین اصل هم بود که در جهان اسلام منزلتی بس‏ رفیع یافت.
در این مقال ما را سر آن نیست که در علو مقام و عظمت آن دانشی مرد،کلامی بگوئیم*بلکه برآنیم فقط در بارهء تفسیر تبیان شیخ طوسی-که یکی از مفاخر آثار شیعه، در زمینهء تفسیر با توجه به مسائل کلامی است-سخن‏ بگوئیم.
اهمیت تفسیر تبیان در آن است که نخستین‏ تفسیر شیعه است و در آن از علوم مختلفی که یک مفسر باید بر آنها احاطه داشته باشد بحث شده و شیخ طوسی مفسری‏ است که در تفسیر خود،از:نحو،صرف،اشتقاق،معانی، بیان،بدیع،علم کلام،اصول فقه،علم حدیث،ناسخ و منسوخ و...بحث کرده است.
ما می‏دانیم که یک مفسر باید از علوم گوناگون‏ آگاهی داشته باشد تا از خطا مصون بماند،بدین معنا که‏ باید علم لغت بداند و بدان علم تبحر کامل داشته باشد،تا از مفردات الفاظ و مدلول آنها به حسب وضع،آشنا باشد و نیز علم نحو بداند تا معانی مختلف کلام را با اختلاف اعراب‏ بشناسد و نیز به علم تصریف(شناخت ابنیه و صیغ کلمات) (*)ابعاد گوناگون شیخ در مجلدات یادنامهء شیخ طوسی(به مناسبت‏ تشکیل کنگره هزاره شیخ،در سال 1348)بیان شده است و سخنرانیهای کنگره به همت والای آقای واعظ زاده،استاد دانشمند دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد گردآوری شده و به‏ چاپ رسیده است.
کاملا آشنا باشد و چنانچه ناآشنا باشد همچون مفسری‏ است که کلمهء امام را در آیهء«یوم ندعو کل اناس‏ بامامهم...»(آیهء 71/اسراء)جمع ام دانسته و گفته است: مردم در قیامت به مادرانشان خوانده می‏شوند و نه به‏ پدرانشان!
و دربارهء این خطائی که از مفسر ناآشنا به علم‏ تصریف،سرزده و ندانسته است که ام به امام جمع بسته‏ نمی‏شود،زمخشری نوشته است:«و من بدع التفاسیر انّ‏ الامام جمع ام و ان الناس یدعون یوم القیامة بامهاتهم،و ان‏ الحکمة فی الدعاء بالامهات دون الاباء رعایة حق عیسی‏ علیه السلام و اظهار شرف الحسن و الحسین و ان لا یفتضح‏ اولاد الزنی،و لیت شعری ایهما ابدع الصحة لفظه ام بهاء حکمته؟»(1)
مفسر باید علم اشتقاق هم بداند تا کلماتی را که از دو ریشه مشتق می‏شود و در هر یک معنائی خاص دارد بخوبی‏ بشناسد و بتواند اصح اشتقاق را برگزیند،همچون اشتقاق‏ کلمهء مسیح از سیاحت و مسح.
دیگر آنکه مفسر باید علوم بلاغی یعنی:معانی،بیان‏ و بدیع بداند،تا مطابقت کلام را با مقتضای حال دریابد و زیبائیها و محسنات کلام را بفهمد.
دانستن علم قرائت و آگاهی از اسباب نزول آیات،به‏ فهم آیات کمک می‏کند،زیرا باشناخت از سبب نزول، بهتر معنای آیات را در می‏یابیم.
علم قصص نیز از چیزهایی است که برای مفسر شناخت‏ آن ضرورت دارد،زیرا با شناخت این علم به مقصود و منظوری که آیه در باب آن،نازل شده بهتر پی می‏بریم.
همچنین دانستن علم کلام(-علم اصول دین با استدلال)برای مفسر لازم است،زیرا با آگاهی از این علم، بهتر به آیات مربوط به نبوت و معاد و...پی می‏برد.
و نیز باید به علم اصول فقه،آشنا باشد تا بهتر بتواند از آیات،استنباط احکام کند.مفسر باید علم حدیث هم بداند تا به وسیلهء آن،بتواند به روایات مناسب معانی آیات،دست‏ یابد.و در نهایت باید از علم ناسخ و منسوخ و...نیز اطلاع‏ کافی داشته باشد.
شیخ طوسی،مفسری است که بر همهء این علوم،تسلط داشته و جالب توجه آنکه وی،در قرن پنجم هجری در بیشتر علوم مزبور،کتاب نوشته است و تفسیر او،نخستین تفسیری‏ است که از تمامت علوم مربوط به قرآن بحث کرده و کتابی‏ است:ادبی،فقهی،کلامی،تاریخی که در واقع جامعیت‏ دارد،بطوری که شیخ طبرسی در قرن ششم هجری،ضمن‏ تعریف و ستایش از تفسیر التبیان،شیخ طوسی را در تفسیر، پیشوا و مقتدای خود دانسته و گفته است:«و هو القدوة استضئ بانواره و اطأ مواقع آثاره...».(2)
و نیز در باب اهمیت تفسیر تبیان،شیخ طبرسی،بر آن است که تفاسیر نوشته شده تا روزگار وی،کافی به‏ مقصود نیست:«الا ما جمعه الشیخ الاجل السعید ابو جعفر محمد بن حسن الحسن الطوسی قدس اللّه روحه من‏ کتاب التبیان،فانه الکتاب الذی یقتبس منه ضیاء الحق و یلوح‏ علیه رواء الصدق،قد تضمن من المعانی الاسرار البدیعة و احتضن من الالفاظ اللغة الوسیعة...»(3)

شیخ طوسی در تفسیر تبیان،وجوه مختلف قرائت کلمات‏ قرآنی و اعراب کلمات و موضوعات صرفی و اشتقاقی و معانی کلمات و نیز از آیات متشابه،بحث کرده و مطاعن‏ طاعنان را پاسخ گفته و برای مسایل اصولی و فروع مذهب‏ استدلال کرده است و به تفاوت لغوی کلمات نیز اشاره‏ نموده است.ولی متأسفانه،مطالب گوناگون و مباحث‏ مختلف،در این کتاب بهم در آمیخته و چندان نظمی در آن‏ نیست و چنانچه جدا از یکدیگر می‏بود،فواید بیشتری‏ می‏داشت.
