درست خواندن قرآن کریم از مهم‏ترین موضوعاتی است که برای ترویج فرهنگ قرآنی در جوامع اسلامی مطرح است.در این راستا امروزه از ابزار متنوعی چون:کتاب، نوار و فیلم برای آموزش قرائت صحیح قرآن استفاده می‏شود.ولی یقینا مهم‏ترین و در دسترس‏ترین وسیله برای آموزش قرآن، همان متن قرآن است که در اختیار همگان قرار دارد.بنابراین، شیوه کتابت قرآن می‏تواند بر تسریع امر آموزش مؤثر باشد.
در کتابت قرآن دو موضوع حروف و علامت‏گذاری این حروف، از اهمیت خاصی برخوردارند.در علوم قرآنی، به شیوه نگارش حروف و کلمات قرآن، اصطلاحا «رسم المصحف»و به شیوه علامت‏گذاری کلمات اصطلاحا «ضبط»می‏گویند.مصاحف رایج در کشورهای اسلامی دارای شیوه‏های گوناگون رسم و ضبط هستند.البته میزان تنوع روش‏های ضبط، بیش از تعدد شیوه‏های رسم است.
همان‏طور که گفته شد، قرآن کریم روش‏های گوناگون و متعدد ضبط دارد.مربیان قرآن از یک سو و قرآن آموزان از سوی دیگر، بر این باورند که گوناگونی روش‏های موجود ضبط و عدم همخوانی آن‏ها با یکدیگر، موجب سردرگمی خوانندگان قرآن، به ویژه نوآموزان شده است؛علاوه بر این‏که استفاده از علائم متعدد برای یک منظور، باعث شلوغ شدن خط و در نتیجه مشکل شدن خواندن شده است.
در جدول شماره(1)، روش‏های متفاوت ضبط رایج در کشورهای اسلامی با یکدیگر مقایسه شده‏اند. همان‏طور که در این جدول مشاهده می‏شود، برای ضبط کلمه‏ای مانند «آتونی»در روش‏های متعدد ضبط، از 3 تا 5 علامت استفاده شده است که با توجه به بررسی‏های انجام شده، هیچ یک از این علائم ضروری نیستند.حتی در شیوه مصری، بسیاری از خوانندگان قرآن که برخی، از معلمان این درس در مدرسه‏ها بودند، این کلمه را«آتونی»می‏خواندند.
در جدول شماره(2)نیز به مقایسه ضبط برخی از عبارات قرآنی اشاره شده است که از بین آن‏ها می‏توان به عبارت «و اوذوا فی سبیلی»اشاره کرد.این {T
به تصویر صفحه مراجعه شود
ردیف
ایرانی(طاهر خوشنویس)
ترکی(حامد الآمدی)
هندی
مصری(عثمان طه)
1
یا هامان
یا هامان
یهامن
یهمن
2
بصیرة
بصیرة
بصیرة
بصیرة
3
فی
فی
فی
فی
4
به-به
به
به
به
5
المنصورون
المنصورون
المنصورون
المنصورون
6
له
له-له(امین رشدی)
له
له
7
اتونی
اتونی
اتونی
ءاتونی
8
اوذینا
اوذینا
اوذینا
أوذینا
T
جدول شماره 1.مقایسه روش‏های متفاوت ضبط حرکات کشیده در رسم الخطهای رایج قرآن در اکثر کشورهای اسلامی(کلمه)
به تصویر صفحه مراجعه شود
ردیف
ایرانی(نیریزی)
ترکی(حامد الآمدی)
هندی
مصری(عثمان طه)
1
اتحآجّونّی
اتحآجّونّی
اتحاجّونّی
أتحجّونّی
2
قال القوا
قال القوا
قال القوا
قال ألقوا
3
و اوذوا فی سبیلی
و اوذوا فی سبیلی
و اوذوا فی سبیلی
و أوذوا فی سبیلی
4
منیبین الیه و اتّقوه
منیبین الیه و اتّقوه
منیبین الیه و اتّقوه
منیبین إلیه و اتّقوه
5
قل سیروا فی الارض
قل سیروا فی الارض
قل سیروا فی الارض
قل سیروا فی الارض
6
انّا کاشفوا العذاب قلیلا
انّا کاشفوا العذاب قلیلا
انّا کاشفوا العذاب قلیلا
إنّا کاشفوا العذاب قلیلا
7
انیّ رسول من ربّ العالمین
انّی رسول من ربّ العالمین
انّی رسول مّن رّبّ العلمین
إنّی رسول مّن رّبّ العلمین
8
لم تقولون ما لا تفعلون
لم تقولون ما لا تفعلون
لم تقولون ما لا تفعلون
لم تقولون ما لا تفعلون
T
جدول شماره 2.مقایسه روش‏های متفاوت ضبط حرکات کشیده در رسم الخطهای رایج قرآن در اکثر کشورهای اسلامی(جمله)
عبارت در روش‏های متعدد ضبط، بین 7 تا 12 علامت دارد که تقریبا هیچ یک کمکی به درست خواندن آن نمی‏کنند. حتی در شیوه هندی، خواننده حروف «و»و«ی»را به صورت حروف ساکن می‏خواند.
لازم به ذکر است، اهل سنت بر خلاف«رسم المصحف»که غالبا آن را توقیفی می‏خوانند، قائل به توقیفی بودن ضبط نیستند.دکتر رزق خلیل حبّه، شیخ المقارئ مصر، در جواب سؤال این مرکز درباره«ضبط»چنین پاسخ داد:
«اما ضبط کلمات قرآن کریم توقیفی نیست.زیرا مشخص است که مصحف، در زمان صحابه بدون نقطه و علامت نوشته شده است.بنابراین «رسم»به مثابه پایه و ستون، و «ضبط»پوشش و زیور آن است و می‏توان این پوشش را در هر زمانی تغییر داد.»
علمای شیعه نیز این نظر را تائید می‏کنند.
با توجه به مطالب یاد شده، این مرکز که مسؤولیت تهیه رسم الخطی سهل القرائة را بر عهده دارد، بر آن شد که پس از بررسی روش‏های ضبط رایج در کشورهای اسلامی، ضبط جدیدی را تهیه و ارائه کند.
به نظر کارشناسان این مرکز، روش جدید هر چند اشکالاتی دارد، ولی نسبت به سایر روش‏های موجود، از ویژگی‏هایی برخوردار است که این ویژگی‏ها، ضبط جدید را از سایر روش‏های ضبط متمایز کرده است.
در این مقاله، طی دو بخش، در رابطه با علامتگذاری کلمات قرآن در رسم الخطهای رایج و شیوه مرکز طبع و نشر، مطالبی به خدمت خوانندگان گرامی عرضه خواهد شد.

