یکی از شریفترین دانشها «علوم قرآنی» است و در میان این علوم نیز علم مفردات یعنی شناختن تک واژه‏های به کار برده شده در آیات قرآن مجید از اهمیت بیشتری برخوردار است، چرا که قرآن مجید کلام خداوند یکتا و اقیانوس بیکرانی است که راه ورود به اعماق معانی و مقاصد عالی آن، درک «مفردات» و تک واژه‏ها است. مانند دانستن مجازات قرآن، متشابهات، مترادفات، وجوه و نظایر، مشترکات و معربات قرآن و بالاخره الفاظ مشکل و غرائب قرآن. در زمینه اهمیت و ضرورت آشنایی مسلمانان با مفردات قرآن بویژه غرائب و آیات مشکل، سفارشها و روایاتی از معصوم رسیده است مانند: «اعْرِبُوا القُرْآن و الْتَمِسُوا غَرائِبَهُ». لیکن آن چنان که باید و شاید در این مورد بحث نظری نشده است. مقاله حاضر که در چند فصل تنظیم شده است تلاش ناچیز و قابل تکمیلی در این خصوص می‏باشد.

محتوای هر کتابی را معارفی تشکیل می‏دهد که از به هم پیوستن حروف و در کنار هم قرار گرفتن واژه‏ها و تشکیل جمله‏ها پدید آمده است، بنا بر این «تک واژه‏ها» که به تعبیر دیگر مفردات نامیده می‏شوند اساس و رکن اصلی محتوای هر کتابی هستند تا آنجا که علم به «مرکبات» هیچ کتابی بدون شناخت مفردات آن امکان پذیر نیست.
قرآن مجید نیز که کامل‏ترین کتاب از جانب خداوند بوده و از طریق وحی نازل شده است، دارای «مفردات» و «مرکبات» است. با علم به معانی مفردات قرآن است که ما می‏توانیم به دریای معارف آن راه یافته و مرکبات آن را بشناسیم و نیز با مفاهیم و مقاصد عالی آن آشنا شویم. با وجود این باید پذیرفت که تعریف دقیق «مفردات» و «مرکبات» قرآنی و مشخص ساختن مرزهای دقیق میان این دو چندان ساده و آسان نیست که نیازمند توضیح و تعریف نباشد، چرا که هر یک از این دو اصطلاح دارای مضمون و مفهوم گسترده بوده و گاهی دارای مصادیق مشتبه می‏باشند. بنا بر این در بحث «مفردات» ضروری است که ابتدائا یک تعریف دقیق منطقی و اصولی از آن را به عنوان یک علم ارائه دهیم.
تا آنجا که نگارنده آگاهی دارد علی رغم اینکه علم مفردات در میان علوم قرآنی قدمت بیشتری دارد تاکنون کوشش ویژه‏ای برای ارائه یک تعریف منطقی از این علم از جانب علمای علوم قرآنی صورت نگرفته است. هر چند که مطالب پراکنده مفیدی توسط آنان اظهار شده است که تتبع و جمع بندی آنها، ما را بر تدوین یک تعریف روشن توانمند می‏گرداند.
علامه شمس الدین آملی از دائرة المعارف نویسان مسلمان سده هشتم هجری ضمن احصای شرایط و آداب لازم الرعایه توسط مفسران قرآن به آگاهی آنها به «علم مفردات» اشاره کرده و می‏گوید:
«چهارم: بیان مفردات و الفاظ بحسب لغت و اشتقاق و خط»(1)
راغب اصفهانی (متوفای 503 ه) شاید نخستین کسی است که اصطلاح «علم مفردات» به عنوان شاخه‏ای از «علوم لفظی قرآن» به کار برده و تألیف و تصنیف بسیار ارزشمند خود را در زمینه شرح و «تفسیر واژه‏های قرآنی» «مفردات» نامیده است که فرهنگ لغتی است مخصوص واژه‏های قرآنی. چنانکه گفتیم «راغب» علم مفردات را از جمله شاخه‏های علوم لفظی قرآن به شمار آورده و بر اهمیت و حساسیت آن تأکید ورزیده است. او معتقد است:
«نخستین دانش از میان علوم قرآنی که آموزش آن ضروری است علوم لفظی قرآن است. و در میان این علوم نیز پژوهش در «تک واژه‏ها= الالفاظ المفردة» بر بقیه مقدم است، پس فرا گرفتن معانی مفردات قرآن با توجه به نقش اصلی و یاری رساننده‏ای که برای طالبان آن در فهم معانی دارد، دارای اهمیت و نقشی همانند نقش خشت و آجر در ساختمان می‏باشد. کارآیی و فواید علم مفردات به علوم قرآنی منحصر نبوده بلکه در همه شاخه‏های علوم شرعی این علم کاربرد دارد. واژه‏های قرآن چکیده سخن عرب و عمده و ارزشمندترین آن است. اعتماد فقیهان در احکام و حکما در حکمتهایشان بر آن است. چنانکه شاعران و نثر نویسان بزرگ نیز در کار خود از آن الهام می‏گیرند و...»(2)
همانطوریکه ملاحظه می‏شود «راغب» اصطلاح علم مفردات را به کار برده است، لیکن او نیز تعریف گویا و مشخصی از آن ارائه نداده است. با وجود این از جمع بندی سخنان او و اشاراتی که به شاخه‏های علوم قرآنی دارد می‏توان گفت که بطور غیر مستقیم در صدد ارائه تعریفی از این دانش نیز بوده است و تعریف مورد نظر خود را در حد آنچه که در این جملات گنجانیده، تأمین شده تلقی کرده است، لذا با استناد به قسمتهای نخست سخنان «راغب» می‏توان گفت که علم مفردات در دیدگاه او به «تحصیل معانی مفردات الفاظ قرآن» انحصار دارد. بنابر این، بحث از «عوارض مفردات الفاظ قرآن» مانند قرائت، اشتقاق و غیره از قلمرو این علم خارج می‏باشد. اما او اندکی بعد تصریح می‏کند که بحث از عوارض الفاظ مفرده مانند مناسبات الفاظ، مستعارات و مشتقات و غیره نیز از شئون مربوط به «علم مفردات» است.(3)
چنانکه ملاحظه می‏شود، ایشان بحث از مناسبات الفاظ مفرد را نیز از مصادیق و مسائل علم مفردات تلقی کرده است، لیکن بررسی قواعد و قوانین آن را به کتاب جداگانه‏ای که در این باره نگاشته ارجاع داده است. و میدانیم که بحث از «مناسبات الفاظ مفرد» بحث از «عوارض» است. بنابر این، از نظر راغب اصفهانی «علم مفردات» دانش پر دامنه‏ای است که در آن راجع به معانی الفاظ مفرد و عوارض آنها و نحوه کاربردشان در قرآن مجید و مناسباتشان با همدیگر بحث می‏شود که در مجموع شاخه‏هایی از دانش و معارف قرآنی را به وجود می‏آورد. مع ذلک کتاب «مفردات الفاظ القرآن» او در باره همه شاخه‏های علم مفردات نگارش نیافته است.
«آملی» ـ صاحب نفائس الفنون ـ نیز در زمینه مفهوم علم مفردات و قلمرو آن تقریبا با «راغب» همسو و هم عقیده است، چرا که او، چنانکه پیشتر گفته شد، مسائل علم مفردات قرآن را در سه شاخه عمده و اصلی معرفی نموده و معتقد است آن، علمی است که راجع به الفاظ و مفردات قرآن از نظر لغت، اشتقاق و خط بحث می‏کند. و بدیهی است که بحث در باره «خط» قرآن شامل مباحثی همچون اعجام (نقطه گذاری) قرآن، رسم الخط قرآن و حتی قرائت قرآن نیز می‏شود و همه اینها بحث از «عوارض» است. دیدگاه «آملی» راجع به مفهوم «مفردات» بطور کلی حتی از این نیز فراگیرتر است. او معتقد است که بازگویی و بیان معنای یک لفظ با ذکر لفظ دیگری که تقریبا و یا تحقیقا مرادف است علم نیست، بلکه در علم مفردات باید «واقعیت» و مفهوم دقیق و نفس الامری «الفاظ مفرد»
تشریح و تفسیر شود. عین تعبیرات آملی با انشای فارسی قرن هشتم هجری چنین است:
«فایده ششم: در بیان معرفت معانی الفاظ. بدان که هر لفظی از پارسی، یا ترکی یا غیر آنکه چون از معنای آن پرسند، لفظی که در جواب گفته شود، معنای آن لفظ نیست، بلکه لفظ دیگر است مرادف با او که نسبت اشهر و اعرف است.
مثلاً: «ماء» و «آب» و «سو» و «پانی» الفاظ مترادفه‏اند که به نسبت به عرب «ماء» است و به نسبت با اهل فرس (ایرانیان) «آب» و به نسبت ترک «سو» و به نسبت به هند «پانی» و به نسبت به قومی دیگر الی آخر...
و معنای او (آب) جسمی است رطب سیّال که به اجسام مختلفة الصُّوَر تقسیم نشود و تعبیر از مفهومات اشیاء صعوبتی دارد و اکثر از آن بی خبرند تا به حدی که اگر از ایشان پرسند که معنای «الله» چیست؟ گویند: «خدا» و ندانند که «اللّه» و «خدا» مرادف یکدیگرند و معنای او: «ذاتی است که استحقاق عبادت داشته باشد.»(4)
سخنان شمس الدین آملی در یک سطح کلی و عمومی گفته شده و شامل الفاظ و مفردات قرآن کریم نیز می‏گردد.
طبق این بخش از سخنان او هر چند که بحث از الفاظ در حد ذکر مترادفات آن در یک زبان و یا زبانهای دیگر از مقوله علم مفردات و مسائل آن است، لیکن علم مفردات و دانشمند مفرداتی وجهه نظر اصلی‏اش واقعگرایی است که طبق آن باید واقعیت عینی و خارجی مفهوم یک لفظ مفرد را تشریح و بازگو کند.
جلال الدین بلقینی، یکی دیگر از دانشمندان قرن هشتم هجری، در کتاب خود به نام «مواقع العلوم من مواقع النجوم» مجموع دانشهای قرآنی را در شش محور اصلی دسته بندی نموده که هر کدام از آنها نیز دارای فروعات و زیر مجموعه‏هایی هستند. محور چهارم (الامر الرابع) و محور ششم (الامر السادس) را به معرفی الفاظ در علوم قرآنی اختصاص داده است که همان علم مفردات می‏باشد. تعبیر او در این باره چنین است:
«الامر الرابع: الالفاظ، و هو سبعة انواع: الغریب، المعرّب، المجاز المشترک، المترادف، الاستعاره، التشبیه. و...
الامر السادس: المعانی المتعلقة بالالفاظ و هو خمسة انواع: الفصل، الوصل، الایجاز، الاطناب، القصر. و من الانواع ما لا یدخل تحت الحصر: الاسماء، الکنی، الالقاب، المبهمات(5)
مجموع انواع علوم قرآنی طبق محتوای کتاب بلقینی پنجاه و چهار نوع می‏باشد.(6)
چنانکه ملاحظه می‏فرمایید، بلقینی، میان بحث «الفاظ» و «معانی المتعلقة بال لفاظ» تفاوت قائل شده و آنها را تحت یک عنوان نیاورده است همچنانکه برخی از بحثهای مفرداتی مانند اعلام و اسما و القاب را نیز نتوانسته است تحت عنوانی خاص قرار بدهد، در حالیکه همه این بحثها از مسائل علم مفردات هستند و این عنوان جامع و در برگیرنده مجموع آنها است. با این حال گویا بلقینی از مفهوم علم مفردات تصور روشنی نداشته است. بعد از بلقینی، جلال الدین سیوطی (متولد 849 هـ) نیز کتاب ارزشمند خود به نام «التحبیر فی علم التفسیر»، را بر پایه کتاب بلقینی نوشته و تعداد علوم قرآنی را به صدو دو نوع رسانید.(7) سیوطی بعد از تألیف «التحبیر» کتاب جامع‏تر و مفصل‏تری را تصنیف کرده و آن را «الاتقان فی علوم القرآن»نامید او در این کتاب علوم قرآنی را احصا نموده و انواع آن را با ادغام برخی از رشته‏های فرعی در ذیل عناوین اصلی هشتاد نوع برشمرده است.(8)
دسته بندی سیوطی در کتاب اتقان راجع به علوم قرآن آشفته و نامنظم است. او مسائل علم مفردات را ذیل چند عنوان در موارد جداگانه آورده و گاهی نیز در تطبیق عناوین با مصادیق اشتباه کرده است، برای مثال با شگفتی می‏بینیم که در سیوطی «علم مفردات» را با «غریب القرآن» یکی و مترادف فرض کرده است و در ذیل عنوان: «النوع السادس و الثلاثون فی غریبه» مسائل اعم علم مفردات را درج نموده است در حالیکه «غریب القرآن» فقط یکی از شاخه‏های علم مفردات و مصادیق و زیر مجموعه‏های آن است.(9)
چنانکه ملاحظه می‏شود سیوطی در متن مذکور مسائل علم مفردات به معنای اعم آن را در ذیل غریب القرآن آورده و اسن اشتباه است. وی در جای دیگر خود اصطلاح «مفردات» را به کار برده اما از آن معنا و مفهوم نامانوسی را قصد کرده است که هیچگونه پیوندی با علم مفردات ندارد. او تحت عنوان «النوع الرابع و السبعون فی مفردات القرآن» به شمارش و معرفی آن دسته از آیات قرآن پرداخته است که به صورت صنعت تفصیل آمده‏اند و یا علمای قرآن و اسلام آنها را بدینگونه وصف کرده‏اند مانند احکم الایات، اعدل الایات، اعظم الایات، ارجی الایات و غیره.(10)
با توجه به این مطالب باید گفت در تصور سیوطی علم مفردات مترداف با غریب القرآن بوده و مصادیق بسیار محدودی دارد و او هرگز آن تصور و برداشت روشنی را که به راغب اصفهانی از مفهوم علم مفردات در ذهن خود داشته، نداشته است هر چند که مسائل و مصادیق متعدد این علم را بگونه‏ای پراکنده و جدا از هم در کتاب خود معرفی کرده است. خلاصه این بحث:
ـ با تتبع و جستجو در منابع قدیم و جدید نمی‏توان به یک تعریف جامع و مانعی از علم مفردات دست یافت. مباحث این علم بگونه‏ای گسترده و پراکنده در منابع آمده و شاخه‏های آن عنوان شده است و حتی جداگانه نیز تعریف شده‏اند لیکن اصل آن تعریف نشده است. گرچه برخی از دانشمندان مانند راغب اصفهانی با ذکر مصادیق خواسته‏اند آن را تعریف کنند. با وجود این با تأمل در عبارت آنان و تقسیم بندیهای راجع به علوم لفظی قرآن(11) می‏توان علم مفردات را چنین تعریف کرد:
علم مفردات قرآنی دانشی است که فقط درباره تک واژه‏های قرآنی (مفردات) از نظر ریشه و اشتقاق لغوی، دلالت بر معنای مطلوب، مناسبات، شیوه نگارش، نحوه تلفظ و نوع کاربرد آن (از نظر حقیقی یا مجازی بودن کاربرد) در قرآن بحث و گفتگو می‏کند و یکی از مهمترین شاخه‏های آن غریب القرآن است.