شیخ طبرسی هم ضمن ستایش از تفسیر مزبور به این‏ اختلاط و آمیختگی اشاره کرده و گفته است:«...غیر انه‏ خلط فی اشیاء مما ذکره فی الاعراب و النحو،الغث‏ بالسمین.»(4)
از ویژگیهای تفسیر تبیان آن است که شیخ طوسی‏ عقاید و افکار نادرست برخی از مفسران را با دلیل و برهان‏ رد کرده است،مثلا در باب اینکه«بسم اللّه...» جزئی از سورهء حمد است و در هر سوره نیز«بسم اللّه...»جزئی از آن سوره است،استدلال‏ کرده و گفته است:«بسم الله الرحمن الرحیم عندنا ایة من‏ الحمد و من کل سورة بدلالة اثباتهم لها فی المصاحف‏ بالخط الذی کتب به المصحف مع تجنبهم اثبات الاعشار و الاخماس کذلک».(5)
و یا مثلا در پاسخ آنانکه گفته‏اند:چرا تمام قرآن به‏ صورت آیات محکمات نازل نشده تا از ظاهر آیات بتوان‏ مفهوم واقعی آن را درک کرد و حال آنکه برای خدا مقدور بود و امکان هم داشت،شیخ طوسی گفته است:مصلحت‏ ایجاب می‏کند که الفاظ و کلمات،طوری بکار رود که‏ نیروی استدلال و تفکر خوانندگان را فزونی دهد و برای‏ درک کلمات و آیات،رنجی تحمل شود،تا مرتبه و مقام علما که برای درک آیات کوشش کرده‏اند معلوم گردد.(6)
و نیز در پاسخ طاعنان که گفته‏اند:چرا خدای بزرگ‏ در آیهء «الر.کتاب احکمت آیاته»(آیه 1/هود)آیات قرآنی‏ را محکمات دانسته و در آیهء«الله نزل احسن الحدیث کتابا متشابها»(آیهء 23/زمر)آیات قرآنی را متشابه معرفی کرده‏ و در آیهء«هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن‏ ام الکتاب و اخر متشابهات»
(آیه 7/آل عمران)برخی را محکم و تعدادی را متشابه دانسته است؟شیخ طوسی این‏ تناقضهای ظاهری را حل کرده و گفته است:«لا تناقض فی‏ ذلک»
زیرا منظور و مقصود از آیه‏ای که گفته است،آیات‏ بتمامه محکم است،این می‏باشد که فساد و تناقض و اختلاف‏ و تباین و تعارض در آن راه ندارد،بلکه تمام آیات،در نهایت‏ استواری و احکام است و توصیف متشابه در آیه دیگر هم،از آن جهت است که قرآن خواسته است بگوید:برخی از آیات‏ به بعضی دیگر تشابه دارد،ولی در استواری و احکام،تباین‏ و تضاد و تناقضی در آنها نیست و در آیه‏ای که قرآن بعضی‏ از آیات را محکم و برخی را متشابه توصیف کرده،منظور این است:آیاتی که مراد و مقصود را از ظاهر آن می‏توان‏ دریافت محکم است و آیاتی که مراد و منظور در آنها به‏ کمک آیات دیگر استنباط می‏شود و نیاز به آیات دیگر دارد،متشابه است.پس آیه‏های مزبور،از این جهت با یکدیگر تناقضی ندارد و آنچه طاعنان در این باره گفته‏اند بی‏اساس است.(7)
شیخ طوسی،در جای دیگر نیز همین موضوع را، مورد بحث قرار داده و نوشته است:اینکه برخی از آیات به‏ صورت محکمات نازل نشده و به صورت متشابه آمده،از این‏ جهت است که افراد در مسائل علمی دقت پیدا کنند و به‏ تفکر وادار شوند و نیز منزلت و مقام علما آشکار گردد و آنان‏ بر غیر خود،ترجیح یابند.(8)
شیخ طوسی در بحث از آیهء متشابه،گفته است:آیه‏ متشابه آن است که در تفسیر آن اختلاف است و همگان از آن درک یکسان ندارند،مثلا در کلمهء«استواء»در آیهء: «..ثم استوی علی العرش...»
که در چند مورد بکار رفته‏ است*محتمل است که به معنای«استواء الجالس‏ علی السریر»باشد و نیز محتمل است که به معنای استیلاء باشد،همچون قول شاعر:
ثم استوی بشر علی العراق‏ من غیر سیف و دم مهراق
ابو علی جبائی معتقد به عدم کرویت زمین بوده است‏ و استدلال کرده که به دلیل آیه«الذی جعل لکم الارض‏ فراشا...»
(آیهء 22/بقره)زمین کروی نیست،زیرا از ارض‏ به فراش تعبیر شده و علی القاعده می‏باید منبسط باشد و نه‏ کروی،چون«و الکرة لا تکون مبسوطة»و علاوه بر این،عقل‏ هم بر بطلان عقیدهء آنان که گفته‏اند:زمین کروی است، دلالت می‏کند«لان الارض لا یجوز ان تکون کرویة مع کون‏ البحار فیه»زیرا آب،در جایی می‏تواند جا بگیرد که مسطح‏ باشد.(9)
ولی شیخ طوسی،نظر ابو علی جبائی را رد کرده‏ و گفته است:
«ان قول من قال الارض کرویة،معناه ان لجمیعها شکل الکرة».(10)
در تبیان شیخ طوسی،گاه اعتراض معترضان را پاسخ‏ داده و مثلا گفته است:اگر کسی ادعا کند چگونه رواست‏ که قرآن بگوید الحمد لله،زیرا گویندهء سخن خداست و بهتر (*)از جمله در این موارد:اعراف/53،یونس/3،رعد/2،فرقان/59، سجده/4 و حدید/4.
بود که گفته می‏شد الحمد لنا.در جواب خواهیم گفت: معمولا رسم است که در تخاطب آقا به بنده(عالی به دانی) خطاب می‏کند الواجب ان تطیع سیدک و لا تعصیه و نیز پدر به فرزند می‏گوید:یلزمک ان تبر اباک...علاوه بر اینها، منظور اصلی این است که گفته شود:«قولوا الحمد لله»که‏ فعل قولوا به سبب وجود قرینه حذف شده است.(11)
شیخ طوسی نظر آن کسی را که گفته است آیه:
«و السارق و السارقة فاقطعوا ایدیهما جزاء أبما کسبا نکالا من الله و الله عزیز حکیم»
(آیه 38/مائده)جزء آیه‏های‏ مجمل است و قطع ید واجب نیست مگر دربارهء کسی که‏ سارق مخصوص باشد و از مکان مخصوص مقدار مخصوص‏ بدزدد،مردود دانسته و گفته است:ظاهر آیه مقتضی‏ وجوب قطع است و در بردارندهء این شروط نیست و بر هر کسی که«السارق»و«السارقه»بوده باشد،مصداق دارد، زیرا الف و لام،چون بر مشتقات در آید،افاده استغراق‏ می‏کند(چنانچه بر عهد ذهنی دلالت نکند).(12)
شیخ طوسی ایراداتی که بر ظاهر آیهء
«قل اللهم مالک‏ الملک تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء و تعز من تشاء و تذل من تشاء بیدک الخیر انک علی کل شئ‏ قدیر.»
(آیهء 26/آل عمران)وارد کرده‏اند،به خوبی پاسخ‏ داده است و اینکه بلخی و ابو علی جبائی گفته‏اند:«لا یجوز ان یعطی اللّه الملک للفاسق»زیرا تملیک امر عظیم یعنی‏ ملک که سیاست است و تدبیر و مال فراوان،نباید به فاسق‏ اعطاء گردد،زیرا بر طبق آیه:
«...لا ینال عهدی الظالمین»
(آیهء 124/بقره)ملک که از اعظم عهود است،نباید به‏ ظالمان برسد.