«ضبط»در اصطلاح عبارت است از علمی که درباره علائم و حرکات حروف سخن می‏گوید؛اعم از حرکات کوتاه و کشیده و علائمی چون سکون و تشدید و مد.از آن‏جا که در آغاز، این حرکات و علائم با نقطه‏هایی درشت و در برخی موارد رنگی، مشخص می‏شدند، در قدیم به آن «نقط»می‏گفتند.تاریخ«نقط» مصاحف به سده اول هجری بازمی‏گردد و در سده دوم هجری «نقط»مصاحف در میان مسلمانان رواج یافت.در تصویر شماره سه، نمونه‏ای از مصحف شریف را که حرکات در آن با نقطه مشخص شده‏اند به نمایش گذاشته‏ایم.
در قرن دوم هجری، خلیل بن احمد فراهیدی(متوفی 170 ه.ق) با الهام از شکل حروف، اشکال جدیدی را برای جایگزین کردن نقاط یاد شده ابداع کرد.روش خلیل بن احمد از اواخر قرن سوم هجری، به ویژه در منطقه عراق که مرکز فعالیت‏های علمی و لغوی آن زمان بود، رواج یافت.
پس از پدید آمدن این دو روش، دو نظر در به کارگیری این علائم، به وجود آمد:
[به تصویر صفحه مراجعه شود]
تصویر شماره 3.نمونه‏ای از مصحف شریف که حرکات آن با نقطه مشخص شده است
الف)برخی معتقد بودند، باید تمام حروف قرآن، اعم از خوانا و ناخوانا علامتگذاری شود.علمای مغرب از جمله ابو عمرو دانی (1) (متوفی 444 ه.ق)صاحب کتاب «المحکم فی نقط المصاحف»از طرفداران این نظر است.وی در این‏باره می‏گوید:
«هدف از نقط مصاحف، تصحیح قرائت و ادای صحیح حروف است تا بدین طریق، قرآن همان‏طور منتقل شود که از سوی خداوند نازل شده و از پیامبر اکرم و صحابه و اهل فن نقل شده است.از این رو، باید حق هر حرف در نقط ادا شود و حرکت، سکون، تشدید، مد، همزه و جز آن، نوشته شوند و نباید تنها به برخی از این علائم اکتفا کرد.» (2)
این نظر در مشرق نیز طرفدارانی داشته است. (3) در زمان ما نیز ضبط کلمات در مصاحفی چون«مصحف امیری» (4) و«مصحف مدینه» (5) بر اساس این نظر صورت گرفته است.در این دو مصحف می‏توان ما حصل آرای طرفداران این نظریه را به خوبی مشاهده کرد.
ب)برخی از علما نیز بر این باور بودند که بنای ضبط، بر اختصار است و تنها باید به علائم و حرکاتی که نبودشان منجر به اشتباه در قرائت می‏شود، یا حرکات حرف آخر کلمه که نشان‏دهنده نقش کلمه در جمله هستند، اکتفا کرد.
در این‏جا به اقوال برخی از این علما اشاره می‏کنیم:
«ضبط»در اصطلاح عبارت است از علمی که درباره علائم و حرکات سخن می‏گوید؛ اعم از حرکات کوتا و کشیده و علائمی چون سکون و تشدید و مد. از آن‏جا که در آغاز، این حرکات و علائم با نقطه‏هایی درشت و در برخی موارد رنگی، مشخص می‏شدند، در قدیم به آن «نقط»می‏گفتند
1.ابو حاتم سجستانی (6) (متوفی 255 ه.ق):
«بنای علامتگذاری بر اختصار است.چرا که اگر قرار باشد خطاطان همه حروف را نقطه‏گذاری کنند، خط قرآن تباه و ناخوانا می‏شود.» (7)
2.ابن مجاهد (8) (متوفی 324 ه.ق):
«علامت برای رفع اشکال به کار می‏رود و چنین نیست که روی هر حرف علامتی قرار گیرد، بلکه فقط روی حرفی علامت قرار می‏گیرد که اگر علامت نداشته باشد، خواندن آن مشخص نیست.اگر تمام حروف کلمه‏ای علامتگذاری شود، آن کلمه به راحتی خوانده نخواهد شد و این کار سودی نخواهد داشت؛چرا که علایم برخی حروف، سایر حروف را بی‏نیاز از حرکت می‏کند.» (9)
3.ابن المنادی (10) (متوفی 336 ه.ق):
«علائم تنها در موارد مشکل‏ساز و به منظور آسان کردن قرائت مورد استفاده قرار می‏گیرند و چنین نیست که علامت تمام حروف کلمه‏ای مشخص شود؛خواه آن حرف ساکن باشد یا متحرک.چنانچه شخصی تمام حروف را علامتگذاری کند، در این کار زیاده روی کرده است و در این کار سودی نیست.» (11)
4.ابن درستویه (12) (متوفی 347 ه.ق):
«بدان که کاتبان تنها برای حرفی علامت قرار می‏دهند که اگر علامت نداشته باشد، خواندن آن مشخص‏ نمی‏باشد.» (13)
اکثر این دانشمندان اهل عراق هستند.مردم نیز در این منطقه تابع ایشان بودند.به طور مثال عموم اهل عراق از علائمی چون سکون و تشدید و مد استفاده نمی‏کردند و حروف ساکن، مشدّد و ممدود را بدون علامت می‏نوشتند. (14)
همان‏طور که گفته شد، دو نظر درباره میزان به کارگیری حرکات و علایم در ضبط کلمات قرآن کریم وجود دارد.آنچه از سخنان طرفداران هر یک از این دو نظر برمی‏آید، یعنی مشترکات دو روش، آن است که هر دو به صحت قرائت و آسان کردن آن تأکید دارند.وجه اختلاف آن‏ها نیز این است:طرفداران روش اول که چهره شاخص آن‏ها ابو عمرو دانی است، با دیدی افراطی و همراه با تعصب به ضبط نگریسته‏اند، در حالی که طرفداران روش دوم، ملاک نیاز یا عدم نیاز حرف به علامت یا حرکت را میزان تأثیر آن در قرائت دانسته‏اند که به نظر منطقی می‏آید.البته این موضوع، تنها از راه آزمون و امتحان مشخص می‏شود.به این صورت که باید رسم الخطهای متفاوت با روش‏های ضبط گوناگون در جلسات و کلاس‏های آموزش قرآن، مورد امتحان قرار گیرند تا به این ترتیب میزان تأثیر هر یک از حرکات و علائم مشخص شود.بنابراین، این گفته که باید علامت تمام حروف مشخص شود(نظر ابو عمرو دانی)بدون آزمایش، قابل دفاع نیست.
حرف ساکن هر چند با حرف ناخوانا فرق می‏کند، اما نمی‏توان آن را با حرف متحرک نیز مقایسه کرد.حرف ساکن بر خلاف حرف متحرک، فاقد صوت زبانی است.به این معنا که نه می‏توان حالت سکون را بیان کرد و نه می‏توان آن را شنید. به عبارت دیگر، سکون نه نمود آوایی دارد و نه تأثیر شنیداری. بنابر این سکون حرکت نیست، بلکه عدم حرکت است
در حال حاضر شیوه‏های متفاوتی برای ضبط کلمات قرآن در جهان اسلام وجود دارد که اکثر آن‏ها دارای مستندات مشخص و ادله محکمی نیست.به نظر می‏رسد، خوشنویسان در پیدایش برخی از علائم در این روش‏ها و ترویج و تثبیت آن، نقش داشته‏اند.این روش‏ها به کشورهای هند، ایران، ترکیه(دولت عثمانی)، مصر و منطقه مغرب منسوبند. (15)

