صد جهان باقی است در قرآن هنوز اندر آیاتش یکی خود را بسوز برگ و ساز کتاب و حکمت است‏ این دو قوت اعتبار ملت است
"بلخی‏"
قرن ششم هجری یکی از درخشان‏ترین دوره‏های علوم قرآن و معارف تفسیری است چون در آن مقطع تاریخی شیعه از اوضاع سیاسی و اجتماعی نسبتا مساعدی برخوردار بوده است.به‏ جهت همین امنیت نسبی است که در زمینه علوم و معارف اسلامی نیز از رشد و بالندگی قابل‏ توجهی برخوردار گشته است در قرن ششم تفاسیر مشهور و ارزشمندی پا به عرصه حیات‏ نهاده‏اند که از آن میان تفسیر معروف:"ابو الفتوح رازی‏"تألیف‏"حسین بن محمد بن احمد خزاعی‏"در چند مجلد،یا تفسیر:"قطب راوندی‏"در دو جلد،تفسیر"ضیاء فضل بن علی حسنی‏ راوندی کاشانی‏"و تفسیر:"محمد بن احمد بن علی فتال نیشابوری‏"بنام‏"البیان‏"یا "تفسیر کبیر"او و بالاخره تفسیر"مجمع البیان طبرسی‏"در 10 مجلد و در 2765 صفحه بزرگ... به این ترتیب این قرن را می‏توان قرن قرآن و تفسیر آن نامید.قرنی که توانسته است در فضای‏ علمی خود تفاسیری مانند:"مجمع البیان‏"و"ابو الفتوح رازی‏"را در متن جامعه خود بپروراند.
با توجه به تفاسیر موجود عصر،معلوم می‏گردد علم تفسیر در این قرن از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده است و معارف تفسیری به کمال پیشرفت و ترقی خود نائل آمده است به‏ ویژه از آن نظر که تألیف کتابهای تفسیری به زبان فارسی نیز در این عصر معمول و مورد عنایت واقع شده است و فارسی زبانان نیز توانسته‏اند از محتوای تفاسیر قرآن برخوردار گردند و مفسران‏ عالیقدر توانسته‏اند معلومات مذهبی خود را در قالب کلمات فارسی به مخاطبین خود القاء نمایند. تفاسیر متنوع: فرقه‏های مختلف شیعه و گروههای مذهبی اهل سنت اعم از"اشاعره‏"و"معتزله‏" و"متصوفه‏"هرکدام تفاسیری را با نگرشهای مذهبی در مقام اثبات و تحکیم عقائد خود نگاشته‏اند و در مجالس و محافل ارشادی نیز غالبا از تفسیر آیات سخن رانده‏اند،از تفاسیر عمومی و مورد توجهی که در این دوره به‏وجود آمده است:می‏توان از تفسیر:"امام الحرمین جوینی(م 504 هـ) و محمد بن عبد الله بن عربی(543 هـ)و تفسیر قطب الدین راوندی(573 هـ)و تفسیر محمد بن عمر بن یوسف انصاری قرطبی(631 هـ)و مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار محمد بن‏ عبد الکریم شهرستانی(548 هـ)و تفسیر مفاتیح الغیب امام فخر الدین رازی معروف به‏ تفسیر کبیر(606 هـ)"نام برد. تضادهای اعتقادی و برخوردهای کلامی و مجادلات مذهبی در این عصر به اوج خود رسیده‏ بود از نمونه‏های عملی آن کتاب‏"النقض شهرستانی‏"و پاسخهای متعدد آن می‏باشد. کشمکشهای مذهبی،به صوفیه و پیروان عزلت و گوشه‏نشین،این اجازه را داده بود که به فعالیت‏ و تلاش خود در مقام عرض اندام بیفزاید و در مورد نگارش تفسیر نیز اقداماتی بنمایند.