شیخ طوسی ضمن اینکه در این باب اقوال دیگری هم‏ نقل کرده،از قول مجاهد نوشته است که«ملک»در این آیه‏ به معنای نبوت است.(13)
درباره«بیدک الخیر»نیز گفته است به معنای«قادر علی الخیر»می‏باشد و اینکه خیر را ذکر کرده و تنها از آن‏ کلمه،ذکری به میان آورده در صورتی که«بیده کل شئ‏ من خیر او شر»از جهت ترغیب بنده است به خیر.
دربارهء اعراب«مالک الملک»هم گفته است:به اعتقاد اکثر نحویان منادای مضاف است و منصوب می‏باشد و تقدیر آن«یا مالک الملک»می‏باشد.لیکن زجاج بر آن است که‏ ترکیب اضافی«مالک الملک»صفت برای اللهم است،زیرا اللهم منادی می‏باشد و میم در آخر آن عوض از«یاء»حرف‏ ندا است،همچنانکه گفته می‏شود:«یا زید ذا الحجة».(14)
شیخ طوسی در پاسخ آنانکه گفته‏اند:آیاتی‏ از قبیل:
«حرمت علیکم امهاتکم و بناتکم و اخواتکم و عماتکم...»
(آیه 23/سورهء نساء)جزء آیات مجمل است و نمی‏توان به ظاهر آن حکم به تحریم داد،گفته است:این‏ قبیل آیات،جزء آیات مجمل نیست،زیرا مجمل آیه‏ای است‏ که از ظاهر آن نتوان حکمی صادر کرد ولی آیهء مزبور و نیز آیهء
«حرمت علیکم المیتة...»
(آیهء 4/مائده)از ظاهر آنها تحریم استنباط می‏شود،زیرا در آیهء مورد بحث،از قرینهء آیهء قبل،تحریم ازدواج با محارم استنباط می‏گردد،آیهء پیشن از آن چنین است:
«و لا تنکحوا ما نکح آباءکم من‏ النساء...»
(آیه 22/نساء)که پس از این آیه،قرآن مجید گفته است:
«حرمت علیکم امهاتکم و...»
که از این آیه‏ تحریم ازدواج با محارم نیز استنباط می‏شود.(15)
شیخ طوسی،ذیل آیهء:
«یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله‏ و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم...»
(آیهء 59/نساء) بحث جالب توجیه را در باب اولوا الامر طرح کرده و گفته‏ است:خطاب از سوی خدا است به مؤمنان،که خدا و رسول‏ را اطاعت کنند و از اولوا الامر نیز فرمان ببرند،یعنی‏ امتثال امر نمایند و از نواهی اجتناب کنند.(16)
سپس نوشته است:دربارهء اولوا الامر،دو قول است: برخی همچون ابو هریره و طبری و دیگران روایت کرده‏اند که منظور از اولوا الامر،امرا و سلاطین هستند و برخی‏ همچون جابر بن عبد الله و دیگران گفته‏اند که مقصود علما هستند.لیکن شیخ طوسی گفته است:«روی اصحابنا عن‏ ابی جعفر و ابی عبد الله(ع)،انهم الائمة من آل محمد(ص) فلذلک اوجب الله تعالی طاعتهم بالاطلاق کما اوجب طاعة رسوله و طاعة نفسه کذلک»سپس افزوده است:وجوب‏ طاعت احدی بطور مطلق روا نیست«الا من کان معصوما مأمونا منه السهو و الغلط و لیس ذلک بحاصل فی الامراء و لا العلماء و انما هو واجب فی الائمة الذین دلت الادلة علی‏ عصمتهم و طهارتهم.»شیخ طوسی،در بحث از آیهء«و سارعوا الی مغفرة من‏ ربکم و جنة عرضها السموات و الارض اعدت للمتقین.»
(آیهء 133/بقره)در پاسخ آنانکه گفته‏اند:اگر جنتی باشد که‏ عرض آن همچند سماوات و زمین باشد،پس جهنم کجا خواهد بود؟گفته است:منظور،عظمت و جلالت قدر جنة است و قرآن مجید خواسته است بگوید:هیچ چیز همسنگ‏ آن نیست،هر چند که بزرگ باشد(17)و از قول بلخی هم، نقل کرده است که:«المراد بذلک و صفها بالسعة و العظم» همانطور که دربارهء«دار واسعة»می‏گویند:«هذه دنیا»و غرض اصلی آنان،توصیف‏دار است به بزرگی و عظمت.
و نیز در ذیل بحث از آیهء مزبور،روایت پیامبر اکرم(ص) را نقل کرده که گفته است:«سبحان الله اذا جاء النهار فاین‏ اللیل»در واقع پیامبر اکرم خواسته است بگوید:آن خدائی‏ که قادر است شب را به هر جا که خواهد ببرد،توانایی دارد که نار و آتش را نیز به هر جا که خواهد ببرد.
شیخ طوسی،در بحث از آیهء:
«و لا تقربوا مال الیتیم‏ الا بالتی هی احسن حتی یبلغ اشده...»
(آیهء 152/انعام) گفته است:منظور از قرب،تصرف در مال یتیم است و علت‏ اختصاص یتیم بدین موضوع-در صورتی که مسلمان نباید در مال هیچ کس تصرف کند-این است که یتیم نمی‏تواند از خود دفاع نماید و پدری هم ندارد که از او پشتیبانی کند، از این رو افراد در مال یتیم بیشتر طمع می‏ورزند بنابر این، قرآن مجید انسانها را از تصرف در مال یتیم نهی کرده و برای اهمیت دادن به مسأله به صورت
«و لا تقربوا مال‏ الیتیم»
بیان کرده است.(18)
در توضیح جمله«الا بالتی هی احسن»،شیخ‏ طوسی سه وجه را بیان کرده است:
1-حفظ مال یتیم تا زمانی که کبیر گردد و سپس به‏ وی تسلیم شود.
2-تثمیر آن مال به وسیلهء تجارت.
3-برای یتیم،سرپرستی تعیین شود.
شیخ دربارهء کلمه اشد نیز گفته است:در تعیین حد آن اختلاف است،برخی آن را به کبیر شدن یتیم تعبیر کرده و بعضی سن هجده سال و عده‏ای هم سن سی سال را حد اشد دانسته و نیز بعضی گفته‏اند:«لا حد له و انما المراد به حتی یکمل عقله و لا یکون سفیها یحجر علیه».