قرآن مجید سرچشمه و منشأ بسیاری از دانشهای بشری و اسلامی است. در مورد دانشهای ویژه‏ای که به علوم قرآنی مربوط هستند و نیز تعداد آنها، در بین صاحب نظران اختلاف نظر وجود دارد: برخی از افراد که گویا زیاده، گزافه گویی و غلو در همه امور را دوست دارند، در این باره نیز راه غلو پیموده و گفته‏اند تعداد علوم قرآنی با توجه به تعداد واژه‏های مفرد آن هفتادو هفت هزارو چهار صدو پنجاه علم می‏باشد و اگر نسبت مرکبات قرآنی را هم در نظر بگیریم تعداد آنها بی شمار می‏شود.(12) جلال الدین بلقینی تعداد علوم قرآنی را به پنجاه‏و اندی تقسیم کرده است.
سیوطی با مبنا قرار دادن کتاب او در این باره کتابی را تألیف نموده و آن را «التّحبیر فی علوم التفسیر» نامیده است. وی در این کتاب تعداد علوم قرآنی را به یکصدو دو نوع رسانیده است، سپس با تجدید نظر در این کتاب، کتاب دیگری را تألیف و تصنیف کرده و آن را الاتقان فی علوم القرآن» نامیده است. در این کتاب با ادغام برخی از انواع علوم قرآنی در انواع دیگر مجموعاً هشتاد نوع از علوم قرآنی را به تفصیل معرفی کرده است.(13) که واقع بینانه‏تر به نظر می‏رسد. با این همه به نظر می‏رسد که علوم قرآنی را به گونه‏ای دقیق‏تر و مهذب‏تر از این باید طبقه بندی نمود تا جایگاه «علم مفردات» نیز در میان آن‏ها آشکار شود. بر این اساس همه فروعات علوم قرآنی را می‏توان در سه رده اصلی جای داد:
اول: علوم تاریخی قرآن
دوم: علوم دستوری قرآن
سوم: علوم تفسیری قرآن
آن قسمت از علوم قرآنی که راجع به گذشته قرآن و سرگذشت آن در طول قرون و اعصار سخن می‏گویند، در رده علوم تاریخی قرآن جای می‏گیرند. آن بخش از علوم قرآنی که درباره این کتاب عزیز از «بایدها و نبایدها» سخن می‏گویند، در رده علوم دستوری قرآن قرار می‏گیرند مانند علم تجوید، رسم الخط، اعراب قرآن و...
آن دسته از علوم قرآنی که در صدد تفسیر آیات و تشریح واژه‏ها و بطور کلی شناخت محتوای قرآن هستند، مجموعا در رده «علوم تفسیری قرآن» جای می‏گیرند. مانند علم تفسیر آیات الاحکام، علم مفردات و غیره. با این شیوه ما دیگر علوم قرآنی را به علوم لفظی و غیر لفظی تقسیم نمی‏کنیم تا مثلا علم مفردات را نیز از جمله علوم لفظی قرآن محسوب داریم. در عین حال این نکته قابل توجه است که برخی از موضوعات و مسائل ممکن است در دو یا چند تا از علوم قرآنی مورد بحث قرار گیرند منتهی به لحاظهای مختلف و انگیزه‏های گوناگون، مثلاً برخی از مباحث مربوط به رسم الخط هم جزء علوم دستوری قرآن بحث شوند و هم جزء علوم تاریخی آن. و این نوع تداخل در مباحث همه علوم رایج است و چیز بعیدی نیست، با توجه به آنچه که گفته شد معلوم می‏شود که علم مفردات از جمله «علوم تفسیری قرآن» است که در صدد شرح و تفسیر یکی واژه‏های قرآن مجید می‏باشد و به همین دلیل است که ما این علم را «تفسیر واژه‏ای قرآن مجید» نیز می‏نامیم.

تا آنجا که ما می‏دانیم نخستین کسی که درباره طبقه بندی مسائل و معارف مربوط به علم مفردات قرآن اهتمام به خرج داده است «راغب اصفهانی» (م 503، هـ) است؛ بر پایه مطالبی که او در مقدمه کتاب ارزشمندش به نام «مفردات الفاظ القرآن» آورده طبق شیوه خاص دست کم سه شاخه عمده و اصلی برای علم مفردات معرفی کرده است:
1 ـ علم معانی الفاظ مفرد قرآنی
2 ـ علم مناسبات الفاظ مفرد قرآنی مانند مشتقات، مستعارات، و غیره.
3 ـ علم الفاظ مترادف قرآنی و تمییز فرقهای آنها.(14)
بعد از راغب اصفهانی یکی از علمای قرن هفتم هجری به نام «سلیمان عبد القوی صرصری بغدادی» معروف به «اُلطَّوْفی» به گونه‏ای مفصل‏تر و با اسلوب علمی‏تری در باره علم مفردات قرآن و شاخه بندی آن سخن گفته است. الطوفی نویسنده کتاب «الأکسیر فی علم التفسیر» نظام یافته‏ترین بحث نظری در باره علم مفردات را انجام داده، در حالیکه جالب‏ترین کار علمی راغب استخراج و تنظیم و تفسیر مفردات قرآن بوده و وارد مسائل نظری آن نگردیده است. «الطوفی» همه دانشها را در سه رده اصلی: 1 ـ علوم دینی 2 ـ علوم بدنی 3 ـ علوم معاشی تقسیم بندی نموده و سپس علوم دینی را نیز به چند قسمت جداگانه تقسیم نموده و «علوم قرآنی» را از جمله شاخه‏های علوم دینی معرفی کرده است که خود دارای فروعات و شاخه‏های چندی است. الطوفی علوم قرآن را به علوم لفظی و علوم معنوی تقسیم نموده و علوم لفظی قرآن را نیز در دو ردیف اصلی «معرفة المفردات» و «معرفة المرکبات» متمایز ساخته و برای «معرفة المفردات» یا علم مفردات نیز چهار شاخه عمده معرفی نموده است که عبارتند از:
1 ـ علم الغریب
2 ـ علم التصریف
3 ـ علم الاعراب
4 ـ معرفة القرائات المنقولة
عین عبارت «الطوفی» در این باره چنین است:
اما علم القرآن، فهو اما لفظی: و اما معنوی، ای متعلق بلفظه او معناه، فکل منهما علی انواع. اما اللفظی: علم الغریب و هو معرفة مفردات اللغة، کالقسوره، و الهلوع، والکنود، والهمزة و اللمزة فی الاسماء و نحو: وسق، و عسعس فی الافعال.
و منها: علم التصریف، و هو ما یعرض للکلمة من حیث تنقلها فی الازمنه، نحو: ضرب، یضرب، ضربا. او من جهة الزیادة فیها، نحو اضطرب. اوالقلب، نحو: میقات، و میعاد، و موقن و موسر و آدم و آخر. اوالبدل، اوالادغام، نحو: شد، مد.
و منها: علم الاعراب، و هو معرفة ما یعرض لاواخر الکلم من حرکة، او سکون کالقاب الاعراب و البناء. و انما رتبنا هذه العلوم الثلاثة هذا الترتیب لان مفردات اللغه اذا وردت نظر حینئذ فی تعریفها؛ لانه عرض عام لاحق لها حال افرادها و ترکیبها، ثم فی اعرابها، لانه عرض خاص لاحق باواخرها فقط حال ترکیبها.
و منها معرفة القرائات المنقولة عن الائمة السبعة و رواتهم و ما یلحق بها من شاذ فصیح او متوجه.»(15)
چنانکه ملاحظه می‏شود تقسیم الطوفی کاملا با تقسیم راغب تفاوت دارد و از جهاتی منظم‏تر از اوست. او شاخه‏های فرعی‏تر علم مفردات را در همدیگر ادغام کرده و مجموع آنها را در چهار شاخه عمده متمایز و مشخص گردانیده است، با این همه می‏توان گفت شمار زیادی از شاخه‏های این علم در تقسیم بندی الطوفی نیز نمی‏گنجد، مانند مترادفات قرآن، علوم فهرستی قرآن، معرّبات و لغات قرآن و مجازات قرآن، جای دادن این بحثها در چارچوب تقسیم الطوفی اگر هم امکان داشته باشد مستلزم تکلف است، و لذا باید یک تقسیم بندی جامع‏تری از علم مفردات صورت بگیرد و شاخه‏های آن بطور جداگانه معرفی شوند، به نظر می‏رسد دانشهای قرآنی که ذیلا ذکر می‏شوند، از فروعات و زیر مجموعه «علم مفردات قرآن» هستند:
1 . معانی القرآن (معانی الفاظ و ادوات قرآن)،
2 . غریب القرآن،
3 . معرّب القرآن،
4 . لغات القرآن،
5 . اعراب القرآن،
6 . قرائات القرآن،
7 . اشتقاقات و مناسبات الفاظ قرآن،
8 . مجازات القرآن،
9 . وجوه و نظائر قرآن،
10 . متشابه القرآن،
11 . معرفة فهارس القرآن.
اینها شاخه‏های اصلی علم مفردات هستند، اکنون در باره هر یک از اینها به طور جداگانه شرح و توضیح مختصری ارائه می‏دهیم.

این رشته از دانش مفردات به شرح و تفسیر الفاظ قرآن اعم از اسم، فعل و ادوات می‏پردازد و معانی واژه‏های قرآنی را تبیین می‏کند، اعم از اینکه آنها از الفاظ غریبه و معربه باشند، یا از الفاظ معمولی. کتاب مفردات راغب از بارزترین نمونه کتابهای تألیف شده در این فن می‏باشد که سیوطی اشتباهاً آن را از کتب غریب القرآن شمرده است.(16) سیوطی در جزء دوم کتاب «اتقان» تحت عنوان «النوع الاربعون فی معرفة الادوات التی یحتاج الیها المفسر» مهمترین ادوات و حروف مستعمل در قرآن مجید را به تفصیل بحث کرده است.(17)

یکی از شاخه‏های مهم علم مفردات، غریب القرآن است که در طول زمان کتابهای فراوانی در مورد آن تألیف شده است و در باره معنای واژه «غریب» و «غریب القرآن» چنین گفته‏اند:
«الغریب من الکلام انما هو الغامض البعید من الفهم، کما ان الغریب من الناس انما هو البعید عن الوطن المنقطع عن الاهل فاما غریب القرآن بخاصة فیراد به ما بینه ابوحیان الاندلسی فی مقدمة کتابه «تحفة الاریب بما فی القرآن من الغریب»، فقال: لغات القرآن العزیز علی قسمین: قسم یکاد یشترک فی فهم معناه عاة المستعربة و خاصتهم کمدلول السماء و الارض و فوق و تحت، قسم یختص بمعرفته من له اطلاع و تبحر فی اللغة العربیة و هو الذی صنف اکثر الناس فیه و سموه غریب القرآن.»(18)
پس آن بخش از واژه‏های به کار رفته در قرآن مجید که همه مردم آشنا به زبان عرب به سادگی و راحتی معانی آنها را در نمی‏یابند بلکه درک معانی آنها نیازمند آشنایی گسترده و عمیق به زبان عربی و تبحر در آن می‏باشد، «غریب القرآن» نامیده می‏شود، مانند واژه‏های: «لا تکون فتنه» در آیه صدو نود و سه بقره که به معنای «شرک» می‏باشد، «جنفا» در آیه صدو هشتاد و سه همان سوره که به معنای گناه و اثم است، کلمه «ریشاً» در سوره اعراف آیه بیست و شش که به معنای «مالاً» است و «لکنود» در سوره عادیات آیه شش که به معنای «کفور للنعم» می‏باشد و امثال اینها.
نخستین مؤلف در فن غریب القرآن «عبدالله بن عباس» است که سیوطی کتاب او را به روایت «علی بن ابی طلحه» به طور کامل در کتاب الاتقان درج کرده است.(19) و بعد او از ابان بن تغلب می‏توان نام برد.
باید توجه داشت که غریب القرآن از آنچه که «مشکل القرآن» اصطلاح کرده‏اند کاملا جداست. چرا که مشکل القرآن چندان ارتباطی به تفسیر واژه‏ها ندارد بلکه آیات به ظاهر متعارض و متخالف را مورد بررسی قرار می‏دهد.(20) برخی از کتابها منحصرا در باره «غریب القرآن» تألیف گردیده است، مانند غریب القرآن سجستانی و غریب القرآن طریحی که بر پایه غریب القرآن سجستانی و تنظیم یافته است، لیکن برخی از کتابها نیز در باره واژه‏های غریبه قرآن و حدیث به طور مشترک تألیف یافته است. باز از این نمونهها می‏توان به «مجمع البحرین» طریحی اشاره کرد که غرائب قرآن و حدیث را بررسی کرده است.

اصطلاحا «معرب» به کلماتی گفته می‏شود که در اصل عربی نبوده و از زبانهای دیگری مانند فارسی، حبشی، رومی، نبطی، عبری، هندی و غیره وارد زبان عربی گردیده و استعمال پیدا کرده است. در اینکه در زبان عربی قدیم و جدید واژه‏های فراوانی از زبانهای دیگر داخل شده جای هیچگونه شبهه‏ای نیست، لیکن دانشمندان علوم قرآنی و متکلمان در این مسأله اختلاف دارند که آیا در قرآن مجید نیز واژه‏های غیر عربی وجود دارد یا نه؟ منظور از اصطلاح «معرب القرآن» همین واژه‏های «عربی گردانیده شده» است که بررسی این مسأله و شناسایی و شمارش و شرح و تفسیر واژه‏های آن بر عهده معرب القرآن است که خود شاخه‏ای از علم مفردات می‏باشد. در هر حال در این مسأله که آیا در قرآن معرب نیز وجود دارد یا نه چند نظریه ابراز شده است:
الف. نظر گروهی بر این است که در قرآن هیچگونه واژه معرب وجود ندارد چون این مطلب مخالف نص قرآن است که می‏فرماید «قرانا عربیا.»؛ (یوسف / 2) کسانی مانند شافعی، ابوعبیده معمّر بن مثنّی، قاضی ابوبکر، ابن فارس و ابن جریر از مدافعان سرسخت این نظریه هستند.(21)
حتی «ابن فارس» گفته است که اگر در قرآن واژه‏ای غیر عربی به کار می‏رفت، از اعجاز می‏افتاد؛ برای اینکه خصم می‏توانست بگوید: ناتوانی ما از مقابله به مثل و آوردن نظیر قرآن بدلیل وجود واژه‏های غیر عربی در آن است.
ب . نظر دوم این است که وام گرفتن واژه‏ها در همه زبانها و در میان همه ملل جهان یک امر رایج و شناخته شده است که به دلایل و انگیزه‏های مختلف مانند رفع نیاز، گسترش زبان و غیره صورت می‏گرفته و می‏گیرد، زبان عربی نیز از این امر کلی مستثنا نیست. با توجه به روابط عربهای جاهلی با همسایگان شان، در طول زمان واژه‏هایی از آن زبانها وارد زبان عربی شده و با تغییرات جزئی یا کلی به قالب زبان عربی در آمده بود و مردم با آنها تکلم می‏کردند، به دلیل رواج آنها در زبان عربی در قرآن مجید نیز برخی از آنها به کار رفته است و اینها «معربات القرآن» هستند. وجود این واژه‏های معدود در قرآن و یا هر کتاب دیگری آن را از «عربی بودن» خارج نمی‏سازد، چنانکه وجود یک یا دو لفظ عربی در یک قصیده فارسی آن را از فارسی بودن خارج نمی‏کند وجود معربات در قرآن از علی علیه‏السلام ، ابن عباس، مجاهد و عکرمه نقل شده است.(22)
ج . نظریه سوم یک نظریه تلفیقی است. طرفداران این نظریه سخنان هر دو طایفه قبلی را توجیه کرده در میان آنها پیوند و تلفیق خاصی به وجود آورده‏اند، اینها می‏گویند آن دسته از واژه‏ها که «معرب القرآن» نامیده شده‏اند در اصل غیر عربی بوده‏اند؛ نظر آنان که به وجود لفظ اعجمی در قرآن معتقدند درست است، مع ذلک این الفاظ بعد از ورود به زبان عربی به اندازه‏ای تغییر شکل و حروف داده‏اند که دیگر نمی‏توان آنها را اعجمی و غیر عربی دانست در نتیجه نظر قائلان به عربیت کلیه واژه‏های قرآنی نیز در حد این تعریف و معنی درست است. کسانی مانند ابو منصور جوالیقی و شاگردش ابوالفرج بن جوزی از طرفداران این نظریه هستند.(23) البته اینجا نظریات دیگری نیز هست مانند عقیده به «توارد» یعنی عقیده به اینکه واژه‏های موسوم به معرّب در هر دو زبان به طور اتفاقی معمول و مستعمل بوده‏اند، اما سستی و نادرستی این قبیل اقوال کاملا هویداست.
با توجه به آنچه گفته شد نظر درست این است که در قرآن واژه‏های معرب وجود دارد و به هیچ وجه قابل انکار نیست. برخی از آنها اسامی و اعلام هستند، مانند واژه «ابراهیم» و برخی نیز اصطلاحات هستند مانند «جبت» و بعضی از آنها نیز از مقوله افعال می‏باشند، مثل واژه «إِبْلَعی» در سوره هود آیه 44.
سیوطی شماره واژه‏های معرب قرآن را به شصت و اندی کلمه رسانیده و طبق حروف الفبا آنها را تنظیم نموده است.(24) از جمله دانشمندانی که راجع به معربات قرآن کتاب نوشته‏اند عبارتند از: ابو منصور جوالیقی، جلال الدین سیوطی، ابوالبرکات محمد بن یحیی ربعی و غیر اینها.(25)

