آنچه از نظر خوانندگان گرامی می گذرد، مقاله ای است با عنوان قرآن، جهانی شدن و هویت مجازی نوشته آقای سید حسن عصمتی که امسال در شانزدهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی ارائه شد.
آقای عصمتی دانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث دانشگاه امام صادق علیه السلام و کارشناس مسوول مطالعات اسلامی مرکز مطالعات فرهنگی بین المللی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است.
قال الله تعالی ولا تقف ما لیس لک به علم ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسئولا و لاتمش فی الارض مرح (سوره اسرا – آیه های 36 و 37)
خداوند متعال می فرماید: و چیزی را که به آن علم نداری دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد و بر روی زمین (جهان خویش) با نخوت راه مرو.

انسان عصر خویشتن بودن از آموزه های فکری مهمی است که دین مبین اسلام، انسان را به آن توجه داده است. قرآن کریم علی رغم اصالت بنیادینی که دارد، از تازگی و طراوت همیشگی برخوردار است. انسان معاصر به ویژه پیروان قرآن کریم، در عصری زندگی می کنند که پدیده های فکری جدید آنها را احاطه کرده است و در بسیاری از زمینه ها ایشان را دچار چالش های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نموده است. از این پدیده های فرهنگی معاصر، پدیده و فرآیند جهانی شدن و هویت مجازی که از پیامدهای عصر مدرنیته و پیشرفت رسانه های ارتباطی است، از اهمیت بسیاری برخوردار است.
این مقاله که روش توصیفی – تحلیلی را دنبال می کند، در پی آن است تا فهم نگارنده را از برخی آیات قرآن کریم پیرامون دو پدیده فوق الذکر ارائه دهد.
واژه های کلیدی: قرآن کریم، جهانی شدن، هویت مجازی، انسان معاصر، فرهنگ دینی.
چه آسان می نمود اول غم دریا به بوی سرد غلط کردم که این طوفان به صد گوهر نمی ارزد حافظ

جهانی شدن1 یکی از جریان های فکری عصر مدرنیته و نوآوری است که در سه حوزه اقتصاد، سیاست و فرهنگ، موج های پرتلاطمی را به راه انداخته است و بسیاری از بوم های فکری جوامع بشری را به چالش کشانده است و براساس قانون ظرف های مرتبط این جریان هم در کشورهای پیشرفته و هم در کشورهای در حال توسعه، به گونه ای تأثیرگذار بوده است.
آنچه در این نوشتار خواهدآمد، دیدگاه نویسنده آن در به تصویر کشیدن فهم خویش از برخی آیات قرآن کریم پیرامون چگونگی رویکرد اندیشمندان معاصر، بلکه معتقدان به الهیات جهانی2 ، در برابر پدیده جهانی شدن و هویت مجازی آنهم در حوزه فرهنگی آن، به ویژه فرهنگی دینی است. برخی از محققان، تشکیل فرهنگ جهانی را از آرمان های لیبرالیسم می دانند که امکان تحقق آن با پلورالیسم دینی بیشتر است.3

اندیشمندان و نظریه پردازان معاصر معتقدند که تفکر جهانی شدن از اندیشه های کلیدی ورود انسان معاصر به هزاره سوم میلادی است4.
جهانی شدن مشتمل بر امواجی است که به نظر می رسد نظم برآمده از عصر مدرنیته را دستخوش تغییر و دگرگونی نموده است. خیزش این موج را به سال های 1980 و 1990 میلادی می رسانند که موجب تغییرات بنیادین سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به ویژه پس از پایان جنگ سرد، شده است.5
نمودهای این جریان شتابان را در حوزه های مختلف می توان آشکارا دید. در سال 1380 شمسی که در قالب هیأتی از مجمع تقریب مذاهب اسلامی به سنگال (شرق أفریقا سفری داشتم، در کنار اقیانوس اطلس بنای یادبود ورود سنگال به هزاره سوم را مشاهده کردم. مردم قاره آفریقا نیز تلاش می کنند تا برای خویش جایگاهی در این فرآیند جهانی، به دست آورند و خویش را مطرح کنند.