از لحاظ لفظی نیز کلمهء اشد،بحث انگیز است و بعضی مفرد کلمه را شد دانسته،همچون«ضر و اضر». و الشد:القوة و هو استحکام قوة شبابه و سنه،کما شد النهار ارتفاعه.و بعضی مفرد کلمه را شدة دانسته‏اند،مانند «نعمة و انعم».مکتب نحو بصره هم بر آن است که اشد مفرد است.(19)
شیخ طوسی در بحث از آیهء:و کذلک نصرف الایات و لیقولوا درست و لنبینه لقوم یعلمون»(آیه 105/انعام) قرائتهای مختلف کلمهء درست را باز گفته و توضیح داده که‏ ابن کثیر و ابو عمرو«دارست»قرائت کرده و دیگر قراء درست(بدون الف)که به قول اخفش،مبالغه در آن بیشتر است.و هو اشد مبالغة فی الامحاء،کلمهء«درست»را به‏ معنای انمحا و محو شدن دانسته،در ضمن گفته است: کلمهء دریس به معنای«ثوب خلق»و جامهء کهنه است و اصل‏ معنای درس را«استمرار التلاوة»باز گفته و نشان داده که‏ فعل درس،از باب نصر است و از قول ابن عامر،نقل کرده‏ که این فعل در این مورد به معنای«تعفیة الاثر و امحاء الرسم»است.
در بحث از این آیه،شیخ طوسی،اعراب حرف کاف در کلمهء کذلک را بیان کرده و گفته است که کاف در این کلمه‏ در محل نصب است،زیرا در محل صفت مصدر می‏باشد و در واقع تقدیر آیه چنین است:«نصرف الایات فی غیر هذه السورة مثل التصریف فی هذه السورة»در واقع مثل این‏ است که گفته شود:«تصریفا مثل هذا التصریف».(20)
* شیخ طوسی در تفسیر تبیان از مباحث صرفی نیز به‏ مناسبت،بحث کرده،مثلا ذیل آیهء:
«و لقد نصرکم الله ببدر و انتم اذلة فاتقوا الله لعلکم تشکرون»
(آیه 123/آل عمران) ضمن اینکه گفته است:«و انتم اذلة»جملهء حالیه است و در محل نصب می‏باشد و معنای لغوی ذلت،ضعف از مقاومت‏ است و ضد آن،عزت است و به معنای قوت و نیرو یافتن برای‏ پیروزی می‏باشد.و نیز افزوده است که به شتر منقاد و مطیع، ذلول گویند،لا نقیاده انقیاد الضعیف.
در ضمن تمام این مطالب،بحث صرفی را نیز مطرح کرده و گفته است:کلمهء اذله جمع ذلیل است و وزن فعیل بر طبق قیاس باید بر فعلاء جمع بسته شود،همچون:ظریف‏ و ظرفاء-کریم و کرماء-علیم و علماء-شریک و شرکاء- رحیم و رحماء،لیکن کلمهء ذلیل بر افعله جمع بسته شده به‏ جهت ناخوشایند داشتن مضاعف،و استعمال ذللاء سنگین‏ است ولی با آنکه ذلیل صفت است لیکن همچون اسماء جمع‏ بسته شده و گفته‏اند:ذلیل و اذلة-عزیز و اعزة-همانطوری‏ که قفیز را بر اقفزة جمع بسته‏اند.(21)
و نیز در بسیاری از موارد،شیخ طوسی وزن کلمات و ریشهء آنها را مشخص کرده و مثلا ذیل آیهء:
«...ولکن کونوا ربانیین بما کنتم تعلمون الکتاب...»
(آیهء 79/آل عمران) وزن کلمهء ربان را مورد بحث قرار داده و گفته است در اصل‏ این کلمه دو قول است:
1-ربان:و هو الذی یرب امر الناس بتدبیره له و اصلاحه‏ ایاه.یعنی:آن کس که به تدبیر و اصلاح امور مردم‏ می‏پردازد.در زبان عربی گفته می‏شود:رب امره یربه ربابة و صفت آن:ربان است:اذا دبره و اصلحه.نظیر نعس ینعس‏ که صفت آن،نعسان می‏شود و اصولا وزن فعلان از فعل‏ یفعل می‏باشد،مانند عطش یعطش فهو عطشان.فیکون‏ العالم ربانیا،لانه بالعلم یدبر الامر و یصلحه.
2-کلمهء ربانی منسوب باشد و بر مفهوم عظمت و بزرگی دلالت کند،همچون:لحیانی،یعنی عظیم اللحیه و رقبانی(للعظیم الرقبه)و قصبانی(لصاحب القصب).پس،آن‏ کس که دارای علم دین است بدو ربانی گویند.(22)
شیخ طوسی،در باب صفاتی که به مؤنث اختصاص‏ دارد،بخوبی بحث کرده(23)و مثلا ذیل آیهء:
«و ان‏ عزمو الطلاق فان الله سمیع علیم»(آیه 227/بقره)ضمن‏ اینکه کلمهء عزم را معنا کرده و آن را«العقد علی فعل شئ‏ فی مستقبل الوقت»،«و العزم علی الشئ هو ارادته له» دانسته و کلمهء طلاق را«حل عقدة النکاح بما یوجبه‏ فی الشریعه»معنا کرده و افزوده است که مثلا می‏گویند: «طلقت فهی طالق»بدون علامت تأنیث در کلمهء طالق،زیرا طالق از صفاتی است که به زنان اختصاص دارد.البته‏ زجاج،این سخن را قبول ندارد،زیرا کلمات بسیاری‏ وجود دارد که مؤنث و مذکر،در آن مشترک است و علامت‏ تأنیث هم بدان نمی‏چسبد،همچون:بعیر ضامر-و ناقة ضامر-بعیر ساعل-و ناقة ساعل.
سپس شیخ طوسی افزوده است:چنانچه معنای لغوی‏ کلمهء طالق مورد نظر باشد،در مؤنث طالقه گفته می‏شود، همچون شعر اعشی:
ایا جارتا بینی فانک طالقة کذاک امور الناس غاد و طارقة».(24) و در ذیل آیهء:«و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون‏ ان کنتم مؤمنین»(آیهء 139/آل عمران)ضمن اینکه شیخ‏ طوسی گفته است:جملهء«و انتم الاعلون»حالیه است و در محل نصب و در معنا«لا تحزنوا عالین»است،یعنی‏ اندوهگین مباشید در حالی که شما بر دشمن ظفر خواهید یافت و پیروز خواهید شد.در اینجا بحث صرفی هم کرده‏ و گفته است:اصل صیغهء اعلون،اعلوون بوده،و او اصلی آن‏ حذف شده و واو علامت جمع مانده است،در تثنیه هم‏ می‏گویند:«انتما الاعلیان»(25).
و ذیل آیه«...ان هذا الا اساطیر الاولین»
(آیهء 25/انعام)شیخ طوسی نوشته است:اساطیر مشتق از کلمه‏ «سطر الکتاب»است و مفرد آن:اسطورة و اسطارة می‏باشد. صیغهء اسطار جمع سطر است و جمع دیگر آن اسطر است و جمع الجمع آن اساطیر می‏باشد.(26)در عین حال از قول‏ اخفش،نقل کرده است:اساطیر جمعی است که برای آن‏ واحد نمی‏باشد«اساطیر جمع لا واحد له»مانند ابابیل. (هر چند برخی گفته‏اند:مفرد ابابیل،ابیل است با تشدید باء و کسر همزه.)