این مرکز با توجه به تجربیات ارزشمند معلمان قرآن در سراسر کشور، به این نتیجه رسید که یکی از معضلات نوآموزان و قاریان قرآن، وجود برخی علائم زاید در رسم الخطهای رایج است.وجود این علائم که گاه سلیقه‏ای و مخصوص یک خط خاص است، باعث آسانی قرائت قرآن نشده، بلکه منجر به شلوغ شدن متن قرآن گشته و به این ترتیب، خواندن آن را برای عامه مردم، به ویژه مبتدیان مشکل ساخته است.
بنابراین پس از بررسی اکثر شیوه‏های رایج در ضبط کلمات قرآن و ارزیابی نقش علائم و حرکات موجود در هر یک از آن‏ها در فرایند آموزش و قرائت قرآن، کارشناسان مرکز به این نتیجه رسیدند که تنها برخی از علائم با قرائت صحیح قرآن ارتباط مستقیم دارند.از این رو به منظور هماهنگ ساختن کتابت قرآن با قرائت آن و بر اساس نتایج و یافته‏های این تحقیق، ضبط جدید پیشنهاد شد.
ضبط کلمات قرآن کریم توقیفی نیست. زیرا مشخص است که مصحف، در زمان صحابه بدون نقطه و علامت نوشته شده است.بنابراین «رسم»به مثابه پایه و ستون، و«ضبط» پوشش و زیور آن است و می‏توان این پوشش را در هر زمانی تغییر داد
در این جا ذکر این نکته لازم است که در هر روشی به ناچار مواردی وجود دارد که نمی‏توان ضبط آن‏ها را به خوبی نشان داد.برای مثال قرائت کلمه «لشائ»را که طبق قواعد رسم المصحف، یک الف زاید دارد، نمی‏توان به راحتی نشان داد.ضبط کلمه«یایئس»نیز به همین دلیل کار دشواری است.
در ضبط جدید، تنها علائم حروفی که دارای حرکت هستند، مشخص شده و برای سایر حروف، علامت خاصی در نظر گرفته نشده است.برای مثال در کلمه«کتب» علامت سه حرف«ک، ت، ب» مشخص شده است، اما در کلمه «فلیکتب»تنها علامت سه حرف «ف، ی، ت»که متحرک هستند، مشخص شده و برای سه حرف«ل، «ک، ب»که ساکن هستند، علامتی در نظر گرفته نشده است.
حرف ساکن در برخی از رسم الخطهای موجود از جمله «مصحف مدینه»به خط عثمان طه، گاه بدون علامت نوشته شده که این موضوع مشکل خاصی برای قاریان و حتی نوآموزان ایجاد نکرده است.در کلمه«فاکتبنا»نیز تنها علامت دو حرف«ف، ت»و در کلمه«اولی» فقط علامت حرف همزه نوشته شده است.البته در برخی موارد احتمال دارد، مبتدی در آغاز با مشکلاتی مواجه شود، اما این مشکل با آموزش صحیح و استمرار در قرائت قرآن با این روش به مرور از میان خواهد رفت.
علائم و حرکات مؤثر در قرائت قرآن که در روش جدید از آن‏ها استفاده شده است، عبارتند از:
1.حرکات کوتاه فتحه، کسره و ضمه.مانند:اذن
2.تنوین نصب، جر و رفع. مانند:خبیرا، رحیم، غفور
3.الف کوچک.مانند:هذا
4.تشدید، مانند:الرّحمن
5.علامت«ء»برای الف ساکن. مانند:دأب، مأکول
6.«واو»و«یاء»کوچک برای نشان دادن اشباع حرکات.مانند: داوود، له، الامّین، به
علائم و حرکات غیر مؤثر در قرائت که در ضبط برخی از رسم الخطها به کار رفته‏اند، ولی در این قرآن به کار نرفته است عبارتند از:
1.علائم همراه حرکات کشیده.مانند:
اوذینا-اوذینا
اوذینا-اوذینا
اوذینا-اوذینا
اوذینا-اوذینا
تذکر:این علائم در نزد همزه وصل، حذف نشده‏اند؛مانند:
اذا الجبال، ذوالعرش فی الارض