از تفاسیر صوفیه و باطنیه در این عصر می‏توان تفسیر محمد بن حسین سلمی نیشابوری،تفسیر لطائف‏ الاشارات فی حقائق العبارات عبد الکریم قشیری نیشابوری و تفسیر سوره اخلاص ابی حامد محمد غزالی طوسی(505 هـ)و تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار تألیف رشید الدین‏ ابو الفضل بن ابی سعید احمد بن محمد بن محمود میبدی(520 هـ)و تفسیر عرائس البیان فی‏ حقائق القرآن تألیف ابو محمد روزبهان شیرازی دیلمی(522-606 هـ)و تفسیر المعارف‏ بهاء الدین معروف به بهاولد(628 هـ)را می‏توان نام برد. در مورد علوم قرآنی کتابهائی در"ناسخ و منسوخ‏"،"متشابه و محکم‏"نیز در اختیار داریم مانند کتابهائی که ابن حزم اندلسی و محمد بن هلال سعیدی و ابن شهراشوب(538 هـ)و متشابه القرآن طبرسی و درة التنزیل امام فخر رازی،را در باب متشابهات قرآن نام برد که درخشان‏ترین تفسیر آن‏ عصر"مجمع البیان‏"است که به معرفی آن می‏پردازیم: معرفی او: مؤلف بزرگوار و پرکار آن‏"امین الاسلام ابو علی فضل بن حسن بن فضل طبرسی‏"(متوفی‏ 548 هـ)از اعلام و بزرگان قرن ششم هجری و یکی از مفسران نامدار و مشهور شیعه می‏باشد. طبرسی از یک خاندان بزرگ علمی و روحانی برخاسته است که اصلا اهل تفرش بوده‏اند و به‏ خراسان هجرت نموده‏اند و کلمه‏"طبرس‏"در اصل همان:"تفرش‏"بوده است.این مفسر عالیقدر در مشهد سکونت داشته و در اواخر عمر راهی سبزوار شده و در همان جا فوت کرده است،و جنازه‏ او را به مشهد مقدس حمل نموده‏اند و در محل کنونی خیابان طبرسی(که قبلا گورستان بوده است‏ و اکنون به نام آن دانشمند نامیده می‏شود)دفن می‏کنند. امین الاسلام طبرسی در عصر خویش از علوم متنوع زمان خویش مانند:فقه،کلام،سیره و تاریخ و تفسیر برخوردار و کاملا بهره‏مند بوده است و در همه این موضوعات کتاب و رساله یا کتابها نوشته است،ولی شهرت و اعتبار او با تفسیر و علوم قرآنی به ویژه:"مجمع البیان فی‏ تفسیر القرآن و "جوامع الجامع‏"بوده است. آنچنان‏که از تألیفات تفسیری او درمی‏آید،او در ادب و لغت‏شناسی استاد و صاحب‏نظر بوده است و عبارت عربی را در نهایت جزالت و فصاحت در عین اختصار می‏نوشته است و به‏ لطائف ادبی،علاقه خاصی داشته است و همین نکته‏سنجی و ادب‏دوستی،او را به‏ نوشتن‏"الکاف الشاف‏"در لطائف ادبی‏"کشاف‏"علامه زمخشری(467-538)کشانده است‏ لطائفی که تفسیر مجمع البیان عاری از آن لطائف بوده است‏1 مجمع البیان و جایگاه آن: در بین مجموعه تفاسیری که از سوی شیعه پیرامون قرآن مجید به یادگار مانده‏ است‏"مجمع البیان‏"از یک منزلت خاص و جایگاه رفیعی برخوردار است،و این امر مرهون‏ سهل التناول بودن و ترتیب تألیفی آن است. مجمع البیان به اتفاق آراء شیعه و اهل سنت،در جامعیت،اتقان و استحکام مطالب،بی‏نظیر بودن ترتیب و تنظیم مطالب و تنسیق ابواب و در روش تفسیر و تبیین مفاهیم آیات شریفه، منزلت خاص و جایگاه ویژه‏ای دارد که بر ارباب معرفت و بصیرت پوشیده نیست. آراء و نظرات دانشمندان اهل سنت درباره مجمع البیان مقدم بر آراء و نظریات خواص امامیه نظرات چند تن از بزرگان و معاریف اهل سنت را که‏ در زمینه تفسیر و علوم قرآنی هرکدام صاحب‏نظر و دارای اثر هستند می‏آوریم سپس به نقل آراء چند تن از صاحبنظران شیعه می‏پردازیم: 1-گفتار مفتی اعظم دیار مصر: "شیخ عبد المجید"مفتی دیار مصر و رئیس اسبق دانشگاه اسلامی‏"الازهر"در این‏باره‏ می‏گوید: "مجمع البیان‏"کتابی است گرانقدر،سرشار از دانش و معرفت و آکنده از فوائد و معانی، با ترتیبی نیکو و