و ذیل آیهء«...و اذ تخلق من الطین کهیئة الطیر باذنی...»
(آیه 113/مائده)دربارهء کلمهء طیر که مذکر و مؤنث در مورد آن یکسان است،بحث کرده و افزوده است‏ که به اعتبار جمع بودن در معنا،مؤنث است و به اعتبار لفظ،مذکر.و مفرد کلمه،«طائر»است،مانند:رکب و راکب.و نیز جمع آن اطیار هم آمده،همچون صحب و صاحب و اصحاب.و شاهد و اشهاد.(27)
و ذیل آیهء:
«یا ایها الذین آمنوا لا تسألوا عن اشیاء ان‏ تبدلکم تسؤکم...»
(آیهء 104/مائده)ضمن اینکه گفته‏ است:بدا،یبدو.و ابداه ابداءا به معنای اذا اظهره می‏باشد و«بداله فی الامر بداءا»به معنای«تغییر رایه»می‏باشد و بادیه نیز خلاف حاضرة است و بدو نیز«خلاف الحضر»و سپس به وزن کلمهء اشیاء نیز اشاره کرده و افزوده است که‏ به عقیدهء کسائی اشیاء بر وزن افعال است‏ و غیر منصرف.ولی به اعتقاد اخفش و فراء وزن کلمهء اشیاء فعلاء می‏باشد و در نظر خلیل و سیبویه وزن کلمه افعاء می‏باشد.(28)
و نیز در بحث از آیهء«و لقد جئتمونا فرادی کما خلقناکم اول مرة...»
(آیه 94/انعام)کلمهء فرادی را شیخ‏ طوسی مورد بحث قرار داده و آن را جمع فرد دانسته و افزوده است که در عربی می‏گویند:«رجل افرد»و«امرة فرداء»:اذا لم یکن لها اخ و قد فرد الرجل فهو یفرد فرودا. در نتیجه معنای جملهء جئتمونا فرادی،ای وحدانا لا مال لکم‏ و لا اثاث...کما خلقناکم اول مرة.(29)
شیخ طوسی،در بحث از آیهء:
«و لقد مکناکم فی الارض‏ و جعلنا لکم فیها معایش قلیلا ما تشکرون»
(آیه 9/اعراف)در باب وزن فعایل همچون معایش و فعائل مانند مصائب،بحث‏ صرفی بسیار جالبی را طرح کرده و گفته است:کلمهء معایش به اعتقاد تمام نحویان باید با یاء تلفظ شود نه با همزه،زیرا اصل کلمه،اجوف یائی است و از ماده«عاش- یعیش»می‏باشد و با کلمهء اوائل و یا مثلا مدائن که همزه در آنها زائد است،متفاوت می‏باشد و نیز با کلمهء مسائل که‏ همزه در آن اصلی است فرق دارد.(30)
* یکی از مباحث بسیار ارزندهء تفسیر تبیان،بحث لغوی‏ این تفسیر است و تفاوتی که شیخ طوسی میان کلمات،بیان‏ کرده است.مثلا در ذیل بحث از آیهء:
«...کذلک‏ یریهم اللّه اعمالهم حسرات علیهم...»
(آیهء 167/بقره)به‏ تفاوت میان حسرت و ندامت اشاره کرده و گفته‏ است:حسرات،جمع حسرت است و هی اشد من الندامة و حسرت مربوط است به گذشته.(31)
و تفاوت میان ظل و فئ را در ضمن آیهء
«...فان فاءوا فان اللّه غفور رحیم»
(آیهء 226/بقره)که از کلمهء فاءوا بحث کرده و گفته است:«فان فاءوا معناه:فان رجعوا» می‏باشد،همانطور که در آیهء
«حتی تفئ الی امر اللّه»
(آیهء 9/حجرات)به همین معنا می‏باشد،یعنی:ترجع من الخطأ الی الصواب.
در ضمن بیان این مطالب،شیخ طوسی به تفاوت میان‏ ظل و فئ اشاره کرده و گفته است:بنا به قول مبرد فئ‏ سایه‏ای است که از خورشید پدید آید،لیکن ظل سایه‏ای‏ است که از خورشید نباشد،از این رو می‏گویند:«کل فئ‏ ظل و لیس کل ظل فئ»و روی همین اصل است که‏ می‏گویند:«اهل الجنة فی ظل لا فی فئ»زیرا در آنجا شمسی نیست.در سورهء واقعه آیهء 30 نیز آمده است:
«فی‏ ظل ممدود.»
و نیز ذیل آیهء
«ان یمسسکم قرح فقد مس القوم قرح‏ مثله...»
(آیه 140/آل عمران)به تفاوت میان دو واژهء مس‏ و لمس اشاره کرده و گفته است:لمس،لصوق به حس لامسه‏ است،در صورتی که مس مطلق رسیدن است.(32)
شیخ طوسی،در بحث از آیه:
«...و لا تتبعو خطوات‏ الشیطان انه لکم عدو مبین»
(آیه 142/انعام)ضمن اینکه‏ گفته است:در قرائت کلمه خطوات سه وجه جایز است:ضم‏ خاء و طاء.ضم خاء و سکون طاء.ضم خاء و فتح طاء،به‏ معنای خطوات نیز اشاره کرده و گفته است در معنای آن،دو قول است:
الف-ما یتخطی بکم الشیطان الیه من تحلیل الی‏ تحریم و من تحریم الی تحلیل.
ب-طرق الشیطان،فانه لا یسعی الا فی عصیان.
و نیز ذیل همین آیه،به معنای مبین هم اشاره کرده و گفته است:مبین یعنی ظاهر و ظهور دشمنی شیطان از دو جهت می‏تواند باشد:
احدهما-انه ابان عداوته لکم بما کان منه الی ابیکم‏ آدم حتی اخرجه من الجنة.
الثانی-بین العداوة ای لاظهاره ذلک فی حزبه و اولیائه من الشیاطین.(33)
شیخ طوسی،در بحث از آیهء:
«و قالو هذه انعام و حرث‏ حجر...»
(آیه 138/انعام)دربارهء کلمهء حجر بحث کرده و گفته است:حجر به معنای حرام است.می‏گویند:«حجرت‏ علی فلان کذا ای منعته منه التحریم».
در سورهء فرقان،آیه‏های 22 و 53 نیز چنین است:
«حجرا محجورا»کلمهء حجر به معنای سنگ نیز،«لا متناعه‏ بالصلابه»بدان حجر گفته شده و عقل را هم حجر گفته‏اند «للامتناع به من القبیح».و سپس افزوده است:«حجر»و «حجر»و«حجر»بمعنی المنع بالتحریم می‏باشد.(34)
شیخ طوسی ذیل آیهء:
«و ادخلوا الباب سجدا و قولوا حطة نغفر لکم خطایاکم و سنزید المحسنین»
(آیهء 58/بقره) تفاوت میان دو واژه خاطی و مخطی را بخوبی شرح داده و گفته است:سه کلمهء خطیئة و زلت و معصیت،نظائر یکدیگرند.یقال:خطأ الشئ خطا:اذا لم یرده و اصابه.