پس از پیدایش انقلاب اطلاعات و ارتباطات6 شاهد یک نوع به هم تنیدگی و ارتباط تنگاتنگ جوامع بشری در سه حوزه اقتصاد، سیاست و فرهنگ است و پیامدهای هر یک از این حوزه ها در بوم های مختلف جغرافیایی، در جوامع دیگر این دهکده جهانی7 موثر است.
نکته مهم این است که اگر با دقت فلسفی به مسأله نگاه کنیم، این به هم تنیدگی جهانی در دو حوزه اقتصاد و سیاست نیز، براساس مبانی فرهنگی خاص هر یک از نظریه پردازان اقتصادی و تئوریسین های سیاسی آن می باشد. این اهمیت مبنایی فرهنگ را می توان در اصطلاحات توسعه و فرهنگ8 و دیپلماسی فرهنگی9 پیگیری کرد.
این به هم تنیدگی جهانی از یکسو، موجب افزایش معرفت بشری و از دیگر سو، سبب تشدید روابط اجتماعی بین الملل و بروز درگیری ها و اصطکاک در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شده است و برخی از نظریه پردازان را به ارائه تئوری های خشونت گرا کشانده است.10
صاحب نظران عرصه اندیشه و تفکر معتقدند که تضارب آرا و اندیشه های تقابل جهان بینی ها و ایدئولوژی ها که امر مطلوبی است، نباید به خشونت گرائیده شود، بلکه باید با گفتگوی مسالمت آمیز به زایش اندیشه های متعالی کمک کرد. 11جهان معاصر ثابت کرده است که به جای برخورد تمدن ه12 ، گفتگوی تمدن ه13 گزینه مناسب تری است.

از این نکته نباید غفلت ورزید که ما مدعی نیستیم که پدیده های معاصر مانند جهانی شدن یا هویت مجازی و مانند آن با همین بار معنایی 14 و شبکه مفهومی آن در عصر حاضر در متون مقدسی مانند قرآن کریم آمده است; بلکه معتقدیم که پدیده های فکری هر عصری، مبانی معرفتی خاص خود را دارند که ناشی از جهان بینی ها و ایدئولوژی های حاکم بر آنهاست. ما بر این باوریم که قرآن کریم مبادی فکری و نظری قوی، پخته و جامعی دارد که اگر به زبان روز استخراج و تبیین شود، می تواند چراغی فروزان فرا راه انسان معاصر باشد. البته کتب مقدس دیگر نیز مانند عهدین، ادعای ارائه این مبادی را دارند، اما مقایسه مبانی فکری قرآن کریم با دیگر متون مقدس، برتری بی چون و چرای قرآن را ثابت می کند. 15
واژه جهانی از مولفه های مبنایی زبان دینی متون مقدس است. تأمل در اهداف غایی و تبیینی دین16 ما را با جهان بودن اهداف دینی آشناتر می کند. نیاز انسان معاصر به دین نیز دلایلی دارد که دقت در آن جهانی شدن او را می رساند. این اهداف عبارتند از: نیاز خرد به درک حقایق بزرگ هستی، نیاز فطرت بشری، نیاز انسان به بهداشت روانی، نیاز جامعه انسانی به انگیزه ها و ضوابط اخلاقی. 17

در دوره اقتدار کمونیسم این تفکر دامن زده می شد که دین افیون توده های مردم است، ولی بطلان این مطلب ثبات شد. اکنون نیز برخی این سراب فکری را دنبال می کنند و معقتدند که در عصر مدرنیته و انفجار اطلاعات و درهم آمیختگی فرهنگ ها، دین به انزوا کشیده خواهد شد. اما باید گفت که در عصر مدرنیته نیز انفجار اطلاعات و ارتباطات ملی و بین المللی نه تنها دین را به حاشیه نرانده است، بلکه آن را در متن دغدغه های روحی بشر معاصر قرار داده است18 و انسان معاصر بیش از هر زمان دیگر به دین و آموزه های دینی، احساس نیاز می کند. 19
جورج ویگل20 ، نظریه پرداز آمریکایی معتقد است که ما امروز شاهد شکل گیری نوعی حرکت فراگیر احیاگرانه دینی، در تلاش برای سکولاریسم زدایی از جهان هستیم21 ما اکنون در سایه یک واقعیت اجتماعی به سر می بریم، واقعیتی که در آن موانع سابقاً تأثیر گذار در مسیر ارتباطات دیگر وجود ندارد. حتی گسترش اخیر وسایل ارتباطات، سبب گسترش انواع تشکل های مذهبی ملی و فراملی نیز شده است. دین چگونه به انزوا کشیده می شود، حال آنکه همزاد بشر است.؟
انسان و دین، دو همزادند و نهاد دین به قدمت حیات انسانی پیشینه دارد. تازه ترین تحقیقات میدانی بیش از 95 درصد مردمان را از شرق تا غرب عالم، مومن به خداوند نشان می دهد. از همین رهگذر، دین و پیشینه دین باوری آدمیان را نیز می توان به بلندای عمر بشر برآورد کرد، بر پایه این واقعیت های عینی و مفروض است که تعریف انسان از موجود اندیشه گر و یا سیاست ورز به موجود دین ورز موجه تر می نماید و طرفداران بیشتری در میان جامعه شناسان و انسان شناسان دارد. 22
دین شیوه و مرام زندگی است23، به ویژه دین مبین اسلام که در آیات مبارکه قرآن کریم، دین را به معنی راه و روش کامل زندگی انسان24 معرفی کرده است ان الدین عندالله الاسلام25.
حال اگر دین راه و روش زندگی آدمی است، آیا انسان می تواند حتی یک لحظه بدون راه و روش زندگی کند؟ تنها این نکته می ماند که کد ام دین را بپذیرد و چه طریقی بپوید؟