شایسته،اگر بگویم این تفسیر سرآمد تمام تفاسیر قرآن و مرجع دانشها و مباحث‏ قرآنی است،مبالغه و گزاف نگفته‏ام،و راه خطا نپیموده‏ام."1 2-گفتار شیخ شلتوت رئیس دانشگاه الازهر: استاد"شیخ شلتوت‏"پیشوا و منادی وحدت جهان اسلام و مفتی سابق مصر و رئیس‏ دانشگاه الازهر،در مقدمه مبسوطی که بر چاپ مصری مجمع البیان نگاشته‏اند،حقائق گسترده‏ای‏ در حق این تفسیر آورده است که ما گزیده‏ای از گفتار و اظهارنظر او را در اینجا می‏آوریم: "مجمع البیان‏"در کتابهای تفسیری قرآن بی‏همتا است،این تفسیر با گستردگی خاص و ژرفانی ویژه و عمق معانی و تنوع بخشهایش و در تبویب،تنظیم و ویرایش مطالب،از امتیاز و ویژگی خاصی برخوردار است که در میان تفاسیر پیشین چنین ترتیبی نبوده است و در میان آثار پس از آن نیز،کم‏نظیر است. سابقه ذهنی که از کتابهای گذشتگان داریم،این است که آیات و روایات در مسائل مختلف گردآوری می‏کنند و همه را هنگام بحث یک‏جا می‏آورند که گاهی فنی به فن دیگر اختلاط و اشتباه می‏نماید و خواننده نمی‏تواند خود را از میان آن مجموعه نجات دهد،گاهی به یک بعد از ابعاد مسأله در حد ملال‏آور پرداخته می‏شود و در برخی از ابعاد،در حد اخلال کوتاه می‏آیند، ولی تفسیر مجمع البیان شاید نخستین تفسیری باشد که توانسته است حق مطلب را اداء کند و توأم با طراوت بحث و عمق درس این نظم و ترتیب و سبک‏عالی را داشته باشد.این کتاب به‏ خواص و مزایای تفسیر قرآن پرداخته است علاوه بر روشهای علمی و فکری ارزنده‏ای که در بر دارد"1 3-گفتار ذهبی: "ذهبی‏"صاحب‏"التفسیر و المفسرون‏"پس از بررسی جوانب مختلف تفسیر مجمع البیان، و پس از نقل مقدمات و اهداف و اغراض مؤلف که بخش وسیعی از کتاب او را پر نموده است، اظهار می‏دارد: "حق این است که تفسیر طبرسی-گذشته از انگیزه‏های اعتقادی و اعتزالی که در لابلای‏ صفحات خود جا داده است-کتاب بسیار بزرگ در موضوع خود می‏باشد و کاملا می‏رساند که‏ تویسنده،تبحر کاملی در فنون مختلف از علم و معرفت داشته است،و مجمع البیان همانگونه که‏ نویسنده‏اش اظهار می‏دارد،ترتیب خوب و زیبائی دارد و در هر موردی که وارد بحث شده است‏ در قرائت،لغت،وجوه اعراب،شرح معانی،شأن نزول،بیان ارتباط آیات و...به خوبی از عهده‏اش بیرون آمده است او در تشیع خود نیز غلوّ و افراط ندارد و در پایان می‏افزاید:این تفسیر حسن ترتیب و زیبائی تهذیب و دقت تعلیل و قوت و نیرومندی حجت و برهان را دربردارد"2 سپس می‏افزاید: "مجمع البیان در تمام مباحثی که وارد شده است،به زیبائی و نیکوئی از عهده‏اش برآمده‏ است،انگاه که از قرائتها و چگونگی آنها بحث کرده است و آن هنگام که از اعراب و مباحث‏ مربوط به آن سخن رانده است،یا آن وقت که به مقام دفاع از مذهب و اعتقاد خویشتن برخاسته‏ است،صاف و روشن رأی خود را اظهار داشته است یا اقوال پیشینیان را مطرح نموده است و به‏ نقد و بررسی آنها پرداخته است،و در تمام مراحل،از انصاف شایسته برخوردار است و هرگز در بیان عقیده خویش،راه اغراق را نمی‏پیماید و در اظهار عقیده‏اش،افراط نمی‏ورزد"1 4-نظر استاد محمد محمد المدنی: او نیز یک از پیشکسوتان علوم قرآن و صاحب تفسیر معروف در جهان اهل سنت و سردبیر مجله‏"رسالة الاسلام‏"می‏باشد.