و اخطأ یخطئ اخطاءا:اذا اراده فلم یصبه و الاول خاطی‏ و الثانی مخطی.
و برای همین است که می‏گویند:«لا یکون الخاطئ‏ فی الدین الا عاصیا،لانه لا یقصد الحق.و اما المخطی فانما ازل عن قصده،و لذلک لا یکون المخطئ من طریق‏ الاجتهاد مصیبا»زیرا قصد رسیدن به حق را داشته و در دستیابی به آن نیز کوشیده ولی بدان نرسیده است(35).
شیخ طوسی،ذیل آیهء:
«انظر کیف یفترون علی الله‏ الکذب و کفی به اثما مبینا»
(آیهء 50/نساء)به تفاوت میان‏ نظر و رؤیت اشاره کرده و گفته است:النظر هو الاقبال علی‏ الشئ بالبصر و من ذلک النظر بالقلب،لانه اقبال علی الشئ‏ بالقلب.
و الانتظار:الاقبال علی الشئ بالتوقع له.
و المناظرة:اقبال کل واحد علی الآخر بالمحاجة.
و تفاوت میان نظر بالعین و رؤیت آن است که رؤیت‏ ادراک و دریافت مرئی است ولی نظر،نگاه کردن با چشم‏ به مرئی است و گاه ممکن است نظر به چیزی بشود ولی آن‏ چیز دیده نشود.همانطور که می‏گویند:«نظرت الی الهلال‏ فلم اره».(36)
و ذیل همین آیه به تفاوت میان دو کلمه افتراء و اختلاق که متقارب المعنی هستند،اشاره کرده و گفته‏ است که در افتراء کذب و دروغ در آن قطعی و مسلم است، زیرا افتراء از ماده فری است که به معنای قطع می‏باشد ولی‏ در اختلاق چنین،نیست.
در بحث از آیهء:
«...و یؤت من لدنه اجرا عظیما»
(آیه 40/نساء)ضمن بیان علت اینکه چرا فعل«یؤت مجزوم‏ است»*،به تفاوت میان دو کلمه لدن و عند،نیز اشاره کرده‏ و گفته است:لدن به چیزی گفته می‏شود که در مقابل‏ باشد،ولی عند ممکن است در مقابل باشد و ممکن است‏ نباشد،مثلا می‏گویند:«عندی مال و ان کان بینک و بینه‏ بعد».(37)
و نیز ذیل آیه:
«ما علی الرسول الا البلاغ و الله یعلم‏ ما تبدون و ما تکتمون»
(آیه 102/مائده)شیخ طوسی،قبل‏ از بیان تفاوت میان دو کلمهء رسول و نبی گفته است:کلمه‏ رسول در اصل به معنای اطلاق است و رهایی.از عبارت‏ «ارسل الطیر ارسلا:اذا اطلقه»،مأخوذ است و نیز «ترسل فی القراءة ترسلا:اذا تثبّت»نیز از همین ماده‏ است.و الترسل:اللبن لاسترساله من الضرع.و فی الحدیث: «اعطی من رسلها»و نیز آیه:
«و المرسلات عرفا»
(آیه‏ 1/مرسلات)را برخی گفته‏اند:هی الخیل.و قیل هی الریاح.
اما تفاوت میان رسول و نبی آن است که نبی صاحب‏ معجزه است و از سوی خدا خبر می‏دهد،ولی رسول، چنانچه رسول الله باشد،متصف بدین صفت بوده و از سوی‏ خدا خبر خواهد داد،اما گاه رسول،رسول غیر خداست که‏ در این صورت،متصف بدین صفت نخواهد بود.(38)
و نیز در بحث از آیهء:
«افلا یتدبرون القرآن و لو کان‏ من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا»
(آیه 82/نساء)به‏ تفاوت میان دو کلمه تدبر و تفکر اشاره کرده و گفته است: تدبر،اندیشیدن و نگریستن در عواقب امور است و در واقع‏ تدبر،تصرف فکر و قلب است در عواقب امور،ولی تفکر تصرف فکر و قلب است با نظر در دلائل.(39)
و ذیل بحث از آیه:
«و من یتول الله و رسوله و الذین‏ آمنوا فان حزب الله هم الغالبون»
(آیه 56/مائده)به تفاوت‏ میان دو کلمه من و الذی اشاره کرده و تفاوت آنها را از سه‏ جهت دانسته است:
1-من،برای ذوی العقول است و الذی مشترک بین‏ هر دو می‏باشد و بر ذوی العقول و غیر ذوی العقول دلالت‏ می‏کند.
2-من،در معنای آن شرطی است و در جزای‏ (*)زیرا عطف می‏باشد بر فعل یضاعفها که پیش از آن است و مجزوم.
مستقبل بکار می‏رود،ولی الذی چنین نیست.
3-من،دو فعل را جزم می‏دهد و در وقتی که برای‏ شرط و استفهام باشد،نیاز به صله ندارد ولی الذی چنین‏ نیست.(40)
و در بحث از آیهء:
«...و یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین»
(آیه 114/آل عمران)در تفاوت دو کلمهء سرعت و عجله گفته است:سرعت،شتاب و پیشی جستن در چیزی است که روا باشد و جزء افعال محموده بشمار می‏آید و ضد آن ابطاء است و مذموم و ناپسند.در صورتی که‏ عجله:هی التقدم فی ما لا ینبغی ان یتقدم فیه می‏باشد و مذموم و ناپسند است و ضد آن اناة و تأنی است که محمود و پسندیده می‏باشد.(41)
و نیز در بحث از آیهء:
«افغیر اللّه ابتغی حکما و هو الذی‏ انزل الیکم الکتاب مفصلا»
(آیهء 114/انعام)ضمن اینکه‏ گفته است نصب کلمهء غیر به فعل مقدری است که فعل‏ ابتغی مذکور آن را تفسیر کرده و تقدیر آن«أابتغی غیر اللّه‏ ابتغی حکما»بوده،به تفاوت میان حاکم و حکم اشاره کرده‏ و گفته است:حکم هو من کان اهلا ان یتحاکم الیه فهو امدح‏ من الحاکم.در صورتی که حاکم گاه به غیر حق حکم‏ می‏کند.ولی حکم:لا یقضی الا بالحق.
در دنبالهء مطلب هم افزوده است که در وصف حکم، قرآن گفته است:
«هو الذی انزل الیکم الکتاب مفصلا»
و کلمهء مفصّل،مدح و ستایشی است برای کتاب«لان‏ التفصیل تبیین المعانی بما ینفی التخلیط المعمی للمعنی، و ینفی ایضا التداخل الذی یوجب نقصان البیان عن‏ المراد».(42)
شیخ طوسی،در بحث از آیهء
«الذین یصدون عن‏ سبیل اللّه و یبغونها عوجا و هم بالاخرة کافرون»
(آیهء 44/ اعراف)از اعراب الذین بحث کرده و آن را صفت برای کلمهء ظالمین در آیهء پیشین دانسته و افزوده است که منظور از ظالمین کفار هستند،سپس در ضمن تمام این مباحث گفته‏ است:عوج بالکسر یکون فی الطریق و الدین،و بالفتح یکون‏ فی الخلقة.مثل اینکه گویند:فی ساقه عوج.(43)
و در بحث از آیهء:
او عجبتم ان جاءکم ذکر من ربکم‏ علی رجل منکم لینذرکم و اذکروا اذ جعلکم خلفاء من بعد قوم نوح...»