قرآن کریم وحی نامه الهی است که برای هدایت نظری و عملی انسان در همه عصرها آمده است. در روایات اهل بیت علیهم السلام آمده است که قرآن و معارف بلند آن در هر زمان نو و تازه است، همانند خورشید و ماه که همیشه و برای همه زمان ها نورافشانی دارد. 26
پیامبر گرامی حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) پیام قرآنی خود را که همان وحی الهی است، با ویژگی ابدیت برای تمامی بشریت اعلام کرده است و از زبان قرآن فرموده است: یا ایها الناس انی رسول الله الیکم جمیع27 ای مردم (ای جهانیان) همانا من فرستاده خدایم به سوی همه شما واژه رسول و جمیع نشان دهنده جهانی بودن آنگاه جهانی شدن قرآن کریم و معارف متعالی آن است. قبلاً متذکر شدیم که این سخن به معنی وجود پدیده Gobaization در قرآن نیست، بلکه به معنی جهانی بودن فرهنگ قرآنی در عصر جهانی شدن است چرا که، جهانی شدن در حوزه امروز، بیش از حوزه های دیگر، جدی است.
در آیات بسیاری از قرآن کریم، از واژه های بین المللی (با تسامح در تعبیر) استفاده شده است. یکی از این واژه ها عالمین است که 72 بار در قرآن آمده است. مانند و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین28. جالب است که براساس گزارش قرآن، پیامبر الهی در زمانه خویش، هر کدام، بر جهانی بودن رسالت خود تأکید کرده اند; مثل ان الله اصطفی آدم و نوحاً و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین29 مرحوم علامه طبرسی در تفسیر آیه الحمد لله رب العالمین می گوید: اهل کل قرن من کل صنف سمی عالم30 مرحوم رشید رضا نیز از شیخ محمد عبده نقل می کند که گفته است: و یوثر عن جدنا الامام جعفر الصادق علیه الرضوان ان المراد به الناس فقط کما یدل علی هذا (تاتون الذکران من العالمین) 31
قرآن ندای توحید، وحدت انسان و کثرت گرایی تمدنی و زبانی را در جهان سر می دهد32 . خداوند متعال می فرماید: و من آیاته خلق السموات و الارض و اختلاف السنتکم و الوانکم (روم – 14) و از نشانه های (قدرت) او آفرینش آسمان ها و زمین و اختلاف زبان های شما و رنگ های شماست. قرآن کریم این تکثر زبانی را که برخی منشأ تکثر تمدن ها می دانند سبب برخورد تمدن نمی داند، بلکه آن را راهی طبیعی برای افزایش معرفت بشری33 و حاصل شدن سعادت و رفاه34 جهانی می داند.

توماس هابز فیلسوف معروف انگلیس، گفته است; دین قرصی است که بهتر است بی آنکه بجوند، آن را ببلعند35. این سخن برای دینی که مایه های فکری قوی و جهانی نداشته باشد، صحیح است اما درباره دین مبین اسلام، هیچگونه صحتی ندارد. قرآن کریم به پیروان خویش بلکه به پیروان ادیان، توصیه می کند که تا معارف دینی خود را کاملاً نجویده و حلاجی نکرده اند، نپذیرند.
ولاتقف ما لیس لک به علم36 و چیزی را که به آن علم نداری، دنبال مکن.
قرآن کریم توصیه می کند تا خداوندگاران عرصه فکر و اندیشه، دندان های عقل خویش را تیز کرده و اندیشه های قرآنی را کاملاً هضم نمایند37 و مطمئن باشند که خوراک فکری بهتر از قرآن نخواهند یافت.
قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی أن یأتوا بمثل هذا القرآن لا یأتون بمثله و لوکان بعضهم لبعض ظهیر38