2.علامت حرف ساکن. مانند:انعمت، انتم
3.علامت حرف ناخوانا. مانند:اولوا، یایئس، لشائ
4.علامت حروف گاه ناخوانا. مانند:انا
5.علامت همزه وصل.مانند: و اللّه
تذکر:حرکت همزه وصل در ابتدای آیه و جمله، به صورت ریز نگاشته شده است.
مانند:هدی للمتّقین*الّذین یؤمنون بالغیب
6.همزه رو یا زیر الف متحرک. مانند:اسری، اذا.
7.علائم تجویدی(به جز علامت مد)یعنی
«م»ابدال، علامت خاص اشمام و تسهیل، علامت تنوین که در برخی از مصاحف به خاطر نشان دادن حالات اظهار، ادغام، اخفا و ابدال به شکل خاصی نوشته شده، در این مصحف به یک شکل آمده است.
از این رو در ضبط کلمات این مصحف شریف، نسبت به رسم الخطهای رایج، از جمله دو شیوه مصحف معروف«قاهره»و «مدینه»که در حال حاضر الگوی بسیاری از خوشنویسان است، تعداد علائم به میزان یک سوم کاهش یافته است(برای نمونه به جدول شماره 4 مراجعه شود).
لازم به ذکر است پس از چاپ قرآن با روش ضبط جدید و استقبال عموم مردم از آن، وزارت آموزش و پرورش نیز کتاب‏های درسی قرآن را بر این اساس علامتگذاری کرده است.این تغییر و دگرگونی در شیوه کتابت آیات قرآن درسی همچنان ادامه دارد.آزمون‏ها و نظرسنجی‏های این وزارتخانه نشان می‏دهند، روش جدید نسبت به روش‏های پیشین از موفقیت بیش‏تری برخوردار بوده است.
در مورد ضبط پیشنهادی باید به دو نکته اشاره کرد:
1.در تهیه ضبط جدید، نظرات نحویّون، به ویژه نحویّون قدیم، در علامتگذاری کلمات اعمال نشده، {T
شیوه علامت گذاری
طه:29
طه:51
فجر:29
ایرانی(نیریزی)
و اجعل لی وزیرا من اهلی (13 علامت)
قال فما بال القرون الاولی (13 علامت)
فادخلی فی عبادی (8 علامت)
ترکی(حامد الآمدی)
و اجعل لی وزیرا من اهلی (13 علامت)
قال فما بال القرون الاولی (13 علامت)
فادخلی فی عبادی (8 علامت)
هندی
و اجعل لی وزیرا مّن اهلی (18 علامت)
قال فما بال القرون الاولی (15 علامت)
فادخلی فی عبدی (11 علامت)
مصری(عثمان طه)
و اجعل لّی وزیرا مّن أهلی (16 علامت)
قال فما بال القرون الأولی (17 علامت)
فادخلی فی عبدی (10 علامت)
مرکز طبع و نشر قرآن (خط رایانه‏ای)
و اجعل لی وزیرا من اهلی (6 علامت)
قال فما بال القرون الاولی (6 علامت)
فادخلی فی عبدی (4 علامت)
T
جدول شماره 4.مقایسه ضبط جدید با روش‏های ضبط موجود
بلکه بیش‏تر میزان تأثیرگذاری علائم در امر قرائت قرآن، به ویژه برای مبتدیان، مدنظر بوده است.
2.سعی شده است، ضبط پیشنهادی بر پایه ادلّه علمی و آزمون‏های متعدد تهیه و ارائه شود، لذا برای اطمینان از میزان کارایی روش جدید، این رسم الخط در جلسات و محافل قرآنی متعدد مطرح شده و شیوه ضبط آن در مجموع مورد تائید قرار
برخی از زبان‏شناسان و صاحب‏نظران زبان عربی بر این باورند که برای درست خواندن متون عربی و رواج زبان ف صیح عربی در میان مردم، باید این متون به صورت «مشکّل»نوشته شوند؛ ولی در تشکیل این متون، باید تنها به علائم ضروری و مؤثر در خواندن اکتفا کرد. از نظر این گروه از استادان، برای نشان دادن حالت سکون ، نیازی به قرار دادن علامت سکون روی حرف ساکن نیست
گرفته است.