شبه جزیره عربستان از قبایل گوناگون تشکیل شده بود که همه آنها با زبان عربی اما با لهجه‏های متفاوت سخن می‏گفتند که در برخی از موارد مفرداتی را که هر یک از قبایل در مکالماتشان به کار می‏بردند با دیگران بسیار متفاوت بود و گاهی قبیله‏ای کلمه‏ای را به کار می‏برد در حالیکه در نزد قبایل دیگر چنان واژه‏ای وجود نداشت. اکنون سؤال این است که آیا از لهجه‏های دیگر قبایل عرب (غیر از قریش) اعم از منقرضه و غیر منقرضه مانند کنانه، هذیل، حمیر، جرهم، مدحج، قیس عیلان، خثعم، لخم، غسان، تمیم، اوس، خزرج، مدین، عماره، عمان، حضرموت، و غیر اینها کلماتی در قرآن مجید به کار رفته است یا نه؟ اغلب دانشمندان علوم قرآنی به وجود لغاتی از لهجه‏های قبایل دیگر در قرآن معتقد هستند و در باره شناسایی این نوع واژه‏ها کتابهای جداگانه‏ای نوشته‏اند که به مرور زمان شاخه‏ای از علم مفردات را به وجود آورده است. که اصطلاحاً «علم لغات قرآن»(26) نامیده می‏شود.
چنانکه قبلا گفتیم در این علم نیز نخستین تألیف به عبدالله بن عباس منسوب است که به روایت عبدالله بن علی بن حسنون (متوفای 386 ه) به دست ما رسیده است، این کتاب با تحقیق دکتر صلاح الدین منجد در قاهره و بیروت به چاپ رسیده است بعد از ابن عباس دانشمندان دیگری نیز در این دانش قرآنی آثار ارزشمندی پدید آورده‏اند(27).

الطوفی اعراب قرآن یا «علم الاعراب» را چنین تعریف می‏کند:
«و منها علم الاعراب و هو: معرفة ما یعرض لأواخر الکلم من حرکة، اوسکون، کالقاب الاعراب و البناء.»(28)
در واقع اعراب عبارت است از نحوه تلفظ یک واژه در حال ترکیب. از این جهت شاید بتوان گفت این بحث به علم مرکبات قرآنی مربوط است؛ ولیکن از این نظر که اعراب عرض خاصی است که به آخر کلمات مفرد ملحق می‏شود و موضوع و متعلق آن کلمات مفرد هستند، آن را از شاخه‏های علم مفردات به حساب آورده‏اند. الطوفی از جمله کسانی است که علم الاعراب را از شاخه‏های فرعی علم مفردات قرار داده است. با این حال باید گفت تناسب علم الاعراب با مباحث مرکبات قرآن بیشتر از مفردات است و از دیرباز صاحب نظران در فن اعراب القرآن کتابهای مفصل پدید آورده‏اند.

الطوفی در مقام تقسیم بندی علم مفردات می‏نویسد:
«ومنها معرفة القرائات المنقوله عن الائمة السبعة، و رواتهم و ما یلحق بها: من شاذ فصیح او متوجه».
علم قرائت بر اساس روایتهای مختلف به نحوه تلفظ برخی از کلمات قرآن مجید مربوط است، برای مثال در مورد اینکه کلمه «یطهرن» را به صورت بدون تشدید یعنی «یَطْهُرْنَ» بر وزن یفعلن بخوانیم و یا اینکه با تشدید «طا»و «ها» به صورت «یَطَّهُّرْنَ» تلفظ کنیم، بنابراین علم قرائات قرآن، راجع به چگونگی تلفظ مفردات و تک واژه‏های قرآنی بحث می‏کند و یک علم مفرداتی است. قرائتهای معتبر هفت نوع و بنا بر قولی ده نوع است که طبق طرق روایتی ویژه‏ای هر کدام از آنها به پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله منتهی می‏شوند. در علم قرائت از قدیم کتابهای فراوان و ارزشمندی تألیف یافته است که از جمله آنها کتاب «التیسیر فی قرائات» و «النثر فی قرائات العشر» است.

این همان علمی است که «الطوفی» از آن به نام «علم التصریف» یاد کرده است شامل ریشه یابی صرفی کلمات و قلب و ادغام حروف آنهاست. و نیز آنچه را که راغب اصفهانی در مقدمه مفرداتش تحت عنوان علم مناسبات مفردات الفاظ قرآن نامیده در برمی‏گیرد و مجموعا می‏تواند شاخه‏ای از معارف علم مفردات را به وجود بیاورد. ابن جوزی نیز در فنون الافنان در باره برخی از مباحث این شاخه از علم مفردات مطالب ارزنده‏ای دارد.(29)

در اینکه آیا در قرآن الفاظ و کلماتی نیز به صورت «مجاز» به کار رفته است یا نه، در بین صاحب نظران اختلاف است، اکثر آنان به وقوع آن معتقد بوده و نمونه‏هایی از آن را یاد کرده‏اند.
نافیان وجود کلمات مجازی در قرآن می‏گویند مجاز نوعی از دروغ است و ساحت قرآن مجید به دور از کذب می‏باشد، لذا نمی‏تواند شامل مجازات باشد. البته نظریه این گروه صحیح به نظر نمی‏رسد، به دلیل اینکه مجاز نوعی از سخن راست می‏باشد و نه دروغ و نشانه بلاغت سخن است و اکثر علما معتقدند که «المَجازُ ابْلَغٌ مِنَ الحَقیِقَة» و به قول علامه سیوطی اگر مجازات را از قرآن بر داریم بخشی از زیبایی آن را از بین برده‏ایم، بنابر این مجاز در قرآن وجود دارد مانند «واسأل القریة»(30) یعنی «عَنْ ساکنیها»، «بِیَدِهِ الْمُلْک»(31) یعنی در قدرت اوست، و «لَهُمْ قُلُوبٌ لایَفْقَهُونَ بِها»(32) یعنی «لهَم عُقُولٌ...». برخی از دانشمندان در ضمن تألیفاتشان راجع به علم مجازات قرآن سخن گفته‏اند، مانند سیوطی در اتقان(33) و برخی دیگر نیز تألیف جداگانه نوشته و در آن مفردات مجازی قرآن را بررسی و تفسیر کرده‏اند، از آنجا که استعمال مجاز در مورد الفاظ مفرد صورت می‏گیرد، آن را می‏توان از شاخه‏های علم مفردات به حساب آورد.

وجوه و نظائر نیز یکی از شاخه‏های مهم علم مفردات قرآن است. یکی از دانشمندان علم قرآنی در تعریف وجوه و نظایر قرآن می‏نویسد:
«علم الوجوه و النظائر، و هو فروع التفسیر، و معناه ان تکون الکلمة الواحدة ذکرت فی مواضع من القرآن علی لفظ واحدة حرکة واحدة وارید بها فی کلٍّ معنی آخر. فلفظ کل کلمة ذکرت فی موضع نظیر لفظ الکلمة المذکوره فی الموضع الاآخر هو النظائر و تفسیر کل کلمة بمعنی غیر معنی الاخر هو الوجوه. فاذن النظائر اسم الالفاظ والوجوه اسم المعانی. مثال الوجوه: الهدی یأتی علی سبعة عشره وجها:
ـ بمعنی الثبات: «اهدنا الصراط المستقیم».
ـ بمعنی البیان: اولئک علی هدی من ربهم».
ـ بمعنی الدعاء: و لکل قوم هاد.» و...
مثال النظائر: کل مافیه من البروج فهو الکواکب، الا «و لو کنتم فی بروج مشیدة» فهی القصور الطوال الحصینة.
ـ کل نکاح فیه التزوّج، الا: «حتی اذا بلغوا النکاح»، فهو الحلم و...(34)
وجوه و نظائر از دانشهای مهم قرآنی است، از قدما، سلیمان بن مقاتل تألیف جالبی در این باره دارد که نسخه آن تاکنون باقی مانده است. چنانکه ترجمه فارسی آن نیز که در قرن پنجم توسط شخصی به نام تفلیسی صورت گرفته همراه با اضافاتی موجود بوده و با تحقیق دکتر مهدی محقق به چاپ رسیده است.(35)
دامغانی نیز از جمله کسانی است که در باره وجوه و نظائر قرآن تألیف زیبا و لطیفی دارد.(36)

متشابه القرآن نیز یکی از شاخه‏های علم مفردات قرآن محسوب می‏شود و دانشمندان در آن تألیفات مستقلی پدید آورده‏اند که شاید بتوان گفت بهترین آنها، کتاب «البرهان فی متشابه القرآن» تألیف محمد بن حمزة بن نصر کرمانی در قرن پنجم است. در اینجا متشابه در مقابل «محکم» نیست بلکه موضوع این شاخه از دانشهای قرآن بررسی، گردآوری و مقایسه کلمات مشابه هم در آیات و سوره‏های مختلف قرآن مجید است، برای مثال در جایی از قرآن مجید آمده است «لیسئل الصادقین عن صدقهم» و در جای دیگر آمده است: «لیجزی الله الصادقین لصدقهم» و امثال اینها. هر چند که در فن متشابه القرآن علاوه بر کلمات متشابه درباره «آیات متشابهی» نیز که حالت مفرداتی ندارند بحث می‏شود ولی باید پذیرفت که مشابهت آن آیات نیز ناشی از کاربرد «واژه»های متشابه است و لذا فن متشابه القرآن را باید از شاخه‏های علم مفردات به شمار آورد.

دانشمندان قدیم مانند ابن جوزی در فنون الافنان و سیوطی در اتقان در باره شمارش اجزای قرآن مجید مانند تعداد آیات، کلمات، حروف و سوره‏ها و نیز راجع به تقسیم بندی قرآن به اجزای مختلف همچون جزء، حزب، عشر و غیره بحثهای مفصلی انجام داده‏اند و در این اواخر نیز تلاشهای چشمگیری برای تهیه کشف الاآیات قرآن، کشف موضوعات قرآن و غیره صورت گرفته و کتابهایی از نوع المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم توسط فؤاد عبد الباقی و دیگران تهیه و طبع شده است. در تقسیم بندی علوم قرآنی به ناچار همه این نوع مباحث را باید ذیل یک عنوان جامع و شامل گردآورده و مورد اشاره و بحث قرار داد. اصطلاح «فهرست نگاری قرآنی» در بیان این مقصود به کار می‏رود که متکفل بحثهای آماری درباره کلمات، حروف آیات و سوره‏های قرآن است و شاخه‏ای از علم مفردات به شمار می‏رود که باید در جای دیگر به تفصیل مورد بحث قرار گیرد.(37)

هر یک از شاخه‏های «علم مفردات» مانند غریب القرآن، لغات القرآن، مشکل القرآن و غیره به مرور زمان و تحت تأثیر شرایط فرهنگی و نیازهای علمی و دینی روز پدید آمده و به تدریج در طول اعصار تکامل پیدا کرده‏اند که ما از مجموع این دسته از معارف و علوم قرآنی به نام «تفسیر واژه‏ای قرآن» یاد می‏کنیم. قبل از بررسی تحولات بنیادین تاریخی این دانش قرآنی باید دانست که در نخستین ایام تولد، پیدایش و شکل گیری این دانش (و یا شاخه‏های تشکیل دهنده آن) چگونه بوده است؟ و اولین بار چه کسی و یا کسانی در آن وارد شده و در تدوین آن مؤثر بوده‏اند؟ و اصولا از دو جریان بزرگ اسلامی یعنی تشیع و تسنن کدامیک در این راه پیشقدم بوده‏اند؟
تتبع در منابع قدیمی علوم قرآنی مانند تفسیر طبری و غیره نشان می‏دهد که گویا: «برخی از اصحاب پیامبر و مسلمانان صدر اول ـ از باب ورع! از اشتغال به تفسیر قرآن مجید خودداری می‏کرده‏اند که در این میان ابوبکر صدیق و عمربن خطاب و برخی از تابعین مانند سعید بن مسیب چنین وضعیتی داشته‏اند.»(38)
لیکن در صورت صحت انتساب این مطلب به امثال شیخین نیز باید گفت که آن شیوه بر خلاف روش معمولی شخص پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و برخی از بزرگان اصحاب مانند علی بن ابی طالب علیه‏السلام ،ابی بن کعب، ابن مسعود و غیره بوده است، چرا که منابع حدیثی و تاریخی نشان می‏دهد که فی المثل علی بن ابی طالب به دستور خود پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و حتی با املای آن حضرت، تأویل و تفسیر هر یک از آیات قرآنی را می‏نوشته است. روایات فراوانی این مطلب را تأیید می‏کند که به عنوان نمونه چند مورد از آن را ذیلاً نقل می‏کنیم:
1 ـ علی بن ابی طالب علیه‏السلام در مقام محاجه به طلحه گفت:
«یا طلحه! ان کل آیة انزلها الله جل و علا علی محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، عندی باملاء رسول الله و خط یدی. و تأویل کل آیة انزلها الله علی محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و کل حرام و حلال، او حّد او حکم، او شییٌ تحتاج الیه الامة الی یوم القیامة، مکتوب باملاء رسول الله و خط یدی، حتی أرش الخدش.»(39)
2 ـ در ضمن حدیث مربوط به احتجاج علی بن ابی طالب با یک زندیق بعد از رحلت رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله چنین آمده است:
«و اتی بالکتاب علی الملأ مشتملاً علی التأویل و التنزیل و المحکم و المتشابه و الناسخ و المسنوخ، لم یسقط حرف الف و لا لام فلم یقبلوا منه».(40)
3 ـ علامه مجلسی با اسناد و طرق روایتی خود، کتابی را در تفسیر و علوم قرآنی به علی بن ابی طالب نسبت داده و مجموع آن را نیز در کتاب خود درج کرده است.(41)
سید محسن امین درباره آن کتاب چنین می‏نویسد:
«کتابی است که در آن شصت نوع از علوم قرآنی یاد شده و برای هر یک از آنها یک مثال ویژه بیان گردیده است».(42)
و از این روایات در منابع اهل سنت نیز فراوان است، بنابر این همانگونه که دکتر حسن ابراهیم حسن نیز یادآور شده:
«برخی از بزرگان صحابه تفسیر قرآن را از کسانی همچون علی بن ابی طالب، عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود، ابی بن کعب فرا می‏گرفتند. و آنان نیز طبق آنچه که از پیامبر شنیده بودند و یا خودشان درک و برداشت می‏کردند به سؤالات تفسیری مراجعان پاسخ می‏دادند و اینان هستند که مؤسسان اولیه دانش تفسیر محسوب می‏شوند».(43)