مرحوم علامه طبرسی به هنگام بحث از ضرب الأمثال قرآنی و بیان فلسفه آن می گوید: وضرب الأمثال ، انما هو جعلها لتسیر فی البلاد یقال ضربت القول مثلاً و أرسلته مثل39 : ایشان معتقد است که تأکید بر سیر و انتقال فرهنگ قرآنی بر سرزمین ها و به عبارت امروزی، جهانی شدن آن است. خود قرآن نیز می فرماید: ولقد ضربنا للناس فی هذا القرآن من کل مثل40.
در بیان اعجاز قرآن، دیدگاه های متعددی ارائه شده است. یکی از این نظرات که نویسنده این نوشتار به آن تمایل دارد، اعجاز قرآن در زمینه علوم و معارف قرآن است41 ; البته شکی در اعجاز ساختاری و بیانی قرآن نیست، اما آن جنبه از اعجاز قرآن که قابل دفاع تر است، اعجاز معارف آن است و به نظر نویسنده در فرآیند پدیده جهانی شدن در عرصه فرهنگ، فرهنگ قرآنی بسیار قابل طرح و نظریه پردازی است.
صاحب نظران معتقدند که دین و فرهنگ دینی در جهان امروز به صورت مقوله ای کلیدی برای شناخت جامعه جهانی درآمده است42.

استفاده افراد از انواع ابزارهای الکترونیکی نظیر اینترنت، ماهواره و رایانه، باعث بسط و گسترش الگوهای رفتاری مشابهی در سطح جهانی شده است که عموماً از آن با عنوان هویت مجازی43 یاد می شود44
این نکته قابل توجه است که فرهنگ فعلی حاکم بر انواع ابزارهای ارتباطی به ویژه اینترنت و ماهواره، برای کاربرانی که بنیه فکری قابل توجهی نداشته باشند، هویت ز است نه هویت ساز چرا که ارزش های زندگی45 که دین مطرح می کند بر آن حاکم نیست. هویت انسانی ، قربانی هویت ماشینی شده است. از طرف دیگر خود پدیده جهانی شدن از یک سو دامی است که باید به آن توجه کرد.
پدیده جهانی شدن در حوزه فرهنگ، عرصه مناسبی برای تبادل افکار افراد بشر فراهم آورده است. قرآن کریم به نوع انسان توصیه می کند که در عرصه تبادل افکار (استماع قول) از قبول کورکورانه آن پرهیز کنند و به سخنانی گوش هوش، فرا دارند که نداهای توحیدی داشته باشند و با تعقل و تفکر خود، گزینشی أحسن از این افکار را رقم بزنند. در این آیه شریفه دقت فرمایید: والذین اجتنبوا الطاغوت ان یعبدوها و انابوا الی الله لهم البشری فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هداهم الله واولئک هم اولوا الالباب 46. و آنان که خود را از طاغوت (اقتصاد ، سیاسی و فرهنگی) به دور می دارند تا مبادا او را بپرستند و به سوی خدا بازگشته اند آنان را مژده باد،
پس بشارت ده به آن بندگان من که به سخن گوش فرا می دهند و بهترین آن را پیروی می کنند، اینانند که خدا ایشان را راه نموده و اینانند همان خردمندان.
مرحوم شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (د. 46 ه) در تفسیر این آیه آورده است: بشارت (سعادت و رفاه) برای بندگانی است که با تمام وجود به آیات قرآن (کتاب هدایت بشر) و نداهای توحیدی گوش داده، از آموزه های دینی (عقل و شرع) تبعیت کنند.47
مرحوم علامه طباطبایی(د. 1402 ه) نیز در تفسیر یستمعون القول آن را به حق جویی و کمال طلبی انسان تقسیر می کند48.
بنابراین گرچه رسانه های جمعی و فن آوری های ارتباطی و اطلاع رسانی، بشر امروز را با توده ای شناور از افکار مختلف که دربردارنده هویت های مجازی گوناگون است، مواجه کرده است. اما توصیه قرآن کریم در مثل این موارد تأکید بر قدرت گزینشی انسان و پرهیز او را پذیرایی هویت های مجازی غیر واقعی است که با فطرت بشری و علت غایی دین منافات دارد. درست است که ما در عصر جهانی شدن و انفجار اطلاعات با واقعیت هی بسیاری رودررو هستیم اما بدون تبیین غایی این واقعیت ه با توده ای انبوه از واقعیت های بی معن مواجه هستیم.49

آنچه در این نوشتار آمد، تلاشی فکری برای الهام پذیری از معارف قرآن کریم در چگونگی استخراج نکاتی پیرامون دو جریان فکری معاصر جهانی شدن و هویت مجازی بود و اشاره شد که این کتاب آسمانی، انسان معاصر، بلکه همه انسان ها را در طول تاریخ به دو مطلب آگاهی همه جانبه پیدا کردن و گزینش أحسن رهنمون کرده است.
این دو نکته، انسان معاصر را دربرخورد با پدیده جهانی شدن و هویت مجازی و کاربرد صحیح آن یاری می رساند و به او حق حاکمیت بر سرنوشت خویش در همه زمینه های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی می دهد.