سه ویژگی مهم ضبط جدید عبارتند از:
1.عدم استفاده از علائم همراه مصوت‏های کشیده.
2.عدم استفاده از علامت برای حرف ساکن.
3.عدم استفاده از علامت برای حرف ناخوانا.
به دلایل عدم استفاده از این علائم اشاره می‏شود.

در مصاحف موجود، همراه حرکات کشیده(مصوت‏های بلند) حرکات و علائمی وجود دارد که در پیوست‏های شماره 1 و 2 شماره قبل مجله، به آن‏ها اشاره شد.
در حالات موجود، بین چهار روش ضبط رایج در کشورهای اسلامی، اتفاق‏نظر وجود ندارد و گاه در ضبط رایج در یک منطقه همراه یک مصوت، دو نوع حرکت وجود دارد.

بسیاری از علمای سلف، بویژه در منطقه مشرق، علائم و حرکات همراه حرکات کشیده، مخالف بوده‏اند.برای نمونه می‏توان به قول ابن المنادی در این باره اشاره کرد. وی می‏گوید:
«می‏توانی برای حرف«ی»در «یوقنون»و«یورث»و مانند آن، علامتی در نظر بگیری و نیز می‏توانی این کار را نکنی.همچنین در مورد «صاد»اول در کلمه«مرصوص». ولی بیش‏تر علامتگذاران، برای این‏گونه موارد نقطه‏ای در نظر نمی‏گیرند.» (1)
ابن المنادی در پایان بر این نکته تأکید می‏کند، در زمان وی(قرن چهارم)اکثر کاتبان قرآن در مشرق، برای حرکات کشیده از علائم همراه استفاده نمی‏کردند. (2)