(آیهء 68/اعراف)شیخ طوسی به تفاوت میان‏ دو واژهء عجب و عجب اشاره کرد و گفته است:«ان العجب‏ بضم العین-عقد النفس علی فضیلة لا ینبغی ان یعجب منها السبب لها،و لیس کذلک العجب لانه قد یکون حسنا»(44)
و نیز در ذیل بحث از آیه:
«اتبعوا ما انزل‏ الیکم من ربکم و لا تتبعوا من دونه اولیاء...»
(آیه 2/اعراف) گفته است:فعل امر اتبعوا خطاب است به مکلفین و دستوری‏ است به آنانکه از قرآن تبعیت می‏کنند و احتمال هم دارد بگوئیم:منظور این باشد که:«قل لهم یا محمد:اتبعوا ما انزل الیکم»زیرا در آیهء قبل،مورد خطاب شخص پیامبر اکرم(ص)بوده است.و در ضمن بحث به معنای اتباع و تفاوت‏ آن،با اتباع اشاره کرد و گفته است:اتباع به یک مفعول‏ متعدی می‏شود و اتباع به دو مفعول.مثلا می‏گویند: «اتّبعت زیدا»و«اتبعت زیدا عمرا».(45)
شیخ طوسی،ضمن اشاره به تفاوت کلمات،اعجاز کلمه را هم بیان کرده و مثلا در آیه:
«...و قولوا للناس‏ حسنا...»
(آیهء 83/بقره)گفته است:تفاوت میان حسن و حسن آن است که:الحسن هو الاسم العام الجامع جمیع‏ معانی الحسن،و الحسن هو البعض من معانی الحسن.و برای همین است که خدا در سفارش نسبت به پدر و مادر گفته است
«وصیّنا الانسان بوالدیه حسنا»
(آیهء 9/عنکبوت) یعنی در واقع،قرآن مجید به تمام معانی و مفاهیم حسن، نسبت به پدر و مادر،سفارش کرده است.(46)
و نیز ذیل آیهء:
«و مثل الذین ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات اللّه و تثبیتا من انفسهم کمثل جنة بربوة اصابها و ابل فاتت اکلها ضعفین...»
(آیه 265/بقره)به معنای‏ دقیق واژه ربو که زیاده است اشاره کرده و افزوده است که‏ ریشهء کلمهء«ربا الشئ یربو»می‏باشد:اذا زاد.و کلمهء ربوة* زمین مرتفع را گویند،زیرا زمین مرتفع،چیزی فزون‏تر بر زمین اطراف دارد.ربا در معاملات نیز از همین مقوله‏ است.سپس در ضمن این مباحث به تفاوت میان اکل و اکل‏ اشاره کرده و گفته است:اکل به فتح،مصدر است و اکل‏ بالضم:الطعام الذی یؤکل.(47)
(*)و فی الربوة،ثلاث لغات:فتح الراء و ضمها و کسرها.
شیخ طوسی ضمن آیهء:
«ان اللّه لا یظلم مثقال ذرة...»
(آیهء 40/نساء)معنای ظلم را بخوبی روشن کرده و گفته‏ است:«اصله وضع الشئ فی غیر موضعه»*(48)و برخی نیز گفته‏اند:ظلم به معنای کمی و انتقاص است و آیهء
«و لم تظلم‏ منه شیئا»
(آیهء 33/کهف)یعنی:لم ینقص.و الظلم انتقاص‏ الحق.و الظلمة انتقاص النور بذهابه.
شیخ طوسی،ضمن بحث از معنای کلمات،وجه تسمیه‏ کلمات را هم بیان کرده و مثلا ذیل آیهء:
«و لتکن منکم امة یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن‏ المنکر...»
(آیهء 104/آل عمران)برای کلمهء امت،پنج معنا ذکر کرده و گفته:و الاصل فی ذلک کله القصد من قولهم: امّه یومّه امّا:اذا قصده،فالجماعة سمیت امة لاجتماعها علی‏ مقصد واحد.(49)
و ذیل آیهء
«و من الناس من یقول آمنا بالله و بالیوم‏ الاخر و ما هم بمؤمنین»
(آیه 8/بقره)ضمن اینکه گفته‏ است:لفظ من بر مفرد و مثنی و جمع ذوی العقول دلالت‏ می‏کند،و جملهء«و ما هم بمؤمنین»دلالت دارد بر اینکه‏ منظور در این آیه جماعت است و گروه و نه یک تن.(50)
در ذیل همین آیه،دربارهء کلمه الناس بحث کرده و گفته:ممکن است این کلمه را جمعی بدانیم که مفرد از لفظ خود ندارد و ممکن است بگوئیم اصل این کلمه اناس‏ است و همزهء آن از باب کثرت استعمال حذف شده، همانطور که در آیهء:
«لکنا هو الله...»
(آیه 39/کهف)همزه‏ حذف شده و اصل آن،«لکن انا»بوده است.(51)و ضمنا ذیل آیهء 8/سورهء بقره افزوده است که«یوم القیامة»از آن‏ جهت که«یوم لا لیل بعده»می‏باشد،لذا آن را«یوم الاخر» نیز تعبیر کرده‏اند.
* بحث نحوی شیخ طوسی در باب کلمات بسیار با ارزش‏ است،مثلا ذیل آیهء:
«...فاذا افضتم من عرفات فاذکروا الله‏ عند المشعر الحرام...»
(آیهء 198/بقره)گفته است:کلمهء عرفات با آنکه دو سبب از اسباب منع صرف یعنی معرفه‏ و تأنیث در آن هست ولی منصرف است،«لانها علی‏ حکایة الجمع»یعنی همیشه به صورت جمع بکار می‏رود.ولی‏ می‏توان آن را از باب تشبیه به مفرد،غیر منصرف دانست و تنوین آن را حذف کرد،همچون شعر امرئ القیس:
تنورتها من اذرعات و اهلها بیثرب ادنی دارها نظر عالی
و شیخ طوسی توضیح داده که کلمهء اذرعات در این بیت به‏ سه طریق خوانده شده است:اذرعات-اذرعات-اذرعات. ولی زجاج وجه سوم را نپذیرفته است.(52)
و نیز ذیل آیهء:
«نزل علیک الکتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه و انزل التوراة و الانجیل»
(آیهء 3/آل عمران)در بارهء کلمهء توراة بحث کرده و گفته است:کلمهء توراة از مادهء «وریت بک زنادی»:اذا ظهر مشتق است که در واقع به‏ معنای ظهور است و تورات را از جهت ظهور حق در آن‏ تورات گفته‏اند و کلمهء توراة به اعتقاد مکتب نحو بصره بر وزن فوعلة می‏باشد،«واو»نخستین به تاء قلب شده،تا دو واو،در آغاز کلمه نباشد،و در نظر علمای کوفه،این کلمه‏ بر وزن تفعلة است.