در این مورد می‏گوید: "مجمع البیان تألیف پیشوائی از پیشوایان امامیه جعفری،امام بزرگوار طبرسی است.او در این تفسیر روش تحقیقی پسندیده‏ای را در پیش گرفته است‏"2 آراء و نظرات دانشمندان اهل سنت پیرامون این تفسیر فراوان است و در اینجا به همین تعداد بسنده می‏شود. 5-گفتار صاحب تأسیس الشیعة: در پایان،نظرات بزرگان شیعه،نظر مرحوم‏"سید حسن صدر"نیز بازگو می‏شود: او گوید:"تفسیر مجمع البیان اسمی است هماهنگ با مسمی و لفظی است جامع معنا و در ده جلد قرار دارد. مجمع البیان تفسیری است که نظیر آن در جهان اسلام تاکنون نگارش نیافته است.تمام فنون‏ قرآن را با کوتاهترین بیان و نیکوترین وجه عرضه کرده است.این کتاب الحق راهنمای تمام آثار تفسیری است و بدون شک و تردید یکی از بهترین و زیباترین تفاسیری است که تا عصر تألیف‏ آن،نظیر آن در جامعیت و گستردگی جمع‏آوری نشده بود. مجمع البیان تفسیری است مشحون با غرائب ادبی و نکات دینی و اشارات دقیق و نکته‏های‏ بدیع ادبی.از اینرو مورد اقبال و توجه عالمان دین قرار گرفته است‏"3 *** آثار و تألیفات او: عالمی با این فکر روشن و قلم توانا و عمر طولانی(در حدود هشتاد سال)طبیعتا دارای آثار ارزشمند متعدد و متنوعی خواهد بود،هرچند که ما امروز به تمام آثار او دسترسی نداریم ولی‏ تعدادی از آنها را که ارباب تراجم ثبت کرده‏اند،دراینجا می‏آوریم: 1-"الآداب الدینیة للخزانة المعینیة"که به نام حاکم وقت‏"معین الدین ابو نصر احمد بن‏ فضل بن محمود"تألیف نموده است و مشتمل بر 14 باب از ابواب اخلاق و تربیت می‏باشد و فرزندش صاحب کتاب‏"مکارم الاخلاق‏"اثر خود را از فوائد همین کتاب اقتباس نموده است و در حقیقت کتاب مکارم تکمیل و تتمیم آداب و مباحث آن کتاب شریف است. 2-"اعلام الوری باعلام الهدی فی فضائل الائمة الهداة و احوالهم‏"-علیه السلام-. 3-"تاج الموالید"در انساب،شیخ منتجب الدین که از شاگردان اوست،این کتاب را به‏ صاحب مجمع البیان نسبت داده است. 4-"عدة السفر و عمدة الحضر"(طبعا در آداب و معاشرت و مسافرت و اخلاق و تربیت‏ است). 5-"العمدة فی اصول الدین و الفرائض و النوافل‏"(فقه). 6-"غنیة العابد و منیة الزاهد". 7-کنوز النجاح(در ادعیه و مناجات). 8-"مشکوة الانوار"(در اخبار و ادعیه). 9-"معارج السئوال در بیان احوال ائمه اطهار". 10-"نثر اللئالی‏"پیرامون کلمات مولا علی-ع-که بر اسلوب غرر و درر آمدی گردآوری شده‏ است. 11-"المؤتلف من المختلف بین ائمة السلف‏"(فقه تطبیقی)این کتاب تحریر نو وجدیدی‏ از کتاب:"الخلاف‏"شیخ طوسی است،با این فرق که او نواقص موجود در الخلاف را مرتفع و استدلالهای او را تقویت و ادعاهای اجماع را کنار نهاده و با علامت‏"ج‏"مسائل اجتماعی را بیان‏ نموده است و نامگذاری آن،نشانگر روحیه وحدت‏طلبی و ائتلاف می‏باشد.این کتاب اخیرا از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی چاپ شده است. 12-"مجمع البیان‏"(تفسیر کبیر در 10 مجلد). 13-"الکاف الشاف‏"در تلخیص کشاف،تفسیر صغیر در 2 جلد. 14-"جوامع الجامع‏"در ظرائف و طرائف مجمع البیان و کشاف،تفسیر متوسط در 4 جلد.