همان‏طور که ملاحظه شد، در تمام شیوه‏های ضبط رایج در کشورهای اسلامی، برای حرکات کشیده از علائم همراه استفاده شده است. (3) در میان چهار روش مذکور، دو روش رایج در کشورهای عربی و شبه قاره هند، براساس یک توجیه و نظر نحوی بنا شده‏اند.
از نظر علمای نحو سنتی، فتحه کشیده عبارت است از الف ساکن ما قبل مفتوح، و کسره کشیده عبارت است از یای ساکن ما قبل مکسور، و ضمّه کشیده عبارت است از واو ساکن ما قبل مضموم.از این رو در این دو روش، پیش از حرف الف، فتحه و پیش از حرف یاء، کسره و پیش از حرف واو، ضمه نوشته شده است.در روش هندی برای نشان دادن نظر فوق، روی این سه حرف، علامت سکون نیز قرار گرفته است.
در مقابل این نظر، بسیاری نیز بر این باورند که اشکال«ال، ی، و» علاوه بر آن‏که برای نشان‏دادن حروف(صامت‏ها)به کار می‏روند، نشان‏دهنده حرکات کشیده (مصوت‏های بلند)نیز هستند.آقای دکتر ابراهیم انیس در این باره می‏گوید:
«اما گذشتگان راه درست را نپیمودند، زیرا گمان کردند که پیش از حروف مدی، حرکت‏های کوتاه وجود دارد و گفته‏اند که مثلا در کلمه کتاب، حرف تاء فتحه دارد و حرف راء در کریم کسره دارد و روی قاف در کلمه یقول ضمه قرار دارد.اما حقیقت این است که در این موارد، حرکت کوتاهی وجود ندارد، بلکه حرکت تا در کتاب، الف مدی و حرکت راء در کریم یاء مدی و حرکت قاف در یقول، واو مدی است.» (4)
به طور کلی زبان‏شناسی معاصر عربی، الف، یاء و واو را به تنهایی و بدون علائم همراه، نمادهایی برای مصوّت‏های بلند«آ»، «ای»و«او»به شمار می‏آورد. (5)

این مرکز با توجه به مجموع مطالبی که در بالا به آن‏ها اشاره شد و همچنین مبنای اصولی خود مبنی بر عدم استفاده از علائم و حرکات زائد و سلیقه‏ای در ضبط کلمات قرآن، به این نتیجه رسید که در ضبط جدید، برای حرکات کشیده از علائم همراه استفاده نشود.
هدف از نقط مصاحف، تصحیح قرائت و ادای صحیح است تا بدین طریق، قرآن همان‏طور منتقل شود که از سوی خداوند نازل شده و از پیامبر اکرم، صحابه و اهل فن نقل شده است.
لازم به ذکر است، در آزمون‏های متعددی که تا کنون از سوی این مرکز به عمل آمده و نیز در آزمون‏ها و نظرسنجی‏های وزارت آموزش و پرورش که در سطح مدرسه‏های کل کشور صورت گرفته، این موضوع ثابت شده که عدم استفاده از این علائم، نه تنها باعث دشوار شدن امر قرائت قرآن نشده، بلکه به مراتب آن را آسان‏تر کرده است. (6)

حرف ساکن هر چند با حرف ناخوانا فرق می‏کند، اما نمی‏توان آن را با حرف متحرک نیز مقایسه کرد. حرف ساکن بر خلاف حرف متحرک، فاقد حرکت است.بنابر این، علامت سکون حرکت نیست، بلکه عدم حرکت است.

بنابر قول مشهور، خلیل بن احمد فراهیدی نخستین کسی است که برای حرف ساکن علامت خاصی را به شکل رأس الخاء ابداع کرد.هرچند وی اهل بصره بود، ولی از آن‏جا که علمای ضبط در عراق، اصولا درباره نیاز حرف ساکن به علامت مشخص، با یکدیگر اختلاف‏نظر داشتند (8) ، بسیاری از کتّاب مصاحف نیز در آغاز از استعمال این علامت در ضبط کلمات قرآن خودداری کردند. علمای ضبط در عراق تنها، در مورد قرار دادن نقطه روی همزه ساکن، با یکدیگر اتفاق‏نظر داشتند. (9)
نکته قابل توجه این‏که، آن دسته از کتّاب مصاحف و علمای ضبط که به مشخص کردن علامت تمام‏ حروف، اعم از ساکن یا متحرک در کتابت مصاحف قائل هستند، در مواردی از قرار دادن این علامت روی برخی از حروف خودداری می‏کنند.از جمله این موارد، می‏توان به حالات ادغام، اخفاء و ابدال حرف نون و اخفای حرف میم نزد برخی از حروف اشاره کرد که در کتاب‏های تجوید، به تفصیل درباره آن‏ها صحبت شده است. (10) این در حالی است که این گروه از کاتبان قرآن، در مواردی حروف ناخوانا را نیز بدون علامت نوشته‏اند.روش موجود در ضبط کلمات قرآن که در اکثر کشورهای عربی رایج است، بر این اساس است. (11) هرچند حذف سکون در این موارد برای نشان دادن احکام تجویدی است، ولی باید توجه داشت که در این موارد برای خوانندگان قرآن به ویژه مبتدیان و نوآموزان، مشکل خاصی به وجود نیامده است.بسیاری از قاریان محترم حتی متوجه عدم استفاده از علامت سکون در این موارد نشده‏اند!