و سپس در همین جا افزوده است که کلمهء انجیل‏ ماخوذ از نجل و به معنای اصل است.
«و قال الزجاج وزنه افعیل من النجل باجماع اهل اللغة فسمی انجیلا لانه اصل من اصول العلم.»(53)
شیخ طوسی ذیل تفسیر آیات به مناسبت،گهگاه‏ احادیثی نیز نقل کرده،مثلا در مقدمهء(54)تفسیر،حدیث‏ «اذا جاءکم عنی حدیث،فاعر ضوه علی کتاب الله فما وافق‏ کتاب الله فاقبلوه،و ما خالفه فاضربوا به عرض الحائط»را آورده‏ است.
و نیز ذیل آیهء
«...و لا تکونوا اول کافر به...»
(آیهء 41/بقره)توضیح داده که یکی از اقوال مختلف در این آیه‏
«لا تکونوا اول کافر بمحمد»
می‏باشد و از قول رمانی نقل‏ کرده که«و انما عظم اول الکفر لانهم اذا کانوا ائمة فیه‏ و قدوة فی الضلالة کان کفر هم اعظم کما روی عن النبی(ص)»، [من سن سنة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها الی یوم‏ القیامة.و من سن سنة سیئة کان علیه وزرها و وزر من عمل‏ بها الی یوم القیامة.](55)
(*)و الظلیم:ذکر النعام،لانه یضع الشئ فی غیر موضعه من حیث یحضن غیر بیضه(ر ک:تفسیر تبیان،ج 3،ص 200).
و ذیل آیهء
«...ولکن الشیاطین کفروا یعلّمون الناس‏ السحر...»
(آیهء 102/بقره)سحر را معنا می‏کند و از قول‏ خلیل بن احمد می‏گوید:«قال صاحب العین:السحر عمل‏ یقرب الی الشیطان...»سپس می‏افزاید:«و من السحر الاخذة التی تأخذ العین حتی یظن ان الامر کما تری و لیس‏ الامر کما تری.»و در دنبالهء معنای سحر،حدیث نبوی«ان‏ من البیان لسحرا»را بیان کرده است.(56)
و ذیل آیهء
«...و لا هم ینصرون»
(آیه 48/بقره)که واژهء نصر را معنا کرده از قول خلیل بن احمد صاحب کتاب العین‏ نوشته است:«قال صاحب العین:النصرعون المظلوم.و فی‏ الحدیث:انصرا خاک ظالما و مظلوما معناه:ان کان مظلوما فامنع منه الظلم،و ان کان ظالما فامنعه من الظلم و انهه».(57)
* در تفسیر تبیان،گاه برای اثبات اعجاز قرآن،آیات با امثال‏ عرب مقایسه شده است،مثلا:ذیل آیهء
«و لکم فی القصاص‏ حیاة یا اولی الالباب لعلکم تتقون.»
(آیه 179/سوره بقره) شیخ طوسی نوشته است:منظور اصلی از قصاص،حیات و زندگی بخشی است،زیرا ذکر قصاص،آدمی را از قتل‏ باز می‏دارد و این خود می‏تواند سبب زندگی و حیات باشد، در صورتی که در عبارت مثل معروف متداول میان اعراب‏ (-القتل انفی للقتل)چنین چیزی نیست.
وی سپس تفاوت میان آیه و مثل را از لحاظ بلاغی‏ بازگفته و افزوده است:«و بینهما من التفاوت فی الفصاحة و البلاغة ما بین السماء و الارض»زیرا:
اولا-مضمون آیه،متضمن فایده‏ای است،چون در آیه غایت و نتیجهء قصاص که اجرای عدالت باشد بیان شده، ولی در مثل معروف،چنین چیزی نیست.
ثانیا-عبارت آیه موجزتر است،زیرا جملهء «فی القصاص حیاة»دارای ده حرف است،لیکن عبارت مثل‏ چهارده حرف دارد.
ثالثا-عبارت آیه،به علت عدم تکرار کلمات از تکلف‏ به دور است ولی تکرار کلمات،مثل معروف را متکلف‏ ساخته و در نتیجه غیر بلیغ.
رابعا-حروف عبارت آیه متلائم است و این تلائم‏ بخوبی محسوس است،زیرا تلفظ از فاء به لام‏ (-فی القصاص)،متناسب‏تر است تا تلفظ از لام به همزه‏ (القتل انفی)،به علت بعد همزه از لا.م.و همچنین تلفظ از صاد به حاء(-قصاص حیاة)مناسب‏تر است تا تلفظ از الف‏ به لام(-انفی للقتل).و مجموع این مسائل سبب شده که‏ عبارت آیه،از مثال معروف،بلیغ‏تر باشد.(58)
* یکی دیگر از ویژگیهای تفسیر تبیان،وجود امثال*است که‏ در آن بکار رفته و گهگاه ذیل آیه‏ای به مناسبت مثلی آورده‏ است،مثلا ذیل آیهء:
«اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم‏ و انتم تتلون الکتاب افلا تعقلون»
(آیهء 44/بقره)ضمن اینکه‏ کلمهء بر را معنا کرده،مثل معروف«لا یعرف الهر من البر»را هم آورده و افزوده است که«و اختلفوا فی هذا المثل. فقال الرمانی:الهر:السنور*.و البر:الفاره فی بعض اللغات او دویبة تشبهها.و قال الاخفش:معناه لا یعرف من یبره ممن‏ یهر علیه.*(59)
و ذیل آیهء:
«و قلنا یا آدم اسکن انت و زوجک الجنة...»
(آیهء 35/بقره)ضمن اینکه معنای جنت را بیان کرده و گفته‏ است:«الجنة هی بستان من بساتین الدنیا،لان جنة الخلد لا یصل الیها ابلیس و وسوسته»(60)و جنت در آیه را در همین دنیا دانسته و از باغهای این جهانی برشمرده و نیز به‏ کلمه زوج هم اشاره کرده و گفته است:بدون تاء،افصح‏ است و از قول مبرد شعر:
و اراکم لدی المحاماة عندی‏ مثل صوت الرجال للازواج
را بعنوان شاهد مثال آورده و واژه ازواج را جمع زوج‏ دانسته.سپس به مناسبت بخش پایانی آیه
«فتکونا
(*)مثل:سخن و مطلبی است که در ظاهر حقیقتی ندارد ولی باطن آن، متضمن مطالب حکمت‏آمیز است.
(*)سنور:گربه.فاره:موش.دویبه:جانور کوچک.
(*)یعنی کسی که به او نیکی می‏کند و آنکه به او حمله می‏کند،تشخیص‏ نمی‏دهد.
من الظالمین»
که ظلم را«وضع الشئ فی غیر موضعه»معنا کرده،مثل معروف«من یشبه اباه فما ظلم»را هم ذکر کرده است.