با تتبّع در سخنان بازمانده از علی بن ابی طالب علیه السلام اعم از خطبه‏ها، نامه‏ها و کلمات قصار، نخستین نشانه‏های توجه به تفسیر آیات و شرح مفردات قرآنی را به طور آشکار در سخنان آن بزرگوار می‏بینیم. فقط در آن قسمت از سخنان علی علیه‏السلام که در نهج البلاغه گرد آمده حدود یکصدو سی مورد استشهاد و استناد به آیات قرآنی مشاهده می‏کنیم که در شماری از آنها مفردات قرآنی نیز به سبک بدیعی شرح و تفسیر شده است؛(44)
برای مثال تفسیر واژه «فتنه» در سخن زیر حضرت علی علیه‏السلام شایان توجه است:
کسی از شما نگوید: خدایا از فتنه‏ها به تو پناه می‏برم، برای اینکه هیچ کسی نمی‏تواند بطور کامل خود را از «فتنه»ها بدور نگهدارد، پس بگوید، خدایا از فتنه‏های گمراه کننده به تو پناه می‏آورم، چرا که خداوند در قرآن فرموده است: «مالها و فرزندانتان فتنه هستند» و معنای آن این است که خداوند شما را با اموال و فرزندانتان می‏آزماید، تا راضی و غیر راضی شما نسبت به قسمت الهی و خشم و رضای او شناخته شوند. هر چند که خداوند نسبت به انسانها از خود آنان آشناتر و داناتر است لیکن این آزمایشها برای این است که افعالی که موجب ثواب و عقاب هستند از آنان صادر شود و... .(45)
چنانکه ملاحظه می‏شود این قطعه یکی از سخنان امام علی بن ابی طالب علیه‏السلام در شرح مفردات قرآن است و نمونه‏های آن در کلام آن حضرت فراوان مشاهده می‏شود.
بر این اساس است که باید علی بن ابی طالب علیه‏السلام را نخستین فرد از صحابه پیامبر دانست که در سخنان خود اقدام به شرح و تفسیر مفردات قرآن با شیوه خاص خود نموده است و همین روش است که به وارثان و فرزندان آن حضرت نیز منتقل گردیده است، به طوری که اخبار و روایات تفسیری ائمه شیعه همه از این مقوله هستند. در میان یاران و شاگردان آن حضرت ـ به جز فرزندانشان ـ عبدالله بن عباس در تفسیر و شرح مفردات و احادیث گویا بیشترین بهره ممکن را از آن بزرگوار برده است و با اتکاء بر آن تعلیمات است که خود مکتب تفسیری بنیاد نهاده و بگونه‏ای منظم و با استفاده از اشعار عرب و غیره به پایه گذاری علم مفردات قرآن نائل آمده است.

بنابر آنچه گفته شد، علی بن ابی طالب علیه‏السلام را می‏توان نخستین پیشگام در علم مفردات و تفسیر واژه‏ای قرآن به شمار آورد، علی علیه‏السلام علاوه بر تفسیر شماری از آیات و کلمات قرآن مجید در ضمن سخنان خود، شماری از مفسران قرآن را نیز تربیت نمود که در میان آنان «عبدالله بن عباس»، پسر عموی آن حضرت، جلوه خاصی دارد، و او را می‏توان نخستین تلاشگر رسمی در پایه گذاری «علم مفردات» و تفسیر واژه‏ای قرآن بعد از علی علیه‏السلام به حساب آورد. همچنانکه وارثان و شاگردانش هم در طول قرن اول و دوم هجری در ترویج تفسیر و علم مفردات مؤثر واقع شدند. اکنون به معرفی نقش پیشگامان این علم در طول سده‏های اول و دوم می‏پردازیم.

بسیاری از دانشمندان، از جمله دکتر فؤاد سزگین، ابن عباس را نخستین تلاشگر جدی برای آغاز تفسیر واژه‏ای و شرح لغوی قرآن مجید می‏دانند. او می‏گوید:
«تفسیر عبدالله بن عباس نخستین تلاش برای تفسیر و شرح لغوی قرآن است و شاید بالاتر از این بتوان گفت که او اولین پژوهش در علم مفردات را در نزد مسلمانان انجام داده است».(47)
چند کتاب در تفسیر قرآن با طرق روایتی متفاوت به ابن عباس منسوب است: یکی از آنها روایت «علی بن ابی طلحه» است که مورد قبول طبری مفسر بوده و در کتاب خود حدود یک هزار مورد از آن مطلب نقل کرده است(48) در صورت نبودن هیچ مأخذ دیگری برای آن تفسیر و فقدان همه نسخ با استخراج این منقولات از تفسیر طبری معلوم می‏شود که تفسیر ابن عباس یک تفسیر لغوی و مفرداتی است. دانشمند مفسر نامدار و اقدم شیعه هشام بن محمد بن سائب کلبی، نیز تفسیر ابن عباس را روایت کرده است که البته سند آن نیز به علی بن ابی طلحه منتهی می‏گردد. در سده نهم هجری مجدالدین محمد فیروز آبادی (متوفای 817 ه) گردآوری مستقل دیگری از تفسیر ابن عباس به عمل آورده که اخیرا به نام «تنویرالمقباس من تفسیر ابن عباس» در قاهره و بولاق به چاپ رسیده است(49) این تفسیر را چنانکه دکتر سزگین ثابت کرده است، گویا خود ابن عباس نگاشته است.
کتاب دیگر ابن عباس در علم مفردات قرآن کتاب «غریب القرآن» او است که با تهذیب و ویرایش شاگردان، عطاء ابن ابی ریاح (متوفای 114 ه) باقی مانده است و نسخه خطی آن در کتابخانه عاطف افندی در ترکیه موجود است.(50)
کتاب سوم از ابن عباس در زمینه «علم مفردات» که به دست ما رسیده «مسائل نافع بن ازرق» نام دارد، این کتاب در بردارنده پاسخ ابن عباس به سؤالات تفسیری و لغوی یکی از رهبران خوارج آن عصر به نام «نافع بن ازرق» می‏باشد که حدود دویست کلمه مشکل قرآنی را شامل می‏شود. طبق گزارش سیوطی نافع به همراه رفیقش به نام «نجدة بن عویمر» در کنار کعبه به عنوان مبارزه علمی با ابن عباس این سؤالات را از او پرسیده و همه را نیز جواب درست شنیده است.(51) در این گفت و شنود ابن عباس، واژه‏های مشکله قرآنی را با استناد به اشعار جاهلی و زبان قدیمی مردمان عرب شرح و تفسیر کرده است، مثلا نافع پرسیده است در این آیه شریفه: (... جَدُّ رَبُّنا) منظور از «جد» چیست؟ او پاسخ داده است: «عظمة ربنا». نافع پرسیده است: به چه دلیل؟ ابن عباس پاسخ داده است: باستناد سخن امیة بن ابی الصلت شاعر که گفته است:
لَکَ الْحَمْدُ وَ النَّعْماءُ وَ الْمُلْکُ رَبُّنا*** فَلا شَیْ‏ء اعْلامِنْکَ جَدَّا و امْجَداً.(52)
نسخه‏های چندی از این کتاب به دست ما رسیده و گزیده‏هایی از آن نیز در منابع قدیمی درج شده است.(53) این کتاب را بانو «عائشه عبدالرحمان» به چاپ رسانیده است.(54)
کتاب دیگر عبدالله بن عباس در زمینه علم مفردات «کتاب اللغات فی القرآن» نام دارد که به روایت عبدالله بن حسین بن حسنون (متولد 296 ه) به دست ما رسیده است. در این کتاب ابن عباس واژه‏های قرآنی مربوط به لهجه‏های قبایل قریش، هزیل، کنانه، خثعم، خزرج، اشعر، حبش، نبطیه، جرهم، قیس عیلان، و زبانهای حبشی، بربری و یمنی مورد بررسی قرار داده است.نسخه‏های خطی از آن موجود است و صلاح الدین منجد آن را تحت عنوان «لغه القرآن» در مجله مجمع العلمی العربی بدمشق و بعدا در بیروت بصورت مستقل به چاپ رسانیده است.(55)

خاور شناس یهودی، اگناس گولدزیهر، داستان مربوط به نافع بن ازرق و کتاب مسائل ابن ازرق را که از آن ابن عباس بوده باشد مورد تردید و تشکیک قرار داده و حتی آن را «افسانه» می‏نامد.(56) چنانکه نسبت دادن دیگر کتب تفسیری به ابن عباس را مورد سؤال و تشکیک قرار داده است.(57) لکن باید توجه داشت که این دأب همیشگی و استثناناپذیر گولدزیهر است که در مسائل اسلامی ایجاد شبهه و تشکیک کند بدون اینکه به هیچ سند و قرینه معتبر تاریخی متکی باشد. سخنان گولدزیهر چنانکه دکتر سزگین در موارد متعدد بگونه‏ای متین و استوار مستدل ساخته در این زمینه هیچگونه اعتباری ندارد و قرائن و ادله‏ای وجود دارد که صحّت انتساب کتابهای تفسیری و مفرداتی را به ابن عباس به اثبات می‏رساند که از جمله آنها به شواهد زیر می‏توان استناد جست:
1 ـ بزرگان و متقدمان از اهل لغت مانند ابوعبید، معمر بن مثنی (متوفای حدود سالهای 110 ه) آنها را قبول کرده و روایت نموده‏اند، 2 ـ گروه کثیری از علمای مسلمین از روزگاران قدیم به تفسیر ابن عبای مراجعه و استناد کرده‏اند و این خود اعتبار و اصالت آن را می‏رساند. و اگر راوی آن علی بن ابی طلحه را نیز مورد طعن قرار داده باشند از این نظر بوده که گفته‏اند: او کتاب ابن عباس را به شیوه قرائت بر ابن عباس نقل نکرده است، 3 ـ اگر در هر قسمت از مسائل منتسب به ابن عباس نیز تردید روا باشد در آن قسمت که محمد بن جریر طبری در تفسیرش اقتباس و نقل کرده ـ و حدود هزار مورد می‏باشد ـ هیچ تردیدی نیست چرا که همانها اگر استخراج و تدوین شوند، تفسیر ابن عباس را به نمایش خواهد گذاشت، 4 ـ در متن رسائل موجود مانند مسائل ابن الازرق، مطالبی است که قرینه صحت انتساب آن به اوست، مانند ذکر روایاتی از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و سخنانی از بزرگان صحابه و غیره.
ذکر این نکته نیز لازم است که ابن عباس علاوه بر اصحاب معروف پیامبر اسلام مانند علی علیه‏السلام از یک نفر به نام «ابو الجلد جیلون بن قسروه» نیز آموزش لغت عرب را دیده است که دارای اهمیت است.(58) ابن عباس شاگردان برجسته‏ای را نیز در زمینه علوم قرآن و تفسیر تربیت نمود مانند سعید بن جیبر (45 ـ 95 ه) مجاهد بن جبر (21 ـ 104 ه)
ضحّاک ابن مزاحم هلالی (متوفای 105 ه) عطیة بن سعد کوفی (متوفای 111 ه) عطاء بن ابی رباح (27 ـ 114 ه) و غیر اینها که بسیار مهم هستند و کتابهای آنان از جمله منابع اصلی تفسیر طبری بوده است، برای مثال فقط از کتاب عطیه 1560 مورد استفاده کرده است.(59)

اگر چه شاگردان عبدالله بن عباس در تفسیر قرآن با پیروی از استادشان بیشتر از روش تفسیر لغوی استفاده می‏کردند، لیکن در مجموع آثار تفسیری شاگردان این عباس(60) را می‏توان از نمونه‏های علم مفردات به معنای مصطلح کلمه به شمار آورد، تنها دو اثر در میان آثار شاگردان او هست که دارای این جنبه و امتیاز هستند: یکی «غریب القرآن» ابن عباس است که با تهذیب شاگردش، عطاء بن ابی رباح، متولد 27 ه در یمن به دست ما رسیده است.(61)
دوم: کتابی است به نام «معانی الفاظ قرآن»(62) که به فرزند عبدالله بن عباس، «علی بن عبدالله بن عباس(63)» منسوب است.(64)

زید فرزند امام علی زین العابدین، می‏باشد که در ماه صفر سال 121 ه علیه حکومت امویان قیام کرده و به شهادت رسید. از برادر بزرگوارش امام محمد باقر علیه‏السلام و برادرزاده‏اش امام صادق علیه‏السلام مدایح فراوانی درباره او رسیده است. وی از فقهای بنام عصر خود بوده و کتاب «تفسیر غریب القرآن» به او منسوب است.(65)
در معجم المعاجم به این کتاب اشاره‏ای نشده است، و دکتر سزگین نیز در ضمن فهرست نگاری آثار تفسیری آن دوره، فقط به نام آن اشاره‏ای نموده و در بخش معرفی کتب فقهی است که در مورد آن و نیز نسخ و روایاتش بحث مبسوطی کرده است.(66)
از مجموع این مطالب چنین فهمیده می‏شود که گویا این اثر بیشتر جنبه فقهی دارد تا تفسیری؛ در هر صورت با توجه به اینکه عنوان «غریب القرآن» دارد نمی‏توان در تاریخ علم مفردات قرآن از ذکر آن غفلت نمود.(67)

ابو سعید «ابان بن تغلب جریری» (متوفای 141 ه) از بزرگان شیعه و فقهای عظام، مفسران و لغویان عالی مقام است. روایت شده که امام باقر علیه‏السلام درباره او فرموده است:
اجلس فی مسجدالمدینة و افت للناس، فانی احبّ ان یری فی شیعتی مثلک.
از امام صادق علیه‏السلام نیز روایت شده که در مرگ ابان فرمود
«به خدا مرگ ابان قلبم را به درد آورد». اما والله لقد اوجع قلبی موت ابان.
نجاشی می‏گوید:
«ابان بن تغلب بن رباح بکری جریری در میان اصحاب ما دارای جایگاه بلندی است او علی بن الحسین علیه‏السلام و ابو جعفر (امام باقر علیه‏السلام ) و ابو عبدالله امام صادق علیه‏السلام را دیده و از آنان روایت نقل کرده است و در نزد آنان دارای جایگاه ویژه و قرب خاصی بود؛ ابان در هر یک از علوم مربوط به قرآن، فقه، حدیث، ادب، لغت و نحو پیشگام بود. وی دارای تألیفاتی است که از جمله آنها غریب القرآن و کتاب الفضائل است».(68)
از دیگر تألیفات ابان در علم مفردات «کتاب القرائه» اوست که گزارش شده است.(69) دکتر فؤاد سزگین گوید:
«ابان بن تغلب از مصنفین قدیمی امامیه است که در مدینه ساکن بوده و به دانشهای لغت، تاریخ و فقه اشتغال داشت. او در سال 141 ه در گذشت.(70)
آنگاه سزگین به معرفی، آثار ابان پرداخته و از جمله «کتاب القرائات» و «غریب القرآن» را نام برده و گفته است که آن را «معانی القرآن»(71) نیز نامیده‏اند و محمد فؤاد عبدالباقی کتاب ابان را در ذیل «معجم غریب القرآن» در سال 1950 م در قاهره به چاپ رسانیده است.
نجاشی گفته است که بعدها شخصی به نام «محمد بن عبدالرحمن فنتی». [ازدی [کتابهای تفسیری ابان عطیة بن حارث و محمد بن سائب کلبی را روی هم ریخته و از مجموع آنها تألیف جدیدی پدید آورده.(72)

مقاتل بن سلیمان بن بشیر (متوفای سال 150 ه) از جمله مصنفان در برخی از شاخه‏های علم مفردات قرآن در نیمه اول قرن دوم است. از آثار او در علم مفردات به کتابهای زیر می‏توان اشاره کرد:
1 ـ الوجوه و النظائر فی القرآن: این کتاب مورد استفاده زرکشی در تألیف البرهان و سیوطی در الاتقان بوده است.(73) دکتر سزگین از آن تحت عنوان «وجوه حرف القرآن» نام برده و گفته است که توسط شاگردش «ابو نصر» تهذیب و ویرایش شده و به نام «الوجوه و النظائر فی القرآن» به دست ما رسیده است.(74)
ترجمه فارسی این کتاب (متعلق به قرن شش هجری) که توسط تفلیسی صورت گرفته نیز در دست است و اخیرا با تحقیق و تعلیق و مقدمه دکتر مهدی محقق به چاپ رسیده است.(75)
2 ـ اللغات فی القرآن: این کتاب نیز که ظاهرا نسخه‏ای از آن باقی نمانده از جمله آثار مقاتل در علم مفردات است و به موضوع لهجه شناسی واژه‏ها در قرآن مربوط می‏شود.

«علم قرائت» نیز یکی از شاخه‏های علم مفردات قرآن به شمار می‏رود و حمزه کوفی (80 ـ 156 ه) از جمله کسانی است که در این باره تصنیفی داشته است. این کتاب به صورت کامل به دست ما نرسیده، لیکن مواد و مطالب آن در ضمن کتب دیگر باقی مانده است.(76)
حمزه از اصحاب امام صادق علیه‏السلام بوده و بعد از ابان بن تغلب که نخستین مصنف و مؤسس در علم قرائت می‏باشد، دومین مصنف است، کسانی مانند ذهبی و سیوطی که ابو عبید قاسم بن سلام را نخستین مصنف در علم قرائت معرفی کرده‏اند، یا منظورشان نخستین مؤلف از اهل سنت می‏باشد و یا اینکه از موضوع غفلت داشته‏اند، چرا که قاسم بن سلام در سال 224 هجری از دنیا رفته است، در حالیکه ابان در سال 141 و حمزه کوفی با توجه به اختلاف روایات در سال 156 یا 154 و یا 158 هجری از دنیا رفته‏اند.(77) او از امام صادق علیه‏السلام حمران بن اعین، برادر زراره و اعمش استفاده کرده است، ذهبی گفته است که برای قبولی قرائت حمزه اجماع منعقد شده است، هر چند که مانند یزید بن هارون از قرائت او اکراه داشته‏اند. البته در اواسط قرن اول و اوایل قرن دوم و قبل از ابان و حمزه دانش قرائت رواج داشته است و قراء مشهور مانند عاصم و غیره در آن دوره می‏زیسته‏اند؛ لیکن تصنیف در این علم به معنای مصطلح کلمه از ابان و حمزه شروع شده است. در این زمینه در علم قرائت کتابی نیز به زیدبن علی علیه‏السلام منسوب است که نسخه مخطوط آن موجود می‏باشد اما انتساب آن به زید محرز نشده است.(78)

هیثم مکنّی به ابو معاویه (104 ـ 183 ه) از رجال اواخر قرن دوم هجری است که در علوم قرآنی کتابهایی نوشته است که یکی از آنها «التفسیر» و دیگری کتاب «القرائات» است.(79)

او در کوفه به دنیا آمد (در سال 124 ه) و در بصره رشد کرد و در نهایت به مصر و شمال آفریقا رفت، در سال دویست ه به هنگام صبح در مکه از دنیا رفت وی مفسر قرآن بوده است. دو تألیف قرآنی از او به جای مانده است: یکی «التفسیر» اوست که نسخه‏اش در دانشگاه زیتونیه تونس موجود است و دیگری کتابی است به نام «التصاریف ـ تفسیر القرآن مما اشتبهت اسماؤه و تصرفت معانیه. ـ» که نسخه‏ای از آن در قیروان و قاهره موجود است.(80)
کتاب دوم او در زمینه علم مفردات است و چنانکه از نام آن پیداست موضوع تازه‏ای از مباحث علم مفردات را مطرح ساخته است؛ یعنی آن قسمت از واژه‏های قرآنی را که در معنای آن تصرفی صورت گرفته مورد بحث قرار داده است.

کسایی(81) از جمله دانشمندان نام آوری است که در قرن دوم در دانشهای چندی از جمله علم نحو، تفسیر و قرائت پیشوا و صاحب نظر بوده است. علامه سید حسن صدر در باره او نوشته است که ابوالحسن علی بن حمزه کسایی کوفی از جمله قراء مشهور شیعه است و بر شیعه بودن او در ضمن قسمت القاب کتاب ریاض العلماء تصریح شده است. او دانش خود را از بزرگان شیعه مانند حمزة بن حبیب کوفی، ابان بن تغلب، ابو جعفر الرواسی و معاذ الهراء فرا گرفت که همه از شخصیتهای معروف شیعه بودند.(82)
کسایی یکی از پر کارترین دانشمندان شیعه در زمینه علم مفردات در سده دوم به شمار می‏رود؛ برخی از تصنیفات او از این قرار است: معانی القرآن»، «القرائات»، «المتشابه فی القرآن»، «النوادر» و «المصادر»(83) و «مختصر فی النحو»(84) چنانکه مشهود است سه کتاب در زمینه دانش مفردات و تفسیر واژه‏ای قرآن نوشته است که به نظر می‏رسد در یکی از آنها نخستین کسی است که کتاب نوشته است(85) و آن «متشابهات القرآن» است.
طبق نقل دکتر فؤاد سزگین از کشف الظنون، محمد بن عبدالرحمان بن محمد السخاوی (متوفای 902 هجری) کتاب متشابه القرآن کسایی را به نظم کشیده است.
سزگین به شمار تألیفات او «کتاب مایلحن فیه العوام» را نیز افزوده و مخطوطات آن را ذکر کرده است. چنانکه منابع روایتی و محل نگهداری نسخه‏های خطی، کتابهای دیگر او به نامهای «النوادر»، «معانی القران» و «متشابه القرآن» را ذکر کرده است. سزگین هیچگونه اشاره به عقیده مذهبی و مسلک دینی او نکرده است و او را یکی از قراء هفتگانه معرفی نموده است.(86)

نام کامل او دارم بن قبیصة بن نهثل بن مجمع ابوالحسن تمیمی دارمی است، که از اصحاب و راویان امام رضا علیه‏السلام بوده است.(87) او در حدود سال 200 هجری از دنیا رفته است.(88) وی دو تألیف در علوم قرآنی داشته است که نجاشی آنها را با این سند روایت نموده است.
احمد بن علی بن عباس، عن ابی علی الحسین بن ابراهیم بن میسور الصائغ، عن علی بن محمد بن جعفر بن غبسة عن دارم.(89)
در واقع این دو کتاب به روایت جعفر بن عنبسه می‏باشد که به نامهای: کتاب الوجوه و النظائر، و کتاب الناسخ و المنسوخ هستند؛ بنابراین «دارم» از جمله کسانی است که در «وجوه و نظائر قرآن» که از جمله مباحث و شاخه‏های علم مفردات است، کتاب نوشته است.

از آنچه که تاکنون بررسی شد می‏توان نتیجه گرفت که علم مفردات قرآن بعد از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با استناد به برخی از آیات قرآن توسط علی بن ابی طالب علیه‏السلام در محاورات و سخنرانیها و نامه‏های رسمی‏اش آغاز گردیده و با سؤالات نافع ابن ازرق از ابن عباس و پاسخهای او با استناد به اشعار عرب شکل جدی و حرفه‏ای به خود گرفت و با تألیف تفسیر لغوی ابن عباس و غریب القرآن او و تهذیب برخی از مطالب و آثارش توسط ابن ابی رباح اسلم، اهمیت علم مفردات آشکار گردید. هر چند که اغلب شاگردان ابن عباس در علم تفسیر کتاب مستقلی در مفردات پدید نیاوردند اما در پیش گرفتن روش تفسیر لغوی توسط شاگردانش، خود گام بزرگی برای تهیه منابع لازم برای تدوین علم مفردات بود. چنانکه کتابهای تفسیری اغلب آنان منابع تفاسیر و فرهنگنامه‏های قرآنی و لغتنامه‏های عمومی در مراحل بعدی گردید.
زید بن علی و ابان بن تغلب از شاگردان مکتب امام زین العابدین علیه‏السلام گویا نخستین گام جدی در «تصنیف علم مفردات» را برداشته‏اند و در این زمینه راجع به نخستین مصنف بودن «ابان» به معنای مصطلح کلمه در این فن هیچ تردیدی نیست. بعد از ابان از کسانی مانند مقاتل بن سلیمان صاحب وجوه و نظائر، حمزه بن حبیب زیات کوفی صاحب کتاب القرائه، هیثم بن بشیر، یحیی بن سلام، دارم بن قبیصه و علی بن حمزة کسایی می‏توان نام برد که در این میان کسایی و حمزه نقش بیشتری در تعمیق و تحول برخی از شاخه‏های آن داشته‏اند و احتمالا در چند شاخه از علم مفردات بنیانگذار و مؤسس بوده‏اند. همه این چهره‏ها و شخصیتها در طول سده‏های اول و دوم هجری می‏زیسته‏اند، بنابراین در قرنهای اول و دوم هجری تفسیر واژه‏ای قرآن (علم مفردات) رواج و رونق بسزائی داشته است و در طول این دو قرن بود که بسیاری از شاخه‏های علم مفردات پدید آمدند. مانند: 1. غریب القرآن، 2. معانی القرآن، 3. لغات قرآن، 4. علم قرائت، 5. وجوه و نظائر قرآن، 6. متشابهات قرآن، 7. مشکل القرآن.
و در هر یک از این شاخه‏ها نیز کم و بیش تألیفات و تصنیفاتی پدید آمد که اغلب به صورت مستقل و یا به صورت مواد منقول در لابلای کتب تفسیری و لغوی قدیم تا عصر ما به یادگار مانده‏اند. این تک نگاریهای مفرداتی تأثیر عظیمی در شکل گیری کتابهای تفسیری و لغوی سده‏های بعدی داشته‏اند که در جای مناسب باید به بررسی و ارزیابی آن پرداخته شود. علم مفردات یا تفسیر واژه‏ای قرآن را می‏توان مادر همه و یا اغلب علوم اسلامی به شمار آورد که هر کدام از آنها در اعصار بعدی هویت خاص خود را پیدا کردند.

در فصلهای پیشین ضمن معرّفی مفردات نویسان برجسته و پیشگام در سده‏های اول و دوم با پیشرفتها و تحوّلات این شاخه از دانشهای قرآنی نیز تا حدودی آشنا شدیم. اکنون به دنبال آن بحث، ضمن پرداختن به معرّفی مفردات نویسان برجسته در سده‏های سوم و چهارم هجری با تألیفات مفرداتی و تحوّلات مربوط به آن در این دو قرن نیز آشنا خواهیم شد. با رعایت ترتیب تقریبی، مفردات نویسان قرن سوم و چهارم و تألیفات آنان از این قرار است:

علاّمه سید حسن صدر گوید: محمد بن احمد بن ابراهیم بن سلیم ابوالفضل جُعفی کوفی معروف به «صابونی» از دانشمندان شیعی سده سوم است که کتابهای «الفاخر فی اللغة» و «معانی القرآن» را نوشته است. او ساکن مصر بوده است.(90)

نام کامل او ابومحمد، یحیی بن مبارک بن مغیره عدوی یزیدی است. او کتابی به نام «غریب القرآن» داشته که اسناد روایتی آن معلوم و موجود است. پسر او نیز به نام عبداللّه بن یحیی معروف به «ابن الیزیدی» کتابی در شش مجلد در غریب القرآن داشته است.(91)

ابوالمنذر، هشام بن محمد بن سائب کلبی معروف به ابن کلبی بنا به گفته ابن ندیم و صفدی او مؤلف کتابی به نام «لغات القرآن» بوده است.(92)
پدر او محمد بن سائب کلبی از مفسّران اقدم شیعه و معروف می‏باشد.

ابوالحسن، نضر بن شمیل بن خرشة مازنی مؤلف «غریب القرآن» می‏باشد.(93)

«داوودی» صاحب کتاب طبقات المفّسرین که از علمای اهل سنّت می‏باشد، در باره او می‏نویسد:
ابو زکریّا، یحیی بن زیاد بن عبداللّه بن مروان دیلمی معروف به «فرّاء» امام ادبیات عرب می‏باشد. او بعد از کسائی داناترین افراد در میان کوفیّون درباره علم نحو بوده است. او دانش خود را از کسائی و از یوذن فرا گرفت. به مذهب اعتزال متمایل بود؛ بسیار دیندار و با ورع و در عین حال دچار گمراهی عُجْب و خود بزرگ بینی بوده است. به سیبویه تعصب می‏ورزید و بگونه فیلسوفان سخن می‏گفته است؛ بیشتر عمر خود را مقیم بغداد بوده و... .
پدر او «زیاد»، «أقطع» بوده و دست او در جنگ به همراهی علی بن الحسین ـ رضی اللّه عنه ـ بریده شده بود. فَرّاء کتابهایی تألیف کرد، از جمله: معانی القرآن، اللغات، المصادر فی القرآن، ألجمع و التثنیة فی القرآن، الکافی فی النّحو و... و در راه مکه در گذشت.(94) در معجم المعاجم به جای «کتاب اللغات»، «لغات القرآن» جزء تألیفات فرّاء معرّفی شده است.(95)
فرّاء از بزرگان و مشاهیر شیعه بوده و به رغم مطلبی که از داوودی نقل کردیم، او معتزلی نبوده است و چنانکه علامه سید حسن صدر نیز فرموده است به لحاظ جوّ اختناق و اینکه پدرش «زیاد أقطع» در راه دفع از آرمانهای اهل بیت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله دستش بریده شده بود، او مجبور به تقیه گردیده و اظهار تمایل به اعتزال می‏نموده است. پدر او «زیاد» در زمان خلافت «الهادی عبّاسی» به همراه «حسین بن علی بن حسن مثلّث» در واقعه «فخّ» قیام کرده و دستش را از دست داد و نه به همراه امام حسین علیه‏السلام در کربلا چنانکه از ظاهر سخن داودی فهمیده می‏شود.
چنانکه بزرگان گفته‏اند کتاب «معانی القرآن» او در حدود یکهزار ورقه بوده و او آن را برای شاگردانش املا کرده بود و در میان آنها فقط هشتاد نفر از قضات حضور داشته‏اند که درسهای او را می‏نوشته‏اند. او در «مشکل القرآن» دو کتاب داشته است که یکی مفصلتر از دیگری بوده است.(96) چنانکه معلوم است فرّاء تحوّل مشهودی در علم مفردات قرآن پدید آورده است. او «مصدرهای قرآن» و «تثنیه و جمع در قرآن» را به گونه‏ای جداگانه و تخصّصی مورد بحث قرار داده است و در فن مشکل القرآن یا «معانی القرآن» نیز حجیم‏ترین و گیراترین کتاب را تا عصر خودش نوشته است.

ابو عبیده، مَعْمَر بْن مثنّی تیمی یکی دیگر از مفردات نویسان سده سوم است و کسانی همچون قاسم بن سلوم، ابو حاتم، مازنی، أثرم و عمر بن شبة از شاگردان او هستند. معاصر ادیب و لغوی معروف «اصمعی» بوده است؛ برخی او را از شعوبیه و برخی دیگر از پیروان شاخه اباضیّه خوارج بر شمرده‏اند. از جمله کتابهایش در علم مفردات قرآن: غریب القرآن، مجاز القرآن و معانی القرآن و کتاب «اللغات» می‏باشد.(97)
در کتاب «معجم المعاجم» تحت عنوان «غریب القرآن أو معانی القرآن او مجاز القرآن» آن را یک کتاب با سه عنوان معرفی کرده است که با تحقیق دکتر سزگین در دو مجلد در مصر به چاپ رسیده است.
در حالیکه داوودی آنها را سه کتاب جداگانه معرفی کرده است. به نظر دکتر فؤاد سزگین، کتاب نزهة القلوب فی غریب القرآن سجستانی (که بعداً معرفی خواهیم کرد) تنظیم مجدّد و مهذّبی از کتاب مجاز القرآن ابو عبیده بر پایه حروف تهجی است بدون اینکه از آن با این وصف نام برده باشد.(98)

ابوزید، سعید ابن اوس بن ثابت انصاری خزرجی نیز از کسانی است که در این قرن تألیفی در فن لهجه شناسی قرآن به نام «لغات القرآن» پدید آورده است. ابوزید یکی از بزرگان علم لغت می‏باشد و تألیفات فراوان دارد؛ گویند روزی «اصمعی» وارد حلقه درسی او گردیده و پیشانی‏اش را بوسید و گفت: شما از پنجاه سال پیش رئیس و بزرگ ما هستید!.(99)

ابوالحسن، سعید بن مَسْعَده مجاشعی ملقب و معروف به «اخفش اوسط» یکی از نحویون، لغویون و مفردات نویسان سده سوم است. او اهل بلخ و مولای بنی مجاشع ابن دارم بوده است که ساکن بصره گردید. اخفش در حالیکه سنش بیشتر از سیبویه بود علم لغت را در نزد او آموخت. او از کلبی، نخعی و هشام بن عروه روایت می‏کرد ابوحاتم سجستانی نیز از او روایت می‏کرده است. مُبَرِّد گفته است احفظ شاگردان سیبویه سه نفر بودند: اول اخفش، سپس ناشی و قطرب. از مصنّفات اخفش می‏توان کتابهای «تفسیر معانی القرآن (یا غریب القرآن)، الاشتقاق و المقاییس فی النحو» را نام برد.(100)

عبدالملک بن قُریب معروف به اصمعی یکی از پیشوایان علم لغت، غریب اللغة، نوادر و ملاحم می‏باشد؛ او با سیبویه رقابت و مناظره‏هایی داشته است. از مصنّفات او «غریب القرآن» می‏باشد. او حتی الامکان از تفسیر قرآن و حدیث احتیاط می‏کرده است و در علم لغت هیچگاه به نظریات منفرد و غیر اجماعی استناد نمی‏نموده و فصیح ترین لهجه‏ها را در زبان عربی مورد استفاده قرار می‏داده است.(101)

ابوعبید، از مصنفان پرکار سده سوم است و طبق گزارش این ندیم و دیگران کتابی نیز به نام «غریب القرآن» نوشته بوده است. کتاب دیگری نیز در علم مفردات با تردید به او نسبت داده شده است که «ما وَرَدَ فی القرآن من لغات القبائل» نام دارد. این کتاب در سال 1342 هجری قمری در حاشیه تفسیر الجلالین چاپ شده است. چاپ اول آن در حاشیه کتاب ألتّیسیر فی علم التّفسیر عبدالعزیز درینی به سال 1310 هجری قمری است.(102)

محمد بن یحیی بن مهران القُطَعی (أبی حَزْم) او از مشایخ مسلم، ابوداود، ترمذی، نسائی و ابن ماجد می‏باشد. کتاب «لُغات القرآن» از آثار اوست.(103)

ابو محمد، عبداللّه بن مسلم بن قتیبة دینوری(104) از مفردات برجسته قرن سوم است. ولیکن سال در گذشت او را «داوودی» 267 ثبت کرده است.(105) دینور از علمای برجسته علم نحو و لغت و تاریخ بوده است. مقیم بغداد بوده و بعدها قضاوت شهر دینوری را پذیرفته است. شماری از علمای اهل سنّت مانند دارقطنی و غیره او را تکذیب کرده‏اند ولیکن خطیب بغدادی او را توثیق کرده است. تألیفات او در زمینه علم مفردات از این قرار است: «اِعراب القرآن»، «معانی القرآن»، «مشکل القرآن» و «غریب القرآن».(106)
کتاب غریب القرآن او توسط ألسید احمد صقر تحقیق و به سال 1958 میلادی در قاهره به چاپ رسیده است. او در این کتاب، غرائب قرآن را به شیوه سوره به سوره و سپس آیه به آیه شرح و تفسیر کرده است.

ابوطالب، مفضّل بن سلمة بن عاصم کوفی از جمله مفردات نویسان این قرن است. کتاب او «ضیاء القلوب فی معانی القرآن» نام دارد که گفته‏اند بیست و چند جلد بوده درباره غریب القرآن.(107)

احمد بن یحیی بن زید شیبانی ملقّب به «ثعلب» و از پیشوایان بزرگ علم لغت می‏باشد. از جمله تألیفات او کتابی به نام «غریب القرآن» می‏باشد که ابن ندیم نیز از آن یاد کرده است.(108)

محمد بن حسن بن دینار احول از مردمان سده سوم هجری است. ابن ندیم کتاب «غریب القرآن» را از آثار او بر شمرده است.

ابوجعفر احمد بن محمد بن رستم طبری که در سالهای آغازین سده چهارم زنده بوده کتابی به نام غریب القرآن داشته است.(109)

ابوبکر، عبداللّه بن سلیمان بن اشعث ازدی سجستانی از مفردات نویسان سده چهارم است. از کتاب او به نام «تفسیر غریب القرآن» نسخه خطی در کتابخانه شیخ الاسلام مدینه به شماره 188 موجود است که استنساخ آن در سال 104 هجری انجام گرفته است.(110)

ابو عبداللّه، محمد بن علی بن حسن معروف به «حکیم ترمذی» مؤلف «تحصیل نظائر القرآن» می‏باشد. از کتاب او نسخه خطی در کتابخانه شهرداری اسکندریه موجود است و چاپ آن نیز با تحقیق حسن نصر زیدان به سال 1970 میلادی در قاهره انجام گرفته است.(111)

ابوبکر، محمد بن حسن بن درید ازدی از بزرگان علم لغت و از پیشوایان نحله بصریون در ادبیات عرب می‏باشد. او کتابهای زیادی در لغت عرب نوشته است که از آن میان کتاب «جَمْهَرَةُ اللغة» او معروف می‏باشد. در علم مفردات قرآن نیز کتابهای «غریب القرآن» و «أللّغات فی القرآن» را نوشته است که در «جمهره» نیز بارها بدان اشارت دارد و مؤلف معجم المعاجم نمونه هایی از این اشارتها را آورده است.(112)
برخی از شرح حال نویسان به او نسبت فسق و میخوارگی داده‏اند.(113) مرحوم سید حسن صدر به شدّت از شیعه بودن ابن درید دفاع کرده است.(114) ازهری او را در علم لغت حجّت نمی‏دانسته و معتقد بوده که به موازین عربی فصیح پایبند نیست و از مولّدین الفاظ می‏باشد. عین تعبیر او چنین است:
«از جمله مؤلفان زمان ما که متّهم به اعمال نظربی ملاک و تولید الفاظ در زبان عربی است، ابوبکر بن درید می‏باشد. من در باره او از ابراهیم بن عرفه پرسیدم، اعتنایی به او نکرد و گزارشهای [لغوی] او را تأیید ننمود. من به هنگام پیری به دیدارش نائل آمدم در حالیکه او به شدّت مست بود.»(115) گفته شده است که ابن درید شیعه و مردی سالم بوده است، این اتهامات و جرح او توسط علمای اهل سنّت به دلیل شیعه بودنش می‏باشد.

ابوالحسن، عبدالله بن محمد بن سفیان نحوی از شاگردان مبرّد، ثعلب و غیر اینها بوده و در ادبیات، مذهب کوفی و بصری را در هم آمیخت. معلم سرخانه وزیر ابوالحسن علی بن عیسی بن جرّاح بود. تألیفاتی در نحو و لغت دارد. در مفردات قرآن نیز کتاب «معانی القرآن» را تصنیف کرده است.(116)

ابراهیم بن سِرّی معروف به «زجّاج» شغل اولیه او شیشه گری و شیشه تراشی بوده است. در بزرگسالی به آموزش ادبیات و علم لغت پرداخته است. استاد اصلی او «مُبَرِّد» بود که بابت تدریسش روزی یک درهم از او می‏گرفت. زجاج بعد از فراغت از تحصیل نیز تا آخر عمرش ماهی سی درهم را به مبرّد می‏داده است. استاد دیگر او «ثَعْلَبْ» است. از شاگردان معروف زَجّاج «عبدالله بن مغیره جوهری» است. از تألیفات او در علم مفردات «معانی القرآن و اعرابه» می‏باشد. نسخه چاپی کتاب زجاج «اعراب القرآن» نام دارد.

احمد بن سهل معروف به ابوزید بلخی صاحب تصانیف فراوان می‏باشد. او را فیما بین گرایش به الحاد داشتن، معتزلی بودن، شیعه امامی بودن و غیره توصیف کرده‏اند. برخی او را بیش از حد ارج گذاشته و برخی دیگر نکوهش غیر مقبول نموده‏اند.
از جمله تألیفات قرآنی و مفرداتی او عبارتست از: «غریب القرآن»، «ما أغْلِقَ من غریب القرآن»، «نَظْم القرآن»، «الحروف المقطّعه فی اوائل السّور»، «بیان أن سورة الحمد تنوب عن جمیع القرآن»، «البحث عن التأویلات»، «قَوارع القرآن» و «کتاب فی تفسیر فاتحة الکتاب».(117)

ابوبکر محمد بن عثمان بن مسبح معروف به «جعد شیبانی» است که کتاب «معانی القرآن» از اوست.(118)

ابو عبدالله، ابراهیم بن محمد بن عرفه عتکی ملقب به «نَفْطَوَیْه» یا «یفْطُوَیْه» ادیب، لغوی و محدّث و مفسّر بوده است. او می‏گفته است با مردن من شعر عربی بدون صاحب می‏ماند. در فقه پیرو مذهب «داود ظاهری» بوده و با او مجالست و مؤانست فراوان داشته است. ادبیات و لغت را از مبرّد و ثعلب آموخت.
تألیفات او در علوم قرآنی و مفرداتی از این قرار است: «اعراب القرآن»، «غریب القرآن»، «الردّ علی من قال بخلق القرآن»، «الاستثناء و الشروط فی القرائات» و «امثال القران.»(119)

ابوبکر، محمد بن عزیر (عزیز؟) بن احمد سجستانی از مفردات نویسان بزرگ سده چهارم و از شاگردان ملازم ابوالبرکات ابن الأنباری بوده است.
سجستانی در علم مفردات قران کتاب مشهور خود به نام «نزهة القلوب فی تفسیر کلام عَلاّم الغیوب» که به نام «غریب القران سجستانی» نیز معروف است، تألیف نمود و گویند پانزده سال تمام در تألیف آن عمر صرف کرد و پس از به پایان بردن آن را در اختیار استادش «ابن الانباری» قرار داد تا آن را استوار گرداند. برخی نام پدر او را «عزیز» نوشته‏اند(120) که گویا اشتباه است.
از کتاب نزهة القلوب سجستانی نسخه‏های خطی فراوانی در دسترس می‏باشد که در تمام دنیا پخش است و جایگاه نگهداری هر یک از آنها را دکتر سزگین به تفصیل و با تمام جزئیات معرفی کرده است.(121)
چاپهای متعددی نیز از آن انجام گرفته است. از جمله در حاشیه «تفسیر» اسماعیل بن عمر بن کثیر به سال 1307 ه در «ارّه» و به صورت مستقل در قاهره به سال 1926 میلادی توسط مطبعه محمد علی صبیح.
دکتر محمد فؤاد سزگین که مقابله‏ای بین کتاب «مجاز القران» ابو عبیده و «نزهة القلوب» انجام داده، معتقد است کتاب سجستانی بناحق به این مقدار از شهرت رسیده است؛ زیرا که در واقع این کتاب جز یک تلخیص و گزینش غیر روشمند از کتاب «مجاز القران» نمی‏باشد. تنها امتیاز سجستانی این است که او اهمیّت کتاب ابو عبیده را درک نموده و به تنظیم ماده به ماده و الفبائی آن پرداخت و کتابش مقبولیّت و شهرت پیدا کرد.(122)
یادآوری این نکته نیز بجاست که بدانیم، در سده‏های متأخّر عالم و مفسر شیعی نامدار «طریحی» صاحب مجمع البحرین، کتاب یک جلدی «غریب القران» خود را با الهام از کتاب نزهة القلوب سجستانی نگاشته و باین نکته نیز در آغاز کتابش اشاره کرده است.

محمد بن عبد الواحد زاهد معروف به «مطرز» و ملقب به «غلام ثعلب» یعنی شاگرد ثعلب، کتاب «یاقوتة الصراط فی غریب القران» تألیف کرده است:(123)
مرحوم سید حسن صدر او را از علمای شیعه امامیه معرّفی کرده است.

ابو عبدالله، حسین بن احمد بن حَمْدان همدانی معروف به ابن خالویه نحوی از شاگردان مجاهد، ابن درید، نفطویه و ابن الأنباری و ابوعمر زاهد می‏باشد. او در بغداد درس آموخت و در حلب در کنار سیف الدوله و فرزندان او زندگی را سپری کرد. از تألیفات او در علوم قرانی و مفردات آن این کتابها هستند: «غریب القران»(124)، «القرائات»، «اعراب ثلاثین سورة» و «ألبدیع فی القرائات السّبع»(125) مرحوم صدر در تأسیس الشیعه ابن خالویه را از علمای شیعه معرفی کرده است.

محمد بن حسن بن محمد بن زیاد معروف به «نقاش» مؤلف کتاب «الوجوه و النّظائر» است که مورد استفاده ابن جوزی در تألیف کتابش «نزهة الأعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر» بوده است.(126)
دکتر سزگین از کتاب «وجوه و نظائر» او نامی نبرده ولیکن کتاب دیگرش را به نام «شعاءُ الصّدور المهذّب فی تفسیر القرآن» یاد کرده و به جایگاه نگهداری نسخه‏های خطی آن اشاره نموده است.(127) اصولاً، گویا کتاب طبقات المفسرین داوودی (متوفای 945 هجری) در اختیار دکتر سرگین نبوده است؛ چون در موارد دیگر نیز بدان استناد نکرده است.

عبدالعزیز صیدلانی مرزبانی از مردمان سده چهارم هجری از جمله مفردات نویسان این قرن است و از او کتابی به نام «الموضح فی معانی القران و کشف مشکلات القرآن» به جای مانده که نسخه خطی آن در اءیاصوفیه به شماره 297 موجود است.(128)

ابوالحسن، احمد بن محمد بن مُنادی در سال 256 در بغداد زاده شد و به سال 336 از دنیا رفت. ابن منادی بیش از یکصد جلد کتاب تألیف کرده است که از جمله آنها «متشابه القرآن» است که نسخه‏ای از آن در کتابخانه بلدیه اسکندریه موجود است.(129) از شاگردان نامدار او «ابن فارس» لغوی برجسته می‏باشد.

احمد بن فارس بن زکریّای لغوی مکنّی به ابوالحسین از شاگردان ابن المنادی و لغویّون برجسته و ممتاز قرن چهارم است. او مقیم همدان بود، سپس برای آموزش «ابوطالب» پسر فخر الدّوله دیلمی به ری رفت صاحب بن عبّاد و بدیع الزمان همدانی پیش او تلمّذ کرده‏اند. یکی از ارزشمندترین آثار او کتاب «معجم مقاییس اللغه» است که در چهار مجلّد چاپ شده است و یاقوت حموی درباره این کتاب گفته است: «هو کتاب جلیل لم یصنّف مثله.» از آثار قرانی او کتابهای «جامع التأویل فی تفسیر القرآن» در چهار مجلد و «غریب القرآن» ـ یا غریب اِعراب القرآن ـ را می‏توان نام برد.(130) کتاب مفرداتی مهم دیگر او «کتاب الافراد» است که مورد استفاده زرکشی در تألیف برهان بوده است.(131)

ابوالحسن، علی بن عیسی علی الرّمانی از جمله مفردات نویسان است. نویسنده معجم المعاجم به نقل از قفطی در «ابناه الرّواة» کتاب «غریب القران» را به او نسبت داده است.(132)

محمد بن علی بن مظفّر الوزّان در اواخر قرن چهارم می‏زیسته است و کتاب «لغة القران» از او باقی مانده است که نسخه خطی از آن موجود است.(133)

ابو احمد، عبدالله بن حسین بن حسنون سامرّی بغدادی می‏باشد و از شاگردان ابوبکر بن مجاهد، ابوبکر بن مقْسَمْ و غیر اینهاست. او در مصر زندگی می‏کرده است. وی کتابی به نام «اللغات فی القران» داشته است که در واقع شرحی و تهذیبی بر آثار ابن عباس بوده است.
اینها مهمترین مفردات نویسان در سده‏های سوم و چهارم هجری هستند که، بدون استقرای کامل در این باره به آنان اشاره شده است.
در مقام جمع‏بندی مطالب مربوط به این دو قرن می‏توان گفت که در این دو قرن هر چند که از نظر کمّی تألیفات فراوانی در علم مفردات نوشته شده است، لیکن از نظر کیفی و نیز تأسیس شاخه‏های جدیدتر برای علم مفردات هیچگونه تحوّلی صورت نگرفته است.
«نزهة القلوب» سجستانی را که به روش الفبایی تنظیم یافته می‏توان تحوّلی از نظر نحوه تدوین و تنظیم مطالب در علم مفردات به شمار آورد. چرا که غریبهای قرانی را ـ گویا ـ بر پایه کتاب ابو عبیده به صورت الفبائی در آورد تا به سادگی قابل دسترسی باشد. برخی تحولات جزئی‏تر نیز مانند انجام دادن کار تخصّصی روی برخی از موضوعات ریز قرانی همچون مصادر قران، جمع و تثنیه در قران و امثال اینها در این دو قرن صورت گرفت. از نظر تأسیس فروعات و شاخه‏های جدیدتر در علم مفردات قرن سوم و چهارم نسبت به دو سده اول و دوم فقیرتر است، مصنفان مفرداتی در همان شاخه‏های موجود به کار ادامه داده‏اند. شاخه‏هایی همچون «معرّبات قران» در سده‏های بعدی توسط کسانی همچون جوالیقی پدید آمده است.

این فصل متضمن جمع بندی مطالب فصلهای پیشین و بیان نمایش آن به زبان آمار و ارقام است. هدف آن است که تحولات این علم در سده‏های اول، دوم، سوم و چهارم هجری به گونه تجسمی و آماری نشان داده شود. بررسی آماری و نموداری این علم روش مفیدی برای فهم هر چه سریعتر مطالب و مشاهده مستقیم تحولات آن می‏باشد. در این روش با ارائه جدولهای دو بعدی و نمودارهای خطی و میله‏ای کوشش شده است تا شمار مؤلفان، تألیفات و تعداد شاخه‏های شناخته شده علم مفردات قرآن در هر قرن به طور جداگانه، نشان داده شود تا از رهگذر آن نقایص و کم کاریها پیرامون تألیفات و تنوع شاخه‏ها در هر قرن روشن شود و خواننده را در مقایسه وضعیت ویژه این دانش در هر قرن یاری رساند(134) هر چند که نمی‏توان گفت در مقطع مورد پژوهش نام هیچ مؤلف و یا کتابی از قلم نیفتاده است. اکنون شما خوانندگان محترم را به تأمل و دقت در این جدولها و نمودارها دعوت می‏کنیم.
جدول شماره ـ 1
اسامی پیشگامان و مؤلفین علم مفردات و تألیفات آنان در فرمهای اول و دوم

	پیشگامان و مؤلفین	سال	تألیفات	تعداد
1	حضرت علی علیه‏السلام	40	ــ	ــ
2	عبدالله بن عباس		غریب القرآن، مسائل نافع بن‏ازرق، کتاب اللغات فی‏القرآن، تفسیر ابن عباس (درغریب القرآن)	4
3	علی بن عبدالله عباس	117	معانی الفاظ القرآن	1
4	زید بن علی علیه‏السلام	121	تفسیر غریب القرآن، کتاب القرائه	2
5	ابان بن تغلب	141	غریب القرآن، معانی القرآن، کتاب القرائات	3
6	مقاتل بن سلیمان	150	الوجوه و النظائر، اللغات فی القرآن	2
7	حمزة بن زیات	156	کتاب القرائه	1
8	هیثم بن بشیر	183	کتاب القرائات	1
9	حمزه کسایی	189	معانی القرآن، القرائات، المتشابه فی القرآن، المصادر	4
10	دارم بن قبیصه	200	کتاب الوجوه و النظائر	1
11	یحیی بن سلام	200	التصاریف	1
تعداد تألیفات قرن اول و دوم 20 تألیف می‏باشد	20

 

بر اساس جدول فوق:
1 ـ حضرت علی علیه‏السلام را می‏توان نخستین پیشگام در مفردات و تفسیر واژه‏ای قرآن به شمار آورد.
2 ـ ابن عباس را می‏توان بعد از حضرت علی علیه‏السلام نخستین تلاشگر و پر کارترین فرد در مفردات و بخصوص غریب القران نامید.
3 ـ در شاخه قرائات تالیفات قابل توجهی در این دو قرن می‏بینیم و اصولا به معنای اصطلاحی کلمه تصنیف در این علم از ابان و حمزه شروع شده است.
4 ـ در طول این دو قرن بسیاری از شاخه‏های مفردات پدید آمده است.
5 ـ کسایی را می‏توان مؤسس متشابه القران نامید.
جدول شماره ـ 2
اسامی پیشگامان و مؤلفین علم مفردات و تألیفات آنان در قرن سوم

	مولفین	سال وفات	تألیفات	تعداد
1	محمد بن احمد صابونی		الفاخر فی اللغه، معانی القرآن	2
2	یحیی بن مبارک عدوی	202	غریب القرآن	1
3	ابن الیزیدی		غریب القرآن (6 جلد)	1
4	هشام بن کلبی	204	لغات القرآن	1
5	نضربن شمیل	204	غریب القرآن	1
6	فراء	207	معانی القرآن، لغات القرآن، مشکل القرآن (2 جلد)، المصادر فی‏القرآن، الجمع والتثنیه فی‏القرآن	5
7	ابو زید انصاری	215	لغات القرآن	1
8	اخفش	215	تفسیر معانی القرآن یا غریب القرآن	1
9	اصمعی	216	غریب القرآن	1
10	قاسم بن سلام	224	غریب القرآن، ماورد فی‏القرآن من لغات القبائل	2
11	ابن مهران	253	لغات القرآن	1
12	ابن قتیبه	276	اعراب القرآن، معانی القرآن، مشکل القرآن، غریب القرآن	4
13	مفضل بن سلمه	290	ضیاء القلوب فی معانی القرآن (20 و چند جلد)	1
14	ابوالعباس ثعلب	291	غریب القرآن	1
15	ابوالعباس احول		غریب القرآن	1
16	ابو عبیده	210	غریب القرآن، مجاز القرآن، معانی القرآن، اللغات	4

 

تعداد تألیفات قرن سوم 28 تألیف در شاخه‏های مختلف مفردات

28

جدول شماره ـ 3
اسامی پیشگامان و مؤلفین علم مفردات و تألیفات آنان در قرن چهارم.

	مؤلفین	سال وفات	تألیفات	تعداد
1	ابن رستم طبری		غریب القرآن	1
2	ابن اشعث سجستانی	316	تفسیر غریب القرآن	1
3	حکیم ترمذی	320	تحصیل نظائر القرآن	1
4	ابن درید ازدی	321	غریب القرآن، اللغات فی القرآن	2
5	ابوزید بلخی	322	غریب القرآن، ما اغلق من غریب القرآن	2
6	جعد شیبانی	322	معانی القرآن	1
7	ابو سفیان نحوی	325	معانی القرآن	1
8			معانی القرآن و اعرابه (یا اعراب القرآن)	1
9	نفطویه		اعراب القرآن، غریب القرآن، الاستثناء و الشروط فی القرائات	3
10	ابن عزیر سجستانی	330	نزهة القلوب فی تفسیر کلام علام الغیوب یا غریب القرآن	1
11	ابن المنادی	336	متشابه القرآن	1
12	ابو عمر مطرز	345	یاقوته الصراط فی غریب القرآن	1
13	ابوبکر نقاش	351	الوجوه و النظائر	1
14	ابو حلف صیدلانی		الموضح فی معانی القرآن و کشف مشکلات القرآن	1
15	ابن خالویه نحوی	370	غریب القرآن، القرائات، اعراب ثلاثین سوره، البدیع فی القرائات السبع	4
16	ابن حسنون	384	اللغات فی القرآن	1
17	الرّمانی	384	غریب القرآن	1
18	ابن الفارس	395	الافراد، غریب اعراب القرآن یا غریب القرآن	2
19	وزّان		لغة القرآن	1

 

مجموع تألیفات قرن چهارم 27 تألیف می‏باشد

نمودار شماره 1 نشان می‏دهد تعداد مؤلفین در قرنهای اول، دوم، سوم، و چهارم سیر صعودی طی کرده است.
نمودار شماره 2 سیر صعودی تألیفات مفردات قرآن را در قرنهای اول، دوم و سوم نشان می‏دهد همچنین بر اساس این نمودار تعداد تألیفات در قرن چهارم با تفاوت 1% سیر نزولی داشته است.
جدول شماره 8 ـ اسامی مؤلفین و تعداد تألیفات آنان بر حسب شاخه‏های مفردات در قرن چهارم

شاخه‏های مفردات مؤلفین	معانی القرآن	غریب القرآن	معرّب القرآن	لغات القرآن	اعراب القرآن	قرائات القرآن	مجازات القرآن	وجوه و نظائر	متشابه القرآن	اشتقاقات ومناسبات الفاظ	جمع
ابن رستم طبری	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
ابن‏اشعث سجستانی	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
حکیم ترمذی	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1	ــ	ــ	1
ابن درید ازدی	ــ	1	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	2
ابوزید بلخی	ــ	2	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	2
جعد شیبانی	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
ابوسفیان نحوی	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
	1	ــ	ــ	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	2
نفطَوَیْه	ــ	1	ــ	ــ	ــ	1	1	ــ	ــ	ــ	3
ابن عزیر سجستانی	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
ابن المنادی	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1	ــ	1
ابو عمر مطرز	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
ابوبکر نقّاش	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1	ــ	ــ	1
ابوحلف صیدلانی	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
ابن خالویه نحوی	ــ	1	ــ	ــ	1	2	ــ	ــ	ــ	ــ	4
ابن حسنون	ــ	ــ	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
الرّمانی	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
ابن الفارس	ــ	1	ــ	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	2
وزّان	ــ	ــ	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	1
جمع	4	11	ــ	3	4	3	ــ	2	1	ــ	28

 

جدول شماره 9 ـ تعداد تألیفات در هر قرن بر حسب شاخه‏های مختلف مفردات

شاخه‏های مفردات قرن

معانی القرآن

غریب القرآن

معرّب القرآن

لغات القرآن

اعراب القرآن

قرائات القرآن

مجازات القرآن

وجوه و نظائر

متشابه القرآن

اشتقاقات و مناسبات الفاظ

جمع تعداد درصد

 

اول	ــ	2	ــ	1	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	ــ	3	4%
دوم	3	2	ــ	1	ــ	5	ــ	2	1	1	15	21%
سوم	6	10	ــ	7	1	ــ	1	ــ	ــ	2	27	37%
چهارم	4	11	ــ	3	4	3	ــ	2	1	ــ	28	38%

 

جمع	تعداد	13	25	ــ	12	5	8	1	4	2	3	73	100%
	درصد	18%	34%	ــ	16%	7%	11%	1%	6%	3%	4%

همانطوریکه جدول فوق نشان می‏دهد:
1 ـ در قرن اول تنها در دو شاخه غریب و لغات تألیف داشته‏ایم (4%) و در هیچ یک از شاخه‏های مفردات در این قرن اثری دیده نمی‏شود.
2 ـ در قرن دوم شاخه قرائات رشد چشمگیری مشاهده می‏شود (33%) و در شاخه‏های معربات، اعراب و مجازات تألیفی وجود ندارد.
3 ـ در قرن سوم در شاخه غریب القران بیشترین تألیف را داشته‏ایم (36%) همچنین در قرن چهارم غریب القران نسبت به سایر شاخه‏ها و قرنها سیر صعودی داشته است (39%)
بر اساس نمودار شماره ـ3 نیز شاخه‏های غریب، معانی و لغات در قرنهای سوم و چهارم رشد چشمگیری دارد. همچنین این نمودار نشان می‏دهد که در قرن سوم و چهارم از نظر کمی تألیفات فراوانی نوشته شده است ولی از نظر کیفی تحول جدیدی صورت نگرفته است و مصنفان در شاخه‏های قبلی ادامه کار داده‏اند.

---

1 ـ نفائس الفنون فی عرایس العیون ج، 1 / 370، تألیف شمس الدین محمد بن محمود آملی.
2 ـ مفردات الفاظ القرآن / ن، س (مقدمه مؤلف) با تصحیح ندیم مرعشلی.
3 ـ و قل استخرت الله تعالی فی املاء کتاب مستوفی فیه مفردات الفاظ القرآن علی حروف التهجّی، فتقدّم أوله الالف ثم الباء علی ترتیب حروف المعجم، معتبراً فیه اوائل حروفه الاصلیة دون الزوائل، و الاشارة فیه إلی مناسبات الّتی بین الالفاظ المستعادات منها و المشتقات حسبما یحتملُ التوسّع فی هذا الکتاب، و أحیل بالقوانین الدالة علی تحقیق مناسبات الالفاظ علی الرّسالة الّتی عملتها مختصّة بهذا الباب.» (همان / ن.)
4 ـ نفائس الفنون ج 1 / 40.
5 ـ الاتقان ج 1 / 18 (مقدمه مؤلف) تألیف سیوطی تحقیق دکتر محمد ابوالفضل ابراهیم.
6 ـ همان 18 / ـ 17.
7 ـ ر. ک: الاتقان فی علوم القرآن ج 1 / 23 ـ 19.
8 ـ ر. ک: همان 31 ـ 27.
9 ـ الاتقان فی علوم القرآن ج 2 / 3.
10 ـ ر. ک: همان ج 4 / 148.
11 ـ در اینجا توجه به این نکته ضروری است که «علوم لفظی قرآن» اصطلاح عامی است و شامل مفردات و غیر آن می‏شود؛ لذا هر علم لفظی قرآنی را نمی‏توان از مصادیق علم مفردات دانست. فقط آن قسمت از مباحث لفظی قرآنی از مصادیق علم مفردات به شمار می‏آید که راجع به «تک واژه‏ها» و «الفاظ مفرد» و غیر مرکب قرآنی بحث می‏کند، چه راجع به مفهوم دلالی تک واژه‏ها باشد، چه راجع به اشتقاق و ریشه یابی، نحوه نگارش و نحوه تلفّظ آنها.
12 ـ ر. ک: مناهل العرفان فی علوم القرآن ج 1 / 16، تألیف زرقانی.
13 ـ ر. ک: الاتقان فی علوم القرآن ج 1 / 31 ـ 17 (مقدمه مؤلف)
14 ـ ر. ک: مفردات الفاظ القرآن / ن، س (مقدمه مؤلف)
15 ـ الأکسیر فی علم التفسیر 19 ـ 18، سلیمان بن عبدالقوی صرصری بغدادی معروف به الطوفی، چاپ قاهره 1977 م، با تحقیق دکتر عبدالقادر حسین.
16 ـ ر. ک: الاتقان ج 2 / 308 ـ 166.
17 ـ ر. ک: الاتقان ج 2 / 3.
18 ـ ر. ک: معجم المعاجم / 7.
19 ـ ر. ک: الاتقان ج 2 / 66 ـ 6.
20 ـ برای آگاهی بیشتر ر. ک: همان ج 3 / 88 به بعد.
21 ـ ر. ک: معجم المعاجم / 21، الاتقان ج 2 / 125.
22 ـ ر. ک: معجم المعاجم / 21.
23 ـ ر. ک: الاتقان ج 2 / 129.
24 ـ ر. ک: الاتقان ج 2 / 143 ـ 129.
25 ـ به نظر می‏رسد که در عصر حاضر با توجه به رشد زبان شناسی و فقه اللغة و احیای زبانهای قدیمی و در دسترس بودن فرهنگ نامه‏های مربوط به هر یک از زبانهای دنیا، اگر عملاً یک مطالعه تطبیقی بین واژه‏های معرّب قرآن با موارد احتمالی آن در زبانهای دیگر صورت بگیرد و جدولهای تطبیقی و مقایسه‏ای تنظیم شود، حقایق مهمی در باره معرّبات قرآن کشف خواهد شد.
26 ـ معادل فارسی آن «لهجه شناسی واژه‏های قرآنی» است.
27 ـ ر. ک: کتاب «قضایا قرانیّه فی ضوء الدراسات اللغویة» در 12 صفحه، تألیف دکتر عبدالعال سالم مکرم، چاپ بیروت مؤسسه الرساله، سال 1408 ه که همه محتوای کتاب مربوط به لهجه شناسی قرآنی است.
ـ فی رحاب القرآن الکریم ج 2 / 187 ـ 85، تألیف دکتر محمد سالم محیسن، چاپ قاهره 1402 هـ. که بحث نظری جامع و مفصّلی در این زمینه انجام داده است.
ـ فی القرآن من کلّ لسان، تألیف دکتر سمیح ابومُغلی در 109 صفحه کلاً در باره معربات قرآن. چاپ اردن. برای ملاحظه فهرستی از این نوع کتابها ر. ک: معجم المعاجم / 7 ـ 16، و برای ملاحظه جدول منظمی از کلمات لهجه‏های قبایل عرب در قرآن ر. ک: الاتقان ج 2 / 124 ـ 106.
28 ـ الأکسیر فی علم التفسیر / 19.
29 ـ ر. ک: فنون الافنان فی عیون علون القرآن / 450 ـ 420، با تحقیق دکتر عقر.
30 ـ سوره یوسف / 82.
31 ـ سوره ملک / 1.
32 ـ سوره اعراف / 179.
33 ـ ر. ک: الاتقان ج 3 / 120 به بعد.
34 ـ معجم المعاجم / 19، 18 به نقل از کشف الظنون و مفتاح السعادة.
35 ـ وجوه قرآن. تصنیف ابوالفضل جیش بن ابراهیم تفلیسی، با تحقیق دکتر مهدی محقق چاپ دانشگاه تهران.
36 ـ قاموس القرآن او الصلاح الوجوه و النظائر، فقیه دامغانی، چاپ بیروت دارالعلم للملایین.
37 ـ در سده‏های اولیه تألیف مستقلی درباره این شاخه از دانشهای قرآنی دیده نمی‏شود و لذا در نمودارها و جدولهای پیوست این نوشتار نیز چیزی در این باره دیده نمی‏شود.
38 ـ تاریخ التراث العربی، مجلد اول، جزء 1 / 59 ـ 58، دکتر فؤاد سزگین.
39 ـ الاحتجاج للطبرسی ج 1 / 223.
40 ـ تفسیر صافی (فیض) المقدمة السادسة، صفحه 11 ج 1.
41 ـ ر. ک، بحارالانوار (چاپ جدید) ج 93 / 97 ـ 3.
42 ـ اعیان الشیعه، ج 1 / 90 به بعد.
43 ـ تاریخ الاسلام ج 1 / 514 دکتر حسن ابراهیم حسن، به نقل از: الشیعة الامامیه و نشأة العلوم الاسلامیه / 94، دکتر علاء الدین سید امیر محمد القزوینی، چاپ قم رضی.
44 ـ ر. ک: نهج البلاغه، تحقیق و طبع دکتر صبحی صالح / 802 ـ 796 چاپ اول، بیروت 1387 ه ق.
45 ـ الدّلیل علی موضوعات نهج البلاغه / 271، تنظیم علی انصاریان (نهج البلاغه حکمت 90 ـ 93). علی علیه‏السلام می‏فرماید: لا یقول احدکم: «اللهم انی أعوذ بک من الفتنة»، لانه لیس لاحد الاّ و هو مشتملٌ علی فتنة، و لکن من استفاد فلیستعذ من مُضلات الفتن، فان الله سبحانه یقول: «و اعلموا أنما أموالکم و أولادکم فتنة» و معنی ذلک: أنه یختبرهم بالاموال و الاولاد لیتبیّن الساخط لرزقه، و الرّاضی بقسمه، و إن کان سبحانه أعلم بهم من أنفسهم، و لیکن لتَظهَرَ الافعال الّتی بها یَستَحقُّ الثواب و العقاب و... »
46 ـ او سه سال پیش از هجرت بدنیا آمد و در سال 68 یا 70 هجری از دنیا رفت. نقش برجسته‏ای در امور سیاسی و نظامی نداشت ولیکن به عنوان فرد جزء در بسیاری از فتوحات اسلامی حضور داشت.
47 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی المجلّد الاول، جزء 1 / 64.
48 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی، سابق، ص 64.
49 ـ ر. ک: همان مدرک / 67.
50 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی، سابق 67، و معجم المعاجم / 7، از احمد الثرقاوی اقبال.
51 ـ ر. ک: معجم المعاجم / 6.
52 ـ همان.
53 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی، سابق 67.
54 ـ همان. مجلد الثامن، 2 ـ 1 / 35.
55 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی / 68. و همان مجلد الثامن، 2 ـ 1 / 35.
56 ـ همان، المجلد الثامن 2 ـ 1 / 15.
57 ـ همان / 14، البته در اثبات صحت انتساب غریب به ابن عباس مراجعه شود به روایت علی بن ابی طلحه در مقدمه کتاب «غریب القرآن تستخرجاً من صحیح البخاری» تألیف فؤاد عبدالباقی، بقلم دکتر کامل حسین.
58 ـ در همه این موارد ر. ک: تاریخ التراث العربی، المجلد الثامن 2 ـ 1 / 15 ـ 14 و المجلد الاول، 1 / 65 ـ 64. فؤاد سزگین، چاپ افست قم، کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی.
59 ـ همان، مجلد 1، ج 1 / 73.
60 ـ آثار باقیمانده از آنان در تفسیر قرآن از قدیمی‏ترین آثار تفسیر لغوی به شمار می‏آیند. مانند تفسیر «مجاهدبن جبر» متولد 21 ه که اقوال و آثار استاد خود، ابن عباس را نقل کرده است. (تاریخ التراث العربی)، المجلد الثامن، ج 2 ـ 1 / 35.
61 ـ ر. ک: همان مدرک المجلد الاول، ج 1 / 74.
62 ـ نسخه خطی این کتاب در قم (کتابخانه آیة ا... مرعشی) موجود است.
63 ـ «علی» از نظر سنّی کوچکترین فرزندان عبدالله بن عباس بوده و پدر سلسله حکومت کنندگان بنی عباس می‏باشد که در سال 117 ه در حُمیمه از دنیا رفته است.
64 ـ ر. ک: همان، المجلد الثامن، ج 2 ـ 1 / 36.
65 ـ ر. ک: طبقات مفسران شیعه، ج 1 / 2 ـ 371، تحقیقی بحشایشی.
66 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی، المجلد الاوّل، ج 1 / 82 و نیز همان مدرک جزء 3 / 22.
67 ـ علاوه بر غریب القرآن، کتابی در قرائت نیز به زیدبن علی علیه‏السلام منسوب می‏باشد.
68 ـ همان / 11 ـ 10.
69 ـ ر. ک: الشیعة الامامیه و نشأة العلوم الاسلامیه / 110.
70 ـ تاریخ التراث العربی المجلد الثامن ج 2 ـ 1 / 38.
71 ـ برخی از محققان گفته‏اند گویا معانی القرآن ابان کتاب مستقلی بوده و غیر از غریب القرآن اوست ر. ک: الشیعة الامامیه و نشأة العلوم اسلامیة / 108 ـ 106، از دکتر قزوینی.
72 ـ ر.ک: رجال النجاشی / 12.
73 ـ ر. ک: معجم المعاجم / 19.
74 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی المجلّد الاول، ج 1 / 86.
75 ـ ر. ک: وجوه قرآن، تصنیف ابوالفضل جیش بن ابراهیم تفلیسی به سال 558 هجری، به اهتمام دکتر مهدی محقق، چاپ دوم دانشگاه تهران 1371.
76 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی، مجلد اول، ج 1 / 32.
77 ـ الشیعه و فنون الاسلام / 52 ـ 51، تألیف علامه سید حسن صدر.
78 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی، المجلد الاول، ج 1 / 28، و نیز همان مدرک جزء 3 / 323.
79 ـ ر. ک: همان مدرک / 89.
80 ـ ر. ک: همان مدرک / 91 ـ 90.
81 ـ او معلّم پسر هارون الرشید «محمد امین» بوده و در حوالی کوفه به دنیا آمد و در سال 189 در ری به سن هفتاد سالگی از دنیا رفت.
82 ـ ر. ک: تأسیس الشیعه العلوم الاسلامی / 347 (به نقل از الشیعة الامامیة و نشأة العلوم الاسلامیه / 111).
83 ـ ر. ک: الاعلام ج 4 / 283.
84 ـ ر. ک: الشیعة الامامیة و نشأة العلوم الاسلامیه / 111.
85 ـ چون نویسنده در میان آثار مؤلفان قرن اول و دوم به کتابی که مستقلاً در زمینه متشابهات قرآن باشد جز مطالبی که از علی (ع) روایت شده برخورد نکرده است؛ بنابراین کسایی را می‏توان مؤسس آن نامید که در یکی از شاخه‏های علم مفردات برای نخستین بار کتاب نوشته است.
86 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی، المجلد الثامن، ج 2 ـ 1 / 204 ـ 202.
87 ـ رجال النجاشی / 162، چاپ جامعه مدرسین قم.
88 ـ ر. ک: طبقات مفسران شیعه ج 1 / 437.
89 ـ ر. ک: رجال النجاشی / 162.
90 ـ ر. ک: تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام / 335، منشورات اعلمی تهران.
91 ـ ر. ک: معجم المعاجم / 8 ـ 9.
92 ـ احمد، الشرقاوی اقبال، معجم المعاجم / 16، چاپ دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1407.
93 ـ ر. ک: معجم المعاجم / 8.
94 ـ طبقات المفّسرین ج 2 / 8 ـ 367، تألیف الحافظ شمس الدین محمد الداوودی، چاپ بیروت: دار الکتب العلمیة.
95 ـ ر. ک: معجم المعاجم / 16.
96 ـ ر. ک: تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام / 70.
97 ـ ر. ک: طبقات المفسّرین ج 2 / 27 ـ 326.
98 ـ در گذشت ابو عبیده را در معجم المعاجم ص 8 سال 210 ه ثبت کرده است در حالیکه داوودی باختلاف آن را در سال 209 یا 211 هجری نوشته است. ج 2 / 328.
99 ـ ر. ک: طبقات المفسّرین ج 1 / 487.
100 ـ ر. ک: طبقات المفسّرین ج 1 / 193 ـ 191.
101 ـ ر. ک: طبقات المفسّرین ج 1 / 61 ـ 360.
102 ـ ر. ک: معجم المعاجم، ص 9، 17.
103 ـ طبقات المفسّرین ج 2 / 269.
104 ـ معجم المعاجم / 9.
105 ـ طبقات المفسرین ج 1 / 252.
106 ـ ر. ک: همان / 251.
107 ـ ر. ک: معجم المعاجم / 10.
108 ـ همان.
109 ـ همان.
110 ـ همان.
111 ـ همان / 19.
112 ـ همان / 17.
113 ـ ر. ک: طبقات المفسّرین ج 2 / 124.
114 ـ ر. ک: تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام / 157.
115 ـ طبقات المفسّرین ج 2 / 124.
116 ـ همان. ج 1 / 255.
117 ـ (همان، ج 1 / 4 ـ 43).
118 ـ معجم المعاجم / 11.
119 ـ طبقات المفسّرین ج 1 / 23 ـ 21.
120 ـ معجم المعاجم / 11.
121 ـ ر. ک: تاریخ التّراث العربی مجلد اول، ج 1 / 102 ـ 101.
122 ـ ر. ک: همان / 100.
123 ـ معجم المعاجم / 12.
124 ـ همان / 12.
125 ـ طبقات المفسرین ج 1 / 52 ـ 151.
126 ـ معجم المعاجم / 19.
127 ـ ر. ک: تاریخ التراث العربی المجلد الاول، ج 1 / 104.
128 ـ تاریخ التراث العربی مجلّد، ج 1 / 108.
129 ـ همان / 102.
130 ـ ر. ک: طبقات المفسرین ج 1 / 62 ـ 60.
131 ـ ر. ک: برهان ج 1 / 102 و 105.
132 ـ معجم المعاجم / 12.
133 ـ ر. ک: تاریخ التّراث العربی مجلد 1، ج 1 / 105.
134 ـ شایان ذکر است که زحمت ترسیم این جدولها و نمودارها را خانم مهسا فاضلی کشیده است و این هنگامی بود که من در سال 1372 درس «مفردات 1» را در مقطع کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث در دانشگاه تربیت مدرس تهران تدریس می‏کردم و ایشان دانشجوی من بودند و این نمودارها و جدولها را بر اساس جزوه ارائه شده و مطالب سر کلاس ترسیم کردند.