برخی از زبان‏شناسان و صاحب‏نظران زبان عربی بر این باورند که برای درست خواندن متون عربی و رواج زبان فصیح عربی در میان مردم، باید این متون به صورت علامتگذاری شده نوشته شوند؛ولی در علامتگذاری این متون، باید تنها به علائم ضروری و مؤثر در خواندن اکتفا کرد.از نظر این گروه از استادان، برای نشان دادن حالت سکون، نیازی به قرار دادن علامت سکون روی حرف ساکن نیست. (12)

با توجه به موارد فوق و تعداد قابل توجه حروف ساکن در متن قرآن که بالغ بر 44 هزار مورد است، این مرکز در ضبط کلمات مصحف، از علامت سکون استفاده نکرده است، تا بدین وسیله متن قرآن خلوت و برای خواننده مأنوس‏تر شود.
آزمون‏ها و نظرسنجی‏های گوناگونی که از سوی این مرکز صورت گرفته است، این نظر را تأیید می‏کنند.کارشناسان وزارت آموزش و پرورش که ارتباط بیش‏تری با مبتدیان و نوآموزان دارند نیز، بر این باورند که حذف سکون مشکل‏ساز نشده است.

حروف ناخوانا بر دو گونه است:
1.حروف همواره ناخوانا. مانند واو اول و الف آخر در کلمه «اولوا»
2.حرفی که به هنگام وصل خوانده نمی‏شود.مانند الف آخر کلمه«انا»

در میان دو مکتب ضبط رایج در مشرق و مغرب، دو نظر در مورد استفاده از علامت خاص برای نشان دادن حرف ناخوانا وجود دارد. علامتگذاران اهل مدینه و مغرب، دایره کوچکی به رنگ قرمز روی حرف ناخوانا قرار می‏دادند. (13) این در حالی است که علامتگذاران مشرق تنها برای مشخص کردن حرکت
در میان شیوه‏های رایج ضبط کلمات قرآن دو نظر درباره حرف ناخوانا وجود دارد.
برخی بر این باورند که حرف ناخوانا نیازی به علامت مشخصی ندارد. گروهی نیز معتقدند که برای تمایز این حرف از سایر حروف، باید دایره کوچکی روی آن قرار داد حروف متحرک مفتوح و مکسور و مضموم و حرف تنوین‏دار و حرف مشدد و همزه، از دایره قرمز استفاده می‏کردند و برای نشان دادن حالت سایر حروف از جمله حرف ناخوانا، نقطه‏ای قرار نمی‏دادند. (14)

در میان شیوه‏های رایج ضبط کلمات قرآن دو نظر درباره حرف ناخوانا وجود دارد. برخی بر این باورند که حرف ناخوانا نیازی به علامت ندارد.گروهی نیز معتقدند که برای تمایز این حرف از سایر حروف، باید دایره کوچکی روی آن قرار داد.

با توجه به ویژگی‏های خاص ضبط جدید، این مرکز بر آن شد که برای نشان دادن حرف ناخوانا، از علامت خاصی استفاده نکند.
(در جدول شماره 5/ص 51) نمونه‏ای از مصاحف گوناگون رایج در کشورهای اسلامی، با مصحف تهیه شده از سوی این مرکز مقایسه شده است.با مراجعه به این پیوست، می‏توان به برتری و مزایای شیوه پیشنهادی نسبت به سایر روش‏های موجود پی برد.

اشکالی که شاید برخی از دیدگاه نظری به این شیوه بگیرند، آن است که، بی‏علامت نوشتن حرف ناخوانا، در حالی که حرف ساکن نیز بدون علامت نوشته شده است، درست نیست و نمی‏توان دو حرف با ویژگی‏های متفاوت را به یک صورت نشان داد.
در پاسخ به این اشکال، باید به مواردی به شرح زیر اشاره کرد:
1.همان‏طور که اشاره شد، سوابق تاریخی نشان می‏دهند که، این کار تازه‏ای نیست.در گذشته نیز برای حروف ساکن و ناخوانا علامتی در نظر نمی‏گرفتند و این موضوع اشکالی به وجود نمی‏آورد.
2.در کتاب‏های درسی دوره ابتدایی، به‏ویژه در کتاب فارسی سال اول، برای حرف ساکن و حرف ناخوانا علامتی در نظر گرفته نشده است.دانش‏آموز در این دوره تنها از طریق تکرار کلمات می‏تواند کلمات دشواری چون«خورشید، خواهر، خواندن، خودخواهی»را درست بخواند.
3.این اشکال تنها در مورد چند کلمه محدود قابل قبول است که شیوه صحیح قرائت آن‏ها نیز از راه بیان یک یا دو قاعده ساده قابل آموزش است.
در پایان از تمام معلمان و صاحب‏نظران استدعا دارد، با ارائه نظریات و پیشنهادهای خود، مرکز «طبع و نشر قرآن»را در انجام وظایفش یاری کنند.

1.قرآن کریم.
2.آموزش قرآن کریم و تعلیمات دینی سوم دبستان. احمد حاجی شریف و محمد خواجوی و محمد رضا صلح‏جو.تهران.ایران.اداره کل چاپ و توزیع کتاب‏های درسی.1376.
3.آواشناسی زبان عربی.
دکتر ابراهیم انیس.ترجمه ابوالفضل علاّمی و صفر سفیدرو.قم.ایران.انتشارات اسوه.پاییز 1374. چاپ اول.
4.بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی.
محمد رضا ستوده‏نیا.تهران.ایران.نشر رایزن. 1378.چاپ اول.
5.دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی.تهران.ایران.مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.1372.چاپ اول.
6.دراسات فی علم اللغة.
دکتر کمال محمد بشر.قاهره.مصر.دار المعارف. 1986 م.چاپ نهم.
7.دراسات فی فقه اللغة.
دکتر صبحی صالح.قم.ایران.نشر ادب الحوزة. افست.
8.رسم المصحف.
غانم قدّوری الحمد.بیروت.لبنان. مؤسسة المطبوعات العربیة.1402 ه.ق/1982 م. چاپ اول.
9.السبیل الی ضبط کلمات التنزیل فی فن الضبط احمد محمد ابو زیتحار.قاهره.مصر.مطبعة محمد علی صبیح و اولاده بالازهر.بدون تاریخ.چاپ دوم.
10.الغایة فی القراءات العشر.
احمد بن حسین بن مهران نیشابوری.ریاض. عربستان.شرکة العبیکان للطباعة و النشر.1405 ه.ق/1985 م.چاپ اول.
11.القراءات القرآنیة فی ضوء علم اللغة الحدیث. دکتر عبد الصبور شاهین.قاهره.مصر. مکتبة الخانجی.بدون تاریخ.
12.مباحثی در فقه اللغة و زبان‏شناسی عربی.
دکتر رمضان عبد التّوّاب.ترجمه حمید رضا شیخی. مشهد.ایران.آستان قدس رضوی.بهمن 1367. چاپ اول.
13.المحکم فی نقط المصاحف.
ابو عمرو دانی.تحقیق دکتر عزّة حسن، دمشق.
سوریه.دارالفکر.1407 ه.ق/1986 م.چاپ دوم.
14.المصاحف.
ابن ابی داود سجستانی.بیروت.لبنان.دارالکتب العلمیة.1405 ه.ق/1985 م.چاپ اول.
15.معجم المؤلفین.
عمر رضا کحّالة.بیروت.لبنان.مؤسسة الرسالة. 1414 ه.ق/1993 م.چاپ اول.
جدول شماره 5.مقایسه مصاحف از نظر شلوغی و خلوتی متن
ایرانی(نیریزی)
محمّد رسول اللّه و الّذین معه اشدآء علی الکفّار رحمآء بینهم ترئهم رکّعا سجّدا یبتغون فضلا من اللّه و رضوانا سیماهم فی وجوههم من اثر السّجود ذلک مثلهمّ فی التّوریة و مثلهم فی الانجیل کزرع اخرج شطئه فازره فاستغاظ فاستوی علی سوقه یعجب الزّرّاع لیغیظ بهم الکفّارّ وعد اللّه الّذین امنوا و عملوا الصّالحات منهم مغفرة و اجرا عظیما(29)
ترکی(حامد الآمدی)
محمّد رسول اللّه و الّذین معه اشدّآء علی الکفّار رحمآء بینهم تریهم رکّعا سجّدا یبتغون فضلا من اللّه و رضوانا سیماهم فی وجوههم من اثر السّجود ذلک مثلهم فی التّوریة و مثلهم فی الانجیل کزرع اخرج شطئه فازره فاستغاظ فاستوی علی سوقه یعجب الزّرّاع لیغیظ بهم الکفّارّ وعد اللّه الّذین امنوا و عملوا الصّالحات منهم مغفرة و اجرا عظیما(29)
هندی
محمّد رسول اللّه و الّذین معه اشدآء علی الکفّار رحمآء بینهم ترئهم رکّعا سجّدا یبتغون فضلا من اللّه و رضوانا سیماهم فی وجوههم من اثر السّجود ذلک مثلهم فی التّوریة و مثلهم فی الانجیل کزرع اخرج شطئه فازره فاستغاظ فاستوی علی سوقه یعجب الزّرّاع لیغیظ بهم الکفّارّ وعد اللّه الّذین امنوا و عملوا الصّالحات منهم مغفرة و اجرا عظیما(29)
مصری(عثمان طه)
محمّد رسول اللّه و الّذین معه اشدآء علی الکفّار رحمآء بینهم تریهم رکّعا سجّدا یبتغون فضلا من اللّه و رضوانا سیماهم فی وجوههم من اثر السّجود ذلک مثلهم فی التّوریة و مثلهم فی الانجیل کزرع اخرج شطئه فازره فاستغاظ فاستوی علی سوقه یعجب الزّرّاع لیغیظ بهم الکفّارّ وعد اللّه الّذین امنوا و عملوا الصّالحات منهم مغفرة و اجرا عظیما(29)
مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران (رایانه)
محمّد رسول اللّه و الّذین معه اشدآء علی الکفّار رحمآء بینهم تریهم رکّعا سجّدا یبتغون فضلا من اللّه و رضوانا سیماهم فی وجوههم من اثر السّجود ذلک مثلهم فی التّوریة و مثلهم فی الانجیل کزرع اخرج شطئه فازره فاستغاظ فاستوی علی سوقه یعجب الزّرّاع لیغیظ بهم الکفّارّ وعد اللّه الّذین امنوا و عملوا الصّالحات منهم مغفرة و اجرا